„ . .და ეს, დიადი სკოტი, დიკენსი და თეკერეი. . “
ჯეიმზ ჯოისი „ღამისთევა ფინეგანისთვის“ [1]
„რა დარჩენიათ აქ მოხუცებს, ამ უცხო მხარეს,
სადაც ქალ-ვაჟნი ერთმანეთის მკლავებში წვანან“
უ.ბ. იეიტსი „გაცურვა ბიზანტიისკენ“ [2]
უოლტერ სკოტის დაბადებიდან 250 წელი შესრულდა და ეს მრგვალი თარიღი დიდი პომპეზურობით თუ არ აღინიშნებოდა, სულ მცირე, შესამჩნევი მოვლენა მაინც უნდა ყოფილიყო მსოფლიო ლიტერატურულ ცხოვრებასა და სოციალურ მედიაში, მაგრამ მსგავსი არაფერი მომხდარა. ალაგ-ალაგ დაიწერა, რომ ბატონი ესა და ეს 250 წლის წინ დაიბადა, მისი რამდენიმე ნაწარმოების ნიშანდობლივად მოძველებული ყდა აიტვირთა ინტერნეტსივრცეში და მორჩა. ცხადია, შოტლანდიას ეს არ ეხება, რადგან სერ უოლტერ სკოტი მათთვის მხოლოდ სქელტანიანი წიგნების ავტორი არაა და ბრიტანეთის ჩრდილოეთშიც არაერთი ღონისძიება დაიგეგმა იმ მწერლის საპატივსაცემოდ, ვინც ალბათ ყველა პოლიტიკოსზე მეტი ამაგი დასდო საკუთარ ქვეყანას და, ფაქტობრივად, მარტოდმარტომ გამოიგონა ის შოტლანდია, რომლის სახე-ხატი დღემდე დალექილია დანარჩენი მსოფლიოს ცნობიერებასა და კულტურაში. და მაინც, თანამედროვე ლიტერატურულ სამყაროში სკოტის იუბილეზე ბევრი არ უფიქრიათ, არც მისი ტექსტების ახალი, შევსებული ტომეული გამოსულა, არც კონფერენციები მიუძღვნიათ, არც მისი აქამდე უცნობი რომანის ხელნაწერი უპოვია მავან მეცნიერს აბოტსფორდის გოთიკური სასახლის სხვენში; და არც მისი სასიყვარულო მიმოწერა გასაჯაროებულა. თუ სადღაც, რომელიღაც პაბში, ორმა-სამმა ჭაღარაწვერიანმა წიგნის მოყვარულმა ბერიკაცმა ვისკით სავსე ჭიქები ერთმანეთს მიუჭახუნა და იმ პატიოსანი, რომანტიკოსი კაცისა და მწერლის მოსაგონარი შესვა, ბევრს არაფერს ნიშნავს, თუმცაღა, სკოტის სულს ალბათ ეს უფრო მიუვიდოდა, როგორც ჩვენში იტყვიან ხოლმე. სხვა ინგლისურენოვან კლასიკოს მწერლებს აშკარად უკეთესი ბედი ერგოთ, მრგვალ თარიღებს ვინ დაეძებს, ყველაზე არაპოეტურ წლებშიც კი სტატიებს სტატიებზე უძღვნიან და ყველა იმ რიტუალს უსრულებენ, სკოტი რომ მოისაკლისებს. ამ მხრივ, შექსპირი, დიკენსი, ჯეინ ოსტინი და დები ბრონტეები ბედისა და თანამედროვე ლიტერატურული ცხოვრების ნამდვილი ნებიერები არიან, ოღონდ ეგაა, ახლა ისეთ აბურდულ დროებაში ვართ, არავინ იცის მომღიმარი ბედი როდის შეუბღვერთ და მივიწყების ქვას როდის მიაგორებენ.
