ამ რუბრიკის ქვეშ მოქცეული ტექსტი, წესით, უნდა გამორიცხავდეს წერის ნაცვალსახელით დაწყებას და მკითხველს კამერული ინტონაციისათვის განაწყობდეს, მაგრამ დრონი იცვალნენ და შეიცვალნენ ბიბლიოფილებიც მასთან ერთად.
არ ვიცი, იყო ბიბლიოფილი, ნიშნავს თუ არა, წაკითხული გქონდეს შენი წიგნების დიდი ნაწილი მაინც. მე ჩემი წიგნების უმრავლესობა ჯერაც წასაკითხი მაქვს და არ კვდება იმედი, რომ წავიკითხავ.
არ მახსოვს, როდის ვიგრძენი, რომ წიგნების ყიდვის ტემპი გაცილებით მაღალი მქონდა, ვიდრე მათი კითხვის. ვიგრძენი და გადავწყვიტე, შეძენა შემენელებინა. მართლაც შევანელე, ოღონდ, ასე ვთქვათ, მიმართულებათა შეკვეცის ხარჯზე: მაგალითად, აღარ ვყიდულობდი წიგნებს ფსიქოლოგიაში, ღვთისმეტყველებაში, ფილოსოფიაში, ეკონომიკაში. მანამდე მეგონა, რომ ჩემი “გაქანება” ამ დისციპლინებსაც გასწვდებოდა. აღარ ვყიდულობდი თანამედროვე რუს ავტორებსაც – საამისოდ ინტერნეტი გაჩნდა. ჩემი ინტერესები დაიწურა კლასიკურ ფილოლოგიამდე, მხატვრულ ლიტერატურამდე და უახლეს პოლიტიკურ ლიტერატურამდე.
ოჯახური გადმოცემით, დედაჩემის ბებიას ბრწყინვალე ბიბლიოთეკა ჰქონია. პირველი ქმარი რომ გადაუსახლეს, ჯერ მის სანახავად გაყიდა ერთი ნახევარი, მერე კი, თავის სარჩენად – მეორე. ორი წიგნი შემოგვრჩა, ვითარცა ნაშთი ძველი დიდებისა: მე-19 საუკუნის ბოლოს დასტამბული ენციკლოპედიური ლექსიკონი და პუშკინის თხზულებათა იმავე პერიოდის სრული კრებული ერთ ტომად. მე მაინც არასოდეს მქონია ჭეშმარიტი ბიბლიოფილის ერთი თვისება: ძველი გამოცემების ყადრი ცოტა კი მესმის, მაგრამ სურვილი არ გამჩენია, საგანგებოდ მომეძებნა და შემეძინა რომელიმე მათგანი. ჩემთვის მნიშვნელობა აქვს ტექსტს და არა მისი გამოცემის წელს, ტირაჟს ან სხვა რამ მახასიათებელს, რაც წიგნს იშვიათობად აქცევს. ყველაზე ხნიერი წიგნი ჩემს სახლში 162 წლისაა: პოეზიის სახელმძღვანელო კეთილშობილ ქალთა პანსიონის სტუდენტთათვის; კი, ძველია, მაგრამ ბევრი არაფერი. თუმცა, სად მივაგენი, კარგად მახსოვს. 80-90-ანი წლების მიჯნაზე, რომელიღაც ზაფხულში, მწერალთა კავშირში მივედი, არ მახსოვს, რისთვის. სტუდენტი ვიყავი. პირველ სართულზე, დაკეტილი ბიბლიოთეკის კართან, უკაცრავად პასუხია და, ტუალეტიდან ხუთიოდ მეტრში რამდენიმე ასეული წიგნი ეყარა. უწესრიგო, ჭუჭყიანი გროვა. რეზო კვერენჩხილაძეს შევთავაზე, ამას დავალაგებ და რაც მომეწონება, ჩემთვის დავიტოვებ-მეთქი. დამთანხმდა. სამი დღე გამოსაცვლელი შარვალ-პერანგით, საპნითა და პირსახოცით დავდიოდი მწერალთა კავშირში, სათითაოდ ვარჩევდი და ვალაგებდი ყველა წიგნს. საბოლოოდ, იქაურობა მოვაწესრიგე, გზა გავწმინდე, წიგნები დავაწყვე, მე კი დამრჩა ბახტინის დოსტოევსკის პოეტიკის პრობლემები, პროპის ჯადოსნური ზღაპრის გმირი, პროფესორ ბორის ტურაევის ძველი ეგვიპტის ლიტერატურა, კრებული რიტმი, სივრცე და დრო, დერატანის ძველი რომის ლიტერატურის ისტორია, შკლოვსკის წერილები არა სიყვარულის შესახებ (პირველი გამოცემა) და ა.შ…
ცხადია, წიგნებს იმხანად მხოლოდ ნაგავში არ ვეძებდი. ასე, 14 წლის ასაკში მეტ-ნაკლებად გაცნობიერებული მქონდა, რომ ფილოლოგობას ვაპირებდი და იმ დროიდან (ოთხმოციანთა დასაწყისი) მშობლებს ფულს სწორედ წიგნებისთვის ვთხოვდი. ძირითადად ქართველ კრიტიკოსებს ვყიდულობდი. და ვკითხულობდი უკლებლივ ყველას. გიორგი მერკვილაძეც კი მაქვს წაკითხული. მათი უმრავლესობა ახლა სად მიდევს, აღარც მახსოვს.

სტუდენტობაში, უნდა ვაღიარო, პირველი ორი კურსი ისე გავასრულე, სწავლის დროს მეგობრებთან ერთად რესტორანში არ ვყოფილვარ. თითქმის მთელი სტიპენდია წიგნებში მიმდიოდა. მაშინ შევიძინე ქართული სამეცნიერო-ფილოლოგიური ლიტერატურა, ძველი ქართული ტექსტების მეცნიერული გამოცემები, ჩემი საყვარელი და ალბათ, ყველაზე დაუნდობლად ნახმარი წიგნი, იოსიფ ხანანოვიჩ დვორეცკის “ლათინურ-რუსული ლექსიკონი”…
სტუდენტობა საბჭოთა ჯარმა გამაწყვეტინა და ორი წელი მეზობელ სომხეთში გავატარე. იქ შევიძინე და წავიკითხე მე-19 საუკუნის რუსული კლასიკა დოსტოევსკის გამოკლებით. სადღაც 60-მდე წიგნი ჩამოვიტანე თბილისში, მათ შორის სახელმძღვანელო, რომელსაც აქ მანამდე ამაოდ ვეძებდი: ტრონსკის “ანტიკური ლიტერატურის ისტორია”.
1989 წლიდან თბილისში გაჩნდა წიგნის ბაზარი, რომელსაც ხან შავ ბაზარს ვეძახდით. ყოველი შაბათ-კვირა ჩემთვის არა მარტო უქმე, არამედ პატარა დღესასწაული იყო: დიმა ბენაშვილი, დათო აბულაძე და მე ვერის ბაღს ვეწვეოდით ხოლმე და არც ერთხელ ხელცარიელნი არ წამოვსულვართ. იმ სახეთაგან დღემდე რამდენიმე შემორჩა წიგნით ვაჭრობას. ერთი რუსთაველზე დგას, პიონერთა სასახლესთან, მეორე გამომცემლობასთან, ვერაზე, მესამეს, 90-ანი წლების შუამდე კიევის ქუჩაზე ჰქონდა წიგნებით გატენილი, მგონი, ერთნახევარი კვადრატული მეტრი ფართობი, ახლა კი სახლში ვსტუმრობ ხოლმე.
შავი ბაზარი გამაოგნებელი იყო: ყოველ ჯერზე უამრავი ახალი წიგნი გვხვდებოდა. დიმა და დათო ძირითადად “უჯრაში შენახულ” ლიტერატურაზე იყვნენ მომართულნი: ყიდულობდნენ იმას, რაც საბჭოთა კავშირში და საბჭოთა კავშირზე ადრე ვერ გამოიცა. იმავე პერიოდში სამივე შევეცადეთ გაგვება ურთიერთობები წიგნის მაღაზიათა საწყობის გამგეებთან. ისინი დიდი ხალისით არ დაგვხვედრიან: თავიანთი ძველი მუშტრები ჰყავდათ და საჩვენო წიგნი თუ რჩებოდა, მხოლოდ იმიტომ, რომ ინფლაცია იყო და ძველებს ყველაფრის ყიდვა აღარ შეეძლოთ. ერთი მაშინდელი წიგნი ახლაც მახსენებს თავს: ოთხტომეული, უინსტონ ჩერჩილი, “მეორე მსოფლიო ომი”. ვერ შევწვდი, მერე კი აღარსად შევხვედრივარ.
ახლა ვერაფრით ვიხსენებ, საიდან მიჩნდებოდა წიგნის საყიდელი ფული ბნელ წლებში, როცა დედაჩემი ხანდახან პურს წვავდა ზეთში, რათა ისევ პურისთვის შეგვეტანებინა. მშობლებს ფულს აღარ ვთხოვდი, სამუშაო კი ისეთი მქონდა, ხელფასი ან ჰონორარი გზის ფულს თუ გაწვდებოდა. ამ დროს ბევრმა იაფად გაყიდა 80-ანი წლების ბოლოს შეძენილი წიგნები, უფრო მეტმა – საერთოდ, ყველანაირი წიგნი. ჩემი სახლის წინ, მეტროს ამოსასვლელზე დღემდე განფენენ ძველ წიგნებს. სხვადასხვა დროს აქ შემიძენია პიერ გრიმალის “ციცერონი”, “ძველი რომის კულტურის” ორტომეული, ამას წინათ კი – დომინგო ფაუსტინო სარმიენტოს “ცივილიზაცია და ბარბაროსობა”, იგივ “ფაკუნდო”, აკა მორჩილაძის “შენი თავგადასავალის” ეშხით… 1994 წელს ერთ გაზეთში ვმუშაობდი, ივლისი იდგა, ჯიბეში ასე, ოციოდ ათასი რუსული რუბლი მედო. მე და გივი თარგამაძე პლეხანოვზე მივდიოდით. არ ვიცი, რა შემიჩნდა, გივის რომელიღაც გერმანული ლუდით გავუმასპინძლდი, თავად არ დავლიე და, მგონი, იმ ლუდის ოდენი თანხა, იქვე, ბუკინისტებში, დიდი ხნის ნანატრ წიგნში, Выдающиеся Портреты Античности-ში მივეცი. გივიმ ლუდი მოსვა და მშვიდად თქვა: В этом есть что-то кощунственное…