მწერლის პოპულარობისა და აქტუალობის გასარკვევად ბრძენთა ხმობა სულაც არაა საჭირო, მთავარია ინტერნეტის კონკრეტულ გვერდებზე შეიხედო და ნახო, შემთხვევით „პინგვინს“, „ბარნსს“ ან რომელიმე გავლენიან გამომცემლობას მისი რომანებისთვის ახალი სიცოცხლე ხომ არ უჩუქებია და ახალი ყდებით დაუბეჭდავს; ან მისი რომანების მიხედვით ახალი სერიალი ან ფილმი ხომ არ გადაუღიათ. არა, არაფერი მსგავსი. კემბრიჯის უნივერსიტეტის გამომცემლობამაც კი წაუყრუა ამ ავტორს, მაშინ როცა მსოფლიოში ძალიან გავლენიანი მისი სერია „გზამკვლევი ლიტერატურაში“ თითქმის ყველა ნაცნობ თუ უცნობ მწერალს უძღვნის სტატიების კრებულს. უოლტერ სკოტი იმ ძველ, სქელტანიან, გაყვითლებულფურცლებიან რომანს დაემსგავსა, რომელიც ბავშვობაში წავიკითხეთ, რაღაც-რაღაცებზე ვიხალისეთ, ვინერვიულეთ, მოვიწყინეთ, შემდეგ კი მძიმედ დავხურეთ და წიგნის თაროს უშორეს კუთხეში მივუჩინეთ ადგილი, საიდანაც მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევაში თუ გადმოვიღებთ და ხელახლა გადავშლით.
დავიწყებული მწერლების მეტი რა ახსოვს ლიტერატურის ისტორიას, მაგრამ სკოტის შემთხვევა მაინც განსაკუთრებულია; იშვიათად თუ მოიძებნება მწერალი, რომელიც თავის დროზე უზომო პოპულარობით სარგებლობდა, უზარმაზარი გავლენა მოახდინა ლიტერატურულ პროცესებზე, ქვეყნებზე, საზოგადოებებზე, ადამიანების ქცევებზე, მანერებზე, ომებზეც კი და, საბოლოოდ, მაინც მიივიწყეს. მარკ ტვენი ამბობდა, ამერიკის სამოქალაქო ომი უოლტერ სკოტის დამსახურებააო. მართალია, ენაკვიმატი მწერალი ამასაც ირონიულად ამბობდა, მაგრამ ირონიის მიღმა სიმართლის მარცვალიც იმალებოდა.
უოლტერ სკოტმა, როგორც ბევრმა პროზაიკოსმა, თავიდან პოეტობა სცადა და მისი ნარატიული, სულითა და გულით შოტლანდიური პოემები მალე იმდენად პოპულარული გახდა, რომ როცა რომანის ჟანრში გადმოინაცვლა, გაბრაზებულ ჯეინ ოსტინს დაუჩივლია, დატეულიყო პოეზიაში, რა წესია, წარმატებულმა პოეტებმა პროზის წერა დაიწყონ და ისედაც გაჭირვებულ რომანისტებს ლუკმა პურის შოვნაში ხელი შეგვიშალონო. იმასაც ამბობენ, სკოტი მიხვდა, ბაირონს პოეტური ნიჭით რომ ვერ გაეტოლებოდა და ამიტომაც მიატოვა პოემების წერაო; მაგრამ სხვა მიზეზიც იყო, სკოტს ამბები ჰქონდა მოსაყოლი, იქნებოდა ეს ბავშვობაში, შოტლანდიის მთიანეთში მოსმენილი ლეგენდები, ისტორიული თქმულებები თუ საკუთარივე გამონაგონი, რომლებსაც რომანის მოქნილ ჟანრს უფრო მოარგებდა, ვიდრე პრეტენზიულ პოემებსა და ბალადებს, მხოლოდ რჩეულების ხელში რომ იძერწებოდნენ სასურველ ფორმაზე.