Åის არ განუცდია უცაბედი ესთეტიკური მუხტი ქალის დანახვისას, როცა თითქმის უტყუარად გრძნობ, რომ თუ მოინდომებ, თქვენს შორის რაღაც აეწყობა. ეს არ არის უბრალო მოწონება, არც ყბადაღებული ერთი ნახვით შეყვარება; ესაა, უბრალოდ, მეყსეული შეგრძნება იმისა, რომ თქვენ, შესაძლოა, ერთმანეთისთვის ხართ შექმნილი. მოწონებაზე მეტია, სიყვარულამდე კი – შორი. არ გაიცინოთ: მსგავსი ემოცია მიჩნდება (ბუნებრივია, გაცილებით, გაცილებით ხშირად) წიგნებთან მიმართებით. ინტიმური და ზღვრულად ინტენსიური “მოკლე ჩართვა” გეუბნება, რომ ეს წიგნი შენი უნდა გახდეს. სხვა ვარიანტს არ დაუშვებ. წიგნი უარს ვერ გეტყვის. მის დასაუფლებლად ტაქტიკა, დრო და დიპლომატია არ გჭირდება. მხოლოდ ფული და იღბალი. ბოლო დროს ეს დამემართა თეოდორ მომზენის რომის ისტორიის “დაუწერელ” მეოთხე ტომთან, გრეგორი ნადის “ბერძნულ მითოლოგიასა და პოეტიკასთან”, ჰენრი კისინჯერის “დიპლომატიასთან”. იღბლად, მე შევხვდი მათ.
ალბათ, ეს არის ბიბლიოფილობა დღეს – ბიბლიონევროზი. კარგად თქვა ერთმა უმცროსმა კაცმა (ის, ყმაწვილობის მიუხედავად, ჩემზე ადრე იცნობდა წიგნის საწყობთა გამგეებს), ეს ხალხი ჩვენი ნევროზების ხარჯზე ცხოვრობსო; “ეს ხალხი” – ანუ ვისაც ვუმადლით ჩვენი ბიბლიოთეკების საგრძნობ ნაწილს. მხოლოდ აღწერებით ვიცი, რას განიცდიან დონ-ჟუანები. ქართულ ლიტერატურაში ეს ვნება მიხეილ ჯავახიშვილის “ცხრა ქალწულის” პერსონაჟს აქვს. თუ გეგულება წიგნი, რომელიც არ გაგაჩნია, ის არ მოგასვენებს. სჯობს, არ იცოდე მისი არსებობა, ვიდრე გაკლდეს ის. სწორედ ამიტომ, შეიძლება დაგავიწყდეს, რა გაქვს, მაგრამ ყოველთვის იცი, რას არ ფლობ. ფლობა შვებაა, სულის მოთქმა, კმაყოფილება.
და არცთუ იშვიათად, კმაყოფილებით, ცოტა სიამაყითაც რომ უყურებ თაროებს იქ გამომწყვდეული წიგნებით, ნამდვილად იცი, რომ ბევრს, უბრალოდ, არ წაიკითხავ. გიჩნდება უპასუხო კითხვაც: რაც მინდა, იმას როდისღა წავიკითხავ? მოწყენა, რეზინაცია ასეთი კითხვისა და მზერის თანმხლებია. სამაგიეროდ, წიგნს, ძველ ნაცნობსაც კი, ხან ძალიან მოულოდნელად შეუძლია, თავი შემოგთავაზოს და წაგაკითხოს. აი, იმ “მოკლე ჩართვას”, უნებლიე იმპულსს ზოგჯერ აღძრავს წიგნი, რომელიც სრულიად უვნებოდ შეიძინე. კიდევ ერთი თვისება აქვთ წიგნებს – გულს იშვიათად გწყვეტენ: თუ ჩერჩილის იმ ოთხტომეულს არ ჩავთვლით, თითქმის ყველა წიგნს, შეძენა რომ მსურდა და ვერ შევძელი, მოგვიანებით გადავაწყდი; ასე შევხვდი შარშან მაისტერ ეკჰარტს, პირველად 1991 წლის შემდეგ (მახსოვს, მაშინ 135 მანეთი ღირდა, ახლა – 2 ლარი), ყველაზე სახალისო კი იმავე დვორეცკის ორტომეულის, “ძველბერძნულ-რუსული ლექსიკონის” ისტორიაა: ეს წიგნი სულ, განუწყვეტლივ მსურდა და ვერასოდეს ვყიდულობდი – ხან არ ჩანდა, ხან ფული არ მქონდა. საბოლოოდ მეუღლემ მოიყოლა მზითევში… მე ვიცი, რომ წიგნებთან გამოუთქმელი, საიდუმლო, ჩემთვისვე ბოლომდე გაუგებარი კავშირები მაქვს: ჩვენ ერთმანეთს ვერ ვკარგავთ. ამიტომაც, სოსო გრიშაშვილისგან განსხვავებით, შემიძლია და მიყვარს წიგნის თხოვება ახლობლებისთვის. თან, გია ჭუმბურიძის ბერჯესისა არ იყოს, გრძნობათა კომპენსაციის ამბავია: მე თუ ვერ ვკითხულობ, დე, ჩემი წყალობით, სხვებმა წაიკითხონ…

© “წიგნები – 24 საათი”

DOWNLOAD

ზურაბ ლავრელაშვილი
„ჯაყოს ხიზნების“ კომპოზიციისათვის
© ჩვენი მწერლობა

DOWNLOAD

მირიან ებანოიძე
,,თანამედროვე’’ ლიტერატურა
© სემიოტიკა

“რომანტიკული (წაიკითხე: პატრიოტული – ზ.დ.) რევოლუციის გმირად მიმაჩნდა თავი და მსოფლიოში ყველაზე მურდალი და თვალთმაქცი წყობის (წაიკითხე: ხელისუფლების – ზ.დ.) ხელის ბიჭად ვიქეცი”