უოლტერ სკოტამდე რომანი აღწერდა თავის თანამედროვე ცხოვრების რეალისტურ სურათებს და პერსონაჟებიც იმავე პერიოდის სოციუმიდან ამოსული ადამიანები იყვნენ, თავიანთი ღირსებებითა და ნაკლოვანებებით – რობინზონ კრუზოს ერთგვარი ვარიაციები, რობერტ ლოველასით დაწყებული და ტომ ჯონსით გაგრძელებული. ქალი პერსონაჟები კი ტრადიციულად, პასიურები, მოწყვლადები, სიკვდილისა და თვითმკვლელობისკენ მიდრეკილები, თუკი არასწორ ნაბიჯს გადადგამდნენ და ვნებებს აჰყვებოდნენ. შესაბამისად, წიგნები, სადაც ყოველდღიური ამბები იყო გადმოცემული და მსგავსი არაფრით გამორჩეული, ხშირად არცთუ პატიოსანი ჯეელები უწესო ქმედებებს სჩადიოდნენ, მაღალი რანგის ლიტერატურად არ ითვლებოდა (ამაღლებული პოეტური რეალობა უფრო ფასობდა) და მწერლებიც ხშირად ანონიმურად ბეჭდავდნენ თავიანთ ნაწარმოებებს. უოლტერ სკოტმა კი, შეიძლება ითქვას, რომანს ნამუსი მოსწმინდა, ბანალური ყოველდღიურობის მაგივრად მკითხველს დიდი ისტორიული ბატალიები შესთავაზა და წიგნები ისეთი პერსონაჟებით გაავსო, არცერთი ღირსეული ჯენტლმენი და კდემამოსილი მაღალი წრის ასული რომ არ ითაკილებდა მათთან ნაცნობობა გაება. შეიძლება ითქვას, უოლტერ სკოტმა პანდორას ყუთი გახსნა და მას შემდეგ თითქმის არ დარჩენილა მწერალი საკუთარი ქვეყნის წარსულისკენ რომ არ გაეხედა; და ცოტა ხანში ლამის ყველა ქვეყანას თავისი უოლტერ სკოტი ჰყავდა. ყველაზე კარგი მაგალითი ამ მხრივ ჯეიმზ ფენიმორ კუპერია, ამერიკელ სკოტად შერაცხული მწერალი, რომლის რომანები ერთი-ერთში იმეორებს სკოტის რომანების აგებულებას, პერსონაჟებს და მეტყველების (ძირითადად მონოლოგების) სტილს, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ ბრიტანეთის კუნძულების მაგივრად მათი სამოქმედო არეალი ამერიკაა. სკოტის მიერ შექმნილმა კეთილშობილმა, რაინდული სულისკვეთებით აღსავსე, დახვეწილი მანერებისა და მეტყველების მქონე გმირმა წიგნებიდან რეალურ ცხოვრებაში გადაინაცვლა, უამრავმა ადამიანმა აიტაცა და საბოლოოდ ისე მოხდა, რომ მთელი მეცხრამეტე საუკუნეს გადასწვდა, მრავალი თაობა „მოიწამლა“ და არაერთ პოლიტიკურ თუ სოციალურ პროცესს შეუწყო ხელი. მარკ ტვენი რომ აბობდა, ამერიკის სამოქალაქო ომი სკოტის ბრალიაო, ზუსტად ამას გულისხმობდა. არსად ისეთი ძლიერი არ ყოფილა სკოტისეული ქცევის ეტიკეტი, როგორც ამერიკის სამხრეთში და ნიშანდობლივია, რომ „ჰაკლბერი ფინის თავგადასავალში“ ჩაძირულ ერთ-ერთ გემს უოლტერ სკოტი ჰქვია, ნიშნად იმისა, რომ რომანტიკოსი მწერლის მიერ შექმნილ სამყაროს მოდელს ყავლი გასვლოდა. თუმცა, ისტორიულ რომანებზე იმავეს ვერ ვიტყოდით. სკოტის ისტორიული რომანების გავლენა ისეთ მწერლებსაც კი ეტყობათ, ერთი შეხედვით რომ ვერ წარმოიდგენ. დიკენსს, სულ ორი ისტორიული რომანი აქვს დაწერილი, მაგრამ მისი ე.წ. ვიქტორიანული რომანების მოქმედება სინამდვილეში რამდენიმე ათეული წლით ადრე, ჯორჯიანულ ინგლისში, ანუ წარსულში ვითარდება; იგივე უნდა ითქვას თეკერეიზე, დებ ბრონტეებზე, ჯორჯ ელიოტზე, (რომლის „მიდლმარჩი“ ყველზე აკურატული სიზუსტით გადმოცემული ისტორიული რომანია ვიქტორიანულ ინგლისში), ტომას ჰარდიზე, სტივენსონზე და ჯოზეფ კონრადზეც კი. ამერიკაში სკოტის გავლენას განიცდიან ხსნებული კუპერი, ნათანიელ ჰოთორნი, ედგარ პო, ჰერმან მელვილი, თვით მარკ ტვენი, რომლის ჰაკლბერი ფინისა და ტომ სოიერის თაგადასავლები, გარკვეულწილად, ასევე ისტორიული რომანებია, და ვინ, თუ არა უილიამ ფოლკნერი. სკოტის ისტორიული რომანების გავლენა მხოლოდ ანგლო-ამერიკული ლიტერატურული სივრცით არ იზღუდება, ვიქტორ ჰიუგო და ალექსანდრე დიუმა მის გაკვალულ გზას მიჰყვებიან, ისევე როგორც ბალზაკი, რომელმაც თავისი ადამიანური კომედიის შექმნა სკოტის უევერლის ციკლის რომანების გაცნობის შედეგად ჩაიფიქრა. თავის მხრივ, ტოლსტოი და დოსტოვსკიც აღნიშნავდნენ სკოტის გავლენას მათ ნაწარმოებებზე, განსაკუთრებით ომსა და მშვიდობაზე და ძმებ კარამაზოვებზე.