სლავომირ მროჟეკი

1988 წლის შემოდგომის ახალგაზრდული და 89 წლის აპრილის საყოველთაო ამბოხის დროს ჩვენ ისე მივუახლოვდით რეალობას, რომ თვით ყველაზე ამაღლებული და განყენებული (რეალობაზე მაღლა ან მის გარეთ მყოფი) ცნებებიც კი – პატრიოტიზმი, ძმობა, ერთობა, თავისუფლება, შესაძლოა აგრეთვე სიყვარული, ამ სიტყვის ყველაზე ტევადი და დარწმუნებული აზრით, – რამდენიმე დღის განმავლობაში ყოფა-ცხოვრებაში შემოიჭრა და რეალობად იქცა. თანაც, არა ცალკეულ ადამიანთა ინდივიდუალურ ფსიქიკურ რეალობად, არამედ, ასე ვთქვათ, საერთო სახალხო სინამდვილედ, ხალხის მამოძრავებელ და წარმმართველ ძალად. სხვაგვარად ვერ აიხსნება, რომ იმ დღეებში თბილისში არ დაფიქსირებულა არც ერთი დიდი თუ მცირე კრიმინალური შემთხვევა. დასახელებული აბსტრაქტული იდეალები მაშინ უფრო ძლიერ ზემოქმედებასაც კი ახდენდა ხალხზე, ვიდრე სხვა დროს თუნდაც სავსებით კონკრეტული სიკვდილის შიში. გავიხსენოთ, რომ ორიოდე წლის შემდეგ, “თბილისის ომის” დროს, მარადიორები ტყვიებს არ უშინდებოდნენ და ბრძოლის ტერიტორიაზე დღე და ღამ დაუზარებლად ძარცვავდნენ სახლებს.
ახლა 89 წლის აპრილის ამბოხის გახსენება, რომლის მოწმე და მონაწილე ლამის მთელი თბილისი იყო, მაინცდამაინც არავის სიამოვნებს. და მიზეზი 9 აპრილის დარბევისას განცდილი შოკი როდია – შოკმა დიდი ხანია გაიარა. არა, მიზეზი დამარცხების მწარე გრძნობასა და იმ იდეალების გაუფასურებაშია, რომლებიც მაშინ გვამოძრავებდა.
რა მოხდა საყოველთაო სიყვარულისა და ერთობის იმ რამდენიმე დღის შემდეგ? როგორ გავლიეთ საუკუნის დასასრულამდე დარჩენილი წლები?
პირადად ჩემთვის ყველაფრის ერთგვარ შეჯამებად იქცა 2000 წლის დეკემბრის მიწურულს ნანახი “ფსიქო” (მეორე ათასწლეულის ბოლო გადაცემა), სადაც აჩვენეს ფრაგმენტები ბესო სოლომონაშვილის ფილმისა ქუჩის მუსიკოსებზე. მაშინ შევიტყვე, რომ უსინათლო მომღერალი ქალები, რომელთა ჟრუანტელისმომგვრელი ხმა – “ჯერ ხომ მცხეთის სვეტიცხოვლის დიდ ტაძარში საქართველოს ცხელი გული ასვენია!” – 9 აპრილის ჩეხვის დროს გაისმოდა როგორც პირდაპირ ისტორიიდან მოღწეული მოწოდება გმირობისა და გაუტეხლობისკენ და სიამაყითა და შემართებით გავსებდა (ეს დახასიათება ახლა შეიძლება მაღალფარდოვან სიყალბედ მოგვეჩვენოს, მაგრამ მაშინ ესეც რეალობა იყო), დიახ, სწორედ ეს ქალები ორი ათასწლეულის მიჯნაზე მიწისქვეშა გადასასვლელებსა და მეტროს სადგურებში სწორედ ამავე სიმღერის მეშვეობით მათხოვრობენ, რათა შიმშილით არ ამოსძვრეთ სული და მათი ხმა ახლა, ალბათ, ყველა გრძნობას აღძრავს, – სიბრალულიდან დაწყებული და მრისხანებით დამთავრებული, – სიამაყისა და შემართების გარდა…
ამ კერძო ფაქტში არეკლილია მთელი ჩვენი 9 აპრილის შემდგომი ცხოვრება: გაღატაკებული, მოღორებული, ღირსებააყრილი ხალხის ბედი…
ამბოხი შეიძლება იყოს დაუკონკრეტებელ ზოგადჰუმანისტურ იდეალებზე დაფუძნებული, ან სრულიად უმიზნო და უპროგრამო (იხ. “არილის” ნომრები მიძღვნილი პარიზის 1968 წლის მოვლენებისა და “ბიტნიკებისადმი”, 2001 წ. N10 და 2000 წ.N9). ასეთ შემთხვევებში დამარცხების სიმწარე გაცილებით ნაკლებია, რადგან თვით მეამბოხეთა მამოძრავებელი იდეალები ან მოტივები შეუბღალავი რჩება. მოსახლეობის ფსიქოლოგიური მდგომარეობის თვალსაზრისით ყველაზე მძიმე ვითარება იქმნება მაშინ, როცა მასების წარმმართავ “წმინდა” იდეალებს პოლიტიკის უბინძურესი საქმოსნები ეუფლებიან და მათ ხალხის მოღორების და გაყვლეფა-გატყავების საშუალებად იყენებენ.
სწორედ ეს დაემართა ჩვენში პატრიოტიზმს, რადგან 1988-89 წლების ამბოხი მთლიანად მისი ნიშნით იყო აღბეჭდილი, მისი ლოზუნგებით მიმდინარეობდა. ამაზე ხმამაღლა ლაპარაკს ერიდებიან (ალბათ, ცნება “სამშობლოსადმი” ქართული კლასიკური ლიტერატურიდან ლამის დედის რძესთან ერთად შეწოვილი პიეტეტის გამო), მაგრამ დღეს საქართველოში სიტყვა “პატრიოტიზმს” ყოველგვარი ხიბლი აქვს დაკარგული და, განსაკუთრებით ჩვენი ახალგაზრდა თაობისთვის, ლამის “ჩამორჩენილობის”, “გონებაშეზღუდულობის” ან, კიდევ უარესი, “ანგარებიანი უტვინო აფერისტობის” სინონიმად არის ქცეული.
ცხადია, ეს არც, ზოგადად, თვით იდეალების უვარგისობის ბრალია და არც, კერძოდ, საკუთრივ პატრიოტიზმის დრომოჭმულობისა. ყველაფრის გაუფასურებასა და ტოტალური ნიჰილიზმის დამკვიდრებაში ბრალი მიუძღვით ხელისუფლების სათავეში მოხვედრილ იმ უვარგის ადამიანებს (პოლიტიკოსებს, დილეტანტ გენერლებსა და სარდლებს, პროფესიონალ ბანდიტებს), რომლებმაც ილუზიონისტის (ან გაწაფული ჯიბის ქურდის) სიმარჯვით გამოგვაცალეს ხელიდან იდეალები და სანაცვლოდ მათი ფალსიფიცირებული და სრულიად უვარგისი დუბლიკატები შემოგვაჩეჩეს.
საერთოდ, ამ ადამიანებს მოუშორებლად თან სდევს ერთი მურდალი თვისება (ერთგვარი წყევლა, რომელიც, როცა ისინი ხელისუფლებას დაეუფლებიან ქვეყნისთვის შეჩვენებად იქცევა ხოლმე): შეხებისთანავე გახრწნან თვით ყველაზე მაღალი რეალური იდეალები, თავიანთი ნამდვილი მიზნების ილუზიურ შესანიღბ მასალად აქციონ ისინი, ხოლომათ ნაცვლად რეალობად დაამკვიდრონ უმდაბლესი მერკანტილური მისწრაფებები და მტაცებლური ინსტინქტები. მათ ისიც კი მოახერხეს, რომ საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობისა და სახელმწიფოებრიობის დაცვის სავსებით რეალური ამოცანები აფხაზეთის ომის დაწყებით გადაექციათ მოსახლეობის გასაბრიყვებელ ფუყე ილუზიურ ლოზუნგებად, პატრიოტიზმით ან, უბრალოდ, კაცური სინდისით ამოძრავებული ბიჭები – ჯარისკაცები და მოხალისეები – გამოეყენებინათ “საზარბაზნე ხორცად”, ხოლო რეალობად დაემკვიდრებინათ სულ სხვა რანგის მოვლენები: ხელისუფლების კიბეზე საფეხურების გადანაწილება და ფული, უკონტროლო იარაღი და ნარკოტიკები…
ამ ადამიანებმა, არა მხოლოდ აფხაზეთი, საქართველოც დაგვაკარგინეს. ამას მოწმობს მოსახლეობის სრული გულგრილობა ქვეყნის ცხოვრების უკლებლივ ყველა სფეროსადმი, და ეს ისეთ უკიდურესად პოლიტიზირებულ საზოგადოებაში, როგორიც საქართველოშია! დღეს ნებისმიერ ახალ მოვლენაში, იქნება ის პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სამხედრო ხასიათისა, ხალხი, უწინარეს ყოვლისა, უმაღლეს ხელისუფალთა ანგარებიან ზრახვებს, მათ კრიმინალური ელფერის მქონე “ანცობას” ხედავს, რადგან, უბრალოდ, დაკარგული აქვს რწმენა, რომ ყველაფერ ამას მის რეალურ ცხოვრებასთან რაღაც კავშირი შეიძლება ჰქონდეს.