მეოცე საუკუნის დაწყებასთან ერთად სკოტის გავლენები მნიშვნელოვნად შესუსტდა, რადგან დიდი რევოლუციების, მსოფლიო ომების, ახალგაზრდული ამბოხისა და ჰიპების ეპოქაში რომანტიკოსი მწერლის რაინდული სულის პერსონაჟების ადგილი ძნელად თუ მოიძებნებოდა (სკოტს ალბათ ძალიან გაუკვირდებოდა, თუკი აღმოაჩენდა, რომ მისი ვარსკვლავი ნელ-ნელა ჩაქრებოდა და ჯეინ ოსტინისა აკიაფდებოდა, რომელსაც ნიჭიერ მწერლად კი მიიჩნევდა, მაგრამ არა კონკურენტად). მაგრამ პრობლემა მხოლოდ მისი რომანების ძველმოდურ მორალში არაა. სკოტს მასშტაბურობითა და პერსონაჟთა მრავალფეროვნებით შექსპირსაც ადარებენ ხოლმე, მაგრამ ელიზაბეტური ეპოქის დრამატურგისგან განსხვავებით მის გმირებს ფსიქოლოგიური სიღრმე აკლიათ, ზედმეტად სენტიმენტალურები არიან და ხშირად ვერც განვითარების დიდი დიაპაზონით დაიკვეხნიან – თითქმის ყოველთვის იცი, აივენჰო ან უევერლი კრიტიკულ მომენტში რას მოიმოქმედებენ, რას ეტყვიან საყვარელ ქალებს, მეფეს, მტრებსა და მოკეთეებს. თუმცა, დახვეწილი, ამაღელვებელი, გულისგანმგმირავი (და ზოგჯერ გულისგამაწვრილებელი) მონოლოგებით მოლაპარაკე დიდებულების გარდა, ისტორიული პირობითობის გამო რომ თავისუფლად ვერ ეპყრობოდა, სკოტი საკმარის სამოქმედო სივრცეს უბრალო, უჩინო პერსონაჟებისთვისაც ტოვებს, რომელთა შექმნისას აშკარად მეტ თავისუფლებას გრძნობდა და იუმორით სავსე, ენაკვიმატი და მახვილგონეირი პატარა დიდი ადამიანები ისე სისხლსავსედ ყავს აღწერილი, ფილდინგს, სმოლეტს, დიკენსსა და თეკერეის რომ შეშურდებოდა. სკოტს იმასაც საყვდურობენ, რომ მისი რომანები, ცოტა არ იყოს, მიფუჩეჩებულია, არ აქვს მკაცრად გაკონტროლებული სიუჟეტური ხაზი და ზოგადად, დუდევრად წერდა. ოღონდ თვითონ სკოტი ამ დაუდევრობას არ აღიარებდა. მას უბრალოდ არ შეეძლო წინასწარ გაკეთებული მონახაზებით ემუშავა (გარდა გონებაში გაკეთებული მონახაზისა), რადგან გეგმის მიხედვით არასდროს წერდა და ასე ამბობდა, გეგმაც რომ გამეკეთებინა, საბოლოოდ მაინც ისე დავწერდი, როგორც იმ წუთას მიმაჩნდა საჭიროდო.
ე.მ. ფორსტერი თავის ცნობილ ნაშრომში „რომანის ასპექტები“ სიუჟეტს რომანის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ნაწილად მიიჩნევს, რომელმაც მკითხველი უნდა აიყოლიოს და წიგნი ბოლომდე წააკითხოს, თუმცა ფორსტერისთვის რომანი მხოლოდ სიუჟეტის დონეზე არ დაიყვანება და ამის საილუსტრაციოდ უოლტერ სკოტი მოჰყავს, რომელსაც, მისი აზრით, კარგი ამბისა და სიუჟეტის მოგონება კი შეეძლო, მაგრამ ამის იქით მკითხველს ვერაფერს სთავაზობდა. ფორსტერი კარგი მწერალი და კრიტიკოსი იყო და ძნელია, ბოლომდე დაეთანხმო ან არ დაეთანხმო მის მოსაზარებებს; მაგრამ ფაქტია, სკოტი სიუჟეტების, სახასიათო გმირებისა და ამბების ნაკლებობას არ განიცდიდა, იფიქრებით მისი გონება ძველისძველი ამბებით გამოტენილი ზანდუკი იყო, რომელშიც წამდაუწუმ ხელს აფათურებდა და ახალ-ახალი მასალა ამოჰქონდა მომავალი რომანის დასაწრად; და ისეთი „წვრილმანების“ გამო, რომელთაც ფორსტერი (სხვა კრიტიკოსებთან ერთად) უწუნებს, წარსულ, დიდებულ დროებებთან გაჩაღებულ სასიამოვნო მუსაიფს ვერ ჩაიშხამებდა. ესეც რომ არა, მე-19 საუკუნის დასაწყისში მცხოვრები მწერალი, ვინც ფაქტობრივად ახალი ჟანრი, ისტორიული რომანი გამოიგონა, მსგავსი ლაფსუსების გამო დაამუნათო, ცოტა უსამართლობაა. მით უფრო რომ, თითქმის ყველა მისი რომანი დღესაც მშვნივრად იკითხება, თუ მოთმინებით აღიჭურვები; ხოლო ვისაც არ სჯერა, „აივენჰო“, ზემოხსენებული ფორსტერის მიერ დაწუნებულ-გამასხრებული „ანტიკვარი“ და „რობ როის“ პირველი ნახევარი უნდა წაიკითხოს. პირველი ნახევარი იმიტომ, რომ მეორედან უკვე ის მონაკვეთი იწყება, ბრიტანეთის ისტორიის არმცოდნე მკითხველს რომ ოდნავ დააბნევს. და იგივე უნდა ითქვას უევერლისა და სხვა რომანებზეც.
კითხვაზე, თუ რატომ აღარ არის უოლტერ სკოტი პოპულარული თანამედროვე მკითხველებს შორის, უკვე ნახსენებ მიზეზებთან ერთად, ყველაზე ხშირად მისი რომანების ისტორიასთან კავშირს ასახელებენ ხოლმე. მისი წიგნების კითხვა რთულია იმდენად, რამდენადაც სკოტის ისტორიული რომანები კონკრეტულ ისტორიულ მოცემულობასთან, ან მოვლენასთანაა გადაჯაჭვული, და ვიდრე გაარკვევდე, მაგალითად, რატომ გაუნაწყენდა სედრიკ საქსონელი თავის ერთადერთ ვაჟს, აივენჰოს და რატომ დატოვა სამკვიდროს გარეშე, როცა ეს უკანასკნელი რიჩარდ ლომგულს გაჰყვა ჯვაროსნულ ლაშქრობაში; ან ვინ ვის ებრძვის და უჯანყდება „რობ როიში“, საფეთქლების გვარიანი სრესა მოგიწევს. გარდა ამისა, სკოტს სჩვევია, თხრობა სწრაფი ტემპით დაიწყოს, შემდეგ, რიტმი შეანელოს და ბოლოს ერთბაშად დაამთავროს. ესეც რომ არა, სკოტი რომანებს მარტო ფულის საკეთებლად, ისტორიული წარსულის ცოცხალ ფერებში აღსაწერად და არისტოკრატი, კეთილშობილი ქალ-ვაჟის სიყვარულის ამბის მოსათხრობად არ წერდა, იგი შოტლანდიელი იყო და თავისი ეროვნული, პოლიტიკური მიზნებიც ამოძრავებდა. შესაბამისად, დღეს, როგორც მკვლევრები აღნიშნავენ, რაკი ეს სოციო-პოლიტიკური და კულტურული კონტექსტები მეტ-ნაკლებად გაუფერულდა და სხვა, უფრო თანამედროვე კონტექსტებმა ჩაანაცვლა, „ჩრდილოეთის ჯადოქრისა“ და „დიადი უცნობის“ სქელტანიან წიგნებსაც სქელი მტვერი დაედო.