წინა სტატიაში (“არილი”, 2001 წ.N15) ვწერდი საქართველოს პოლიტიკურ და ეკონომიკურ სივრცეში დამკვიდრებულ ურჩხულზე (უფრო კი, მის გახრწნილ გვამზე) – საბჭოთა იმპერიიდან მემკვიდრეობით მიღებულ სახელისუფლებო სისტემაზე. ოღონდ, დღეს ამ მონსტრუოზული წარმონაქმნის ბატონობას ვეღარავის დავაბრალებთ: სისტემის ერთგულ მსახურთა მოსვლა ხელისუფლების სათავეში ჩვენივე წყალობით – ჩვენი არჩევნის ან ჩვენი გულგრილობის გამო – ხდება. დღევანდელი ვითარების წაორმომქმნელი უმთავრესი მიზეზი ჩვენსავე მენტალიტეტში უნდა ვეძებოთ: კანონებისადმი უპატივცემულობასა და თანამდებობის პირთა წინაშე ქედმოდრეკაში, ყოველგვარ უზნეობასთან შეგუებასა და ქარიზმატული ლიდერების მოყირჭებულ ხიბლში.
ჩვენ ჯერ საკუთარი პიროვნული თავისუფლებისა და მოქალაქეობრივი ღირსების შეგნება უნდა მოვიპოვოთ და მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლება ფიქრი მოპარული იდეალების დაბრუნებაზე, რეალობის დაბრუნებაზე ან, არსებითად, საქართველოს, როგორც ჩვენი სახელმწიფოს, როგორც სამშობლოს დაბრუნებაზე.

2001
© “არილი”

ზაზა კვერცხიშვილი
მწვანედ მოციმციმე სპეკალი
თამაზ ჩხენკელი. “მწვანე ბივრიტი”. რედაქტორი უჩა შერაზადაშვილი. ს.ს. “გამომცემლობა აჭარა”, ბათუმი, 2002.

თამაზ ჩხენკელი 75 წლის გახდა. ლიტერატურის მუზეუმმა, – უფრო სწორად კი, პირადად იზა ორკონიკიძემ, – არისტოკრატულად გულუხვი საჩუქარი მიუძღვნა მას: რვაგვერდიანი საიუბილეო გაზეთი, რომელშიც რამდენიმე ნამდვილად სანიმუშო წერილია დაბეჭდილი.
“თავისუფლების 75 წელი”, – ასეთია ერთი სტატიის სათაური. თუმცა, გამუდმებით რიცხვთა სიმბოლური მნიშვნელობის მჩხრეკელმა იუბილარმა, ალბათ, სხვებზე უკეთ უწყის ნებისმიერი თარიღის პირობითი შინაარსი. კაცისთვის, რომელმაც სიცოცხლე “კოსმიური მუსიკის სმენასა” და “ვარსკვლავიერი მტვრით სუნთქვაში” გალია (“ბჰაგავატგიტა”, “ოდისეა”, ბო ძიუ-ი, “გიტანჯალი”, უიტმენი, ვაჟას სამყაროს მითოსური წიაღი, ქართული ასომთავრულის რიცხვულ-გრაფიკული სტრუქტურა…), ეს ჟამი, შესაძლოა, მარტოობის 75 ასწლეულიც იყოს და მარადისობასთან ზიარების 75 წამიც.
თავად იუბილარი ამ თარიღს ფუჭი ფაციფუცის გარეშე შეხვდა, სწორედ ისე, როგორც შეშვენის მწერალს: გამოაქვეყნა ორი კრებული, – ლექსებისა და სტატიებისა, – სადაც, სხვადასხვა ფორმით და მასშტაბით, მთელი განვლილი გზა აქვს შეჯამებული.
ლექსების გამო არაფერს ვიტყვი. თამაზ ჩხენკელის უდიდესი და ჯეროვანად დღემდე გაუაზრებელი გავლენა უახლესი ქართული ლირიკის ჩამოყალიბებაზე ამომწურავად არის ზემოთ ნახსენებ საიუბილეო გაზეთში გაანალიზებული და ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ეს გააკეთა სწორედ ლექსის უბადლო ვირტუოზმა და გამჭრიახმა ანალიტიკოსმა დავით წერედიანმა.
გვერდი გვერდზე მიდევს თ. ჩხენკელის წერილების ორი კრებული: 1970-იანი წლების მიწურულს გამოცემული “პოეზია – სიბრძნის დარგი” და ძირითადად შემდგომი ხანის ნაფიქრ-ნაწერით შედგენილი “მწვანე ბივრიტი”. ასე ზედიზედ გადაკითხვისას თვალსაჩინოა განსხვავება ადრინდელსა და გვიანდელს შორის. ადრეულ სტატიებში არის ცალკეული ლექსისა თუ მთელი პოეტური სამყაროს გულმოდგინე, ღრმა ანალიზი, თემის ამოწურვის სურვილი. შემდგომში ჭარბობს რაღაც თვისება, რაც ნაწერს ძნელად ასახსნელ-განსასაზღვრავი ხიბლით ავსებს. იგრძნობა, რომ მწერალმა რაღაც მიჯნა გადალახა, რაღაც მოიპოვა… ოღონდ, ეს ნამდვილად არ არის ოსტატობის უფრო მაღალი დონე: წინარე პერიოდის სტატიები ლიტერატურული ოსტატობით არ ჩამოუვარდება და, შესაძლოა, ზოგჯერ აღემატება კიდეც, უფრო გვიანდელს. ესაა, ალბათ, მეტი თავისუფლება და სილაღე… დაძლეულია არა ხელოსნური, არამედ უფრო პიროვნული სრულქმნის ის საფეხური, რომლის შემდეგ ავტორი თავს აღარ იზღუდავს მხოლოდ იმაზე და იმგვარად წერით, რაც საჭიროდ და მნიშვნელოვნად მიაჩნია (კულტურული პროცესების ამოცანებიდან და მათ წინაშე საკუთარი მოვალეობის გააზრებიდან გამომდინარე); როცა მწერალი ყოველგვარი ეჭვისა და ყოყმანის გარეშე იწყებს წერას ისე და იმის შესახებ, როგორც სურს და რაც აინტერესებს. ინტელექტუალური თავისუფლების ამ სივრცეში შეღწევა კი მხოლოდ რჩეულთა ხვედრია. ჭეშმარიტი სულიერი სრულქმნილებისა და სრული უანგარობის გარეშე მისი კარის შეღების ცდა ცუდად მთავრდება – ადამიანი თავისუფლების სამყაროს ფალსიფიცირებულ ორეულში ხვდება: თავნებობისა და სულმდაბალი ამპარტავნების საპარპაშოში.
“მწვანე ბივრიტის” ბირთვს ქმნის მოგონებები ავტორისთვის ძვირფას ადამიანებზე: ერთი მხრივ, წინა თაობის მწერლებსა და მეცნიერებზე, რომლებსაც გულმხურვალედ უმადლის საკუთარი პიროვნების ამა თუ იმ წახნაგის ფორმირებას (შალვა ნუცუბიძე, გერონტი ქიქოძე, კონსტანტინე გამსახურდია, პავლე ინგოროყვა, სიმონ ჩიქოვანი…) და, მეორე მხრივ, იმ მეგობრებსა და თანამოკალმეებზე, რომელთა განუმეორებელი ინდივიდუალობა ენერგიით და სიხარულით ავსებდა ყოფასა და ინტელექტუალურ ცხოვრებას (არჩილ სულაკაური, ოტია პაჭკორია, ზურაბ კაკაბაძე, სარგის ცაიშვილი, გურამ ასათიანი, ინოლა გურგულია…).
ავტორი აღწერს მათთან ურთიერთობის ხშირად გარეგნულად უმნიშვნელო ეპიზოდებს და ამ ფრაგმენტული, იმპრესიონისტული ჩანახატების შერწყმით როგორღაც ახერხებს გარდასული დროც გააცოცხლოს და უჩვეულოდ მეტყველი პორტრეტებიც შექმნას. ამასთან, მოგონებებში ძალდაუტანებლად ჩართული რამდენიმე ფრაზის მეშვეობით ზოგჯერ ლაკონურად, მაგრამ სრულად არის დახასიათებული “პერსონაჟის” კულტურული როლი (რად ღირს, თუნდაც, მსჯელობა მეცნიერული ობიექტურობისა და პოეტური შთაგონების მნიშვნელობაზე ისტორიკოსის ნაღვაწისათვის, პავლე ინგოროყვასადმი მიძღვნილ სტატიაში) ან კიდევ საოცარი სისავსითაა გადმოცემული მთელი მისი შემოქმედების ბუნება (მოვიყვან ამის ბრწყინვალე ნიმუშს: “გიორგი ლეონიძეს სიცოცხლე უყვარდა რაღაცნაირი “ფანატიკური სიხარბით”, თუ შეიძლება ასე ითქვას, რელიგიური ექსტაზურობით და მის ლექსებში ეს ვიტალური ძალმოსილება ზოგჯერ მართლაც იმოსავდა მსოფლმხედველობრივ განზომილებას. მის მსოფლაღქმაში “სიცოცხლე” განიცდება როგორც სომატური სისავსე და დაუშრეტელი ხვავრიელობა: “ჩემს ლექსს თვითეულს ეწურება ცხრა ლიტრი ერბო”, ან “კახეთის მსუქან თეძოების ვწოვე მტევნები”. ეს ხელშესახები პოხიერება გ. ლეონიძის ადრინდელ პოეზიაში ადამური პირველყოფილებით და ერთგვარი “გვაროვნული” არქაულობით ცნაურდება”).
საიუბილეო გაზეთში ზურაბ კიკნაძემ კარგად დაახასიათა თ. ჩხენკელი როგორც გატაცებული მთხრობელი, – უბადლო ნარატორი, – და ხაზი გაუსვა მონათხრობის ზუსტად დათარიღების სიყვარულს. ამასთან ერთად, უნდა აღინიშნოს მისი დაჟინებული და, პირადად ჩემთვის, ზოგჯერ გაუგებარი სწრაფვა შემთხვევითი ნაცნობების (“არც მტრად, არც მოყვრად რომ აღარსად შეხვდება”) გვარების დახსომებისა და წლების შემდეგ მათი ერთგვარად თვითმიზნური გახმიანებისკენ, რაც აქა-იქ გაკრთება ხოლმე წიგნში… ვფიქრობ, ამ “უცნაურობას” შობს გამუდმებით ფილოსოფიურ-თეოლოგიური აბსტრაქციების უკიდეგანო ოკეანეზე მოხეტიალე გონების დაუძლეველი წყურვილი, მოიპოვოს რაღაც უაღრესად კონკრეტული, მეხსიერების ღუზით მოებღაუჭოს ზუსტი თარიღისა თუ სახელის ლოდს.