ასე რომ, სერ უოლტერ სკოტის რომანების წაკითხვამდე რამდენიმე კითხვა უნდა დავსვათ ლიტერატურის არსთან დაკავშირებით: მხოლოდ ისაა კარგი ლიტერატურა, რომელიც აქტუალურია და ჩვენს დღის წესრიგს ეხმიანება? მხოლოდ ის პერსონაჟები გვაინტერესებს, რომლებიც ჩვენსავით იქცევიან, მეტყველებენ და თანამედროვე სერიალების გმირებივით ამბივალენტური ბუნება ახასიათებთ? მხოლოდ ის წიგნები უნდა ვიკითხოთ, რომელთა ავტორებმაც წლობით იმუშავეს მის სიუჟეტზე და ერთი შეცდომა არ დაუშვიათ? ან ისინი, რომლებიც სულმოთქმელად იკითხება და ერთი ჩავარდნა არ აქვთ? ან ისინი, რომელთა კითხვისასაც ერთხელ არ მოგვინდება შეჩერება და რომელიმე ისტორიული ფაქტის ან მოვლენის ინტერნეტში გადამოწმება? კითხვები შეიძლება უსასრულოდ გაგრძელდეს და ბევრი საკამათოც იყოს, მაგრამ ვერაფერი შეცვლის იმ ამბავს, რომ ლიტერატურა ბევრად მრავალფეროვანი და ვრცელი სამყაროა, ვიდრე ერთი შეხედვით მოჩანს – ის არც მოდერნიზმით იწყება, არც პოსტმოდერნიზმით მთავრდება – და სკოტის მსგავსი ავტორების დავიწყება, არ წაკითხვა და თაროს უშორეს კუთხეში შეჩურთვა ისევ ლიტრატურას აზიანებს. საინტერესოა, როგორი იქნებოდა ტოლკინის და კ.ს. ლუისის საკულტო ტექსტები უოლტერ სკოტის რომანების გარეშე? ან იგივე ჯორჯ მარტინის ყინულისა და ცეცხლის სიმღერა, რომლის პირველი წიგნი (ამ წერილის ავტორს მეტის წაკითხვა არ დასცალდა) ლამის ერთ-ერთში იმეორებს პერსონაჟების სკოტისეულ აღწერილობას? ან სხვა, უამრავი თანამედროვე პოპულარული ფენტეზი და ისტორიული რომანი, რომელიც გამოსვლისთანავე ბესტსელერად იქცევა ხოლმე? როგორ განვითარდებოდა რომანისა და ლიტერატურის ისტორია უოლტერ სკოტის გარეშე? ან როგორი იქნებოდა შოტლანდია და ბრიტანეთის კუნძულები (დანარჩენ მსოფლიოზე რომ არაფერი ვთქვათ) „ჩრდილოეთის ჯადოქრის“ გარეშე?
ერთადერთი, რასაც სერ უოლტერ სკოტის რომანები ჩვენგან ითხოვენ, ცოტა უფრო მეტი დრო და მოთმინებაა;
ზოგი ამბობს, სკოტს ზამთარში, კითხვა უხდებაო, ზოგი პირიქით, ზაფხულის ჟამის მოცალეობა უფრო შეშვენის და შემოდგომის მელანქოლიაო;
თუმცა, სკოტი არც გაზაფხულზე დაიწუნება, მთავარია თაროებიდან ჩამოვიღოთ და მტვრიან ფურცლებს სული შევუბეროთ, ბოლოს და ბოლოს მისი საიუბილეო წელია.
[1] თამარ გელაშვილის თარგმანი
[2] მედეა ზაალიშვილის თარგმანი
© არილი