არსებითად, წიგნის ძირითადი ნაწილი შეიძლება დავახასიათოთ როგორც წარმატებული ძალისხმევა “გაჟონილი დროის” ხელახლა დაუფლებისა და, სახელებისა და სახეების მეშვეობით, მისი ესენციის აწმყოში ჩაწრეტისათვის…
და კიდევ: ზემოთ გულგრილად მოვიხსენიე მწერლური ოსტატობა, როგორც რაღაც მეორადი პიროვნულ სრულქმნილებასთან შედარებით, მაგრამ, თავისთავად იგულისხმება, – “ხელობის” უმაღლეს დონეზე ფლობაა საჭირო, რათა ძუნწი და ფრაგმენტული შტრიხებით ესოდენ ცოცხალი სურათები დაიხატოს, ან კიდევ – სხვისი მონათხრობის გადმოცემით “ქართული ცხოვრების” ერთი ნაღვლიანი თავისებურების ასეთი შთამბეჭდავი მეტაფორა შეიქმნას (აკაკი ბაქრაძისადმი მიძღვნილ სტატიაში): გრიგოლ რობაქიძის დის, ქალბატონ ლიდას ერთი სიზმარი “მაშინვე ჩავიწერე და დღემდე მახსოვს… ზამთარი იყო. გავიხედე გარეთ და ეზოში თოვლზე დავინახე გრიგოლის უზარმაზარი ნაფეხურები, შევშინდი იმხელა ნაფეხურები იყოო… ასეა ჩვენში: სიკვდილის შემდეგ დიდდება ნაფეხურები”.

* * *
წიგნის მეორე ნაწილში დაბეჭდილია თ. ჩხენკელის რამდენიმე ინტერვიუ და სტატია, სადაც ავტორი ქართველი ერისა და ახალი ქართული სახელმწიფოს წინაშე მდგარ ფუნდამენტურ ამოცანებზე მსჯელობს. ზოგ მათგანს (“დედაქალაქი”, “განვემზადოთ ახალი საუკუნისთვის”) დაბეჭდვისთანავე მოჰყვა არაერთგვაროვანი გამოხმაურებები – აღფრთოვანებულიცა და კრიტიკულიც. ოღონდ, აშკარა იყო, რომ წერილებმა მძაფრი ინტერესი გამოიწვია. ნააზრევის აქტუალურობისა და სასიცოცხლო მნიშვნელობის ყველაზე უეჭველი დადასტურებაც სწორედ ეს არის.
მცირე რეცენზიაში გაუმართლებლად მეჩვენება ზედაპირულად მაინც მიმოვიხილო წიგნის ამ პუბლიცისტური ნაწილის პრობლემატიკა: ეს, არსებითად, ისტორიული და პოლიტიკური საკითხების არაფრისმთქმელ ჩამონათვალად გადაიქცეოდა. აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ სულაც არ არის აუცილებელი, ყოველთვის ბოლომდე და სრულად იქნას გაზიარებული ავტორის პოზიცია (ცალკეულ თვალსაზრისებთან მეც ბევრი მაქვს სადავო), მაგრამ, აუცილებელი თუ არა, სასურველი მაინც არის მისი გათვალისწინება: აზროვნების სიღრმე და სიფართოვე ქმნის ისეთ დონეს, რომელიც თავისთავად სპობს ყველა სახის პროვინციული და ნიჰილისტური შეზღუდულობის უკუნეთს.

* * *
და მაინც: რა არის “მწვანე ბივრიტი”?
ესაა მარადფასეული კულტურული საგანძურის მეტაფორა, რომელიც ავტორმა “ქართლის ცხოვრებაში” მოიძია: ქართველთა სპილენძის კერპ არმაზს თვალებად ზურმუხტი და ბივრიტი ესხა. მას შემდეგ, რაც წმინდა ნინომ ლოცვით შემუსრა არმაზი, ხელთ იპყრა მისი ბივრიტის თვალი და, ამ ბასრი ქვის მეშვეობით, ხეზე ჭეშმარიტი რწმენის სიმბოლო – ჯვარი გამოსახა. ამგვარად, “მწვანე ბივრიტი” განასახიერებს ყველაფერ იმას, რაც შეუმუსრავი და სამომავლოდაც გამოსადეგია წარსულში.
“ბივრიტი”, რომელიც თამაზ ჩხენკელს ბედისწერამ აგდებინა ხელთ, – უფრო სწორად კი, თვითონვე მოიპოვა ასკეტის თავგანწირული შეუპოვრობითა და განძისმაძიებლის თავზეხელაღებული გაბედულებით, – უმშვენიერესი და მარადფასეული სპეკალია, უნივერსალური კულტურის საგანძურიდან ჩვენს კავშირებდაწყვეტილ, ყოვლის გამაუფასურებელ დროში იმედად და რწმენის წყაროდ მოტანილი: მისი სხივების განმაჭაბუკებელ მწვანე ციმციმში ხომ ახლაც ისეთივე მშვენიერებით ირეკლება კოსმოსი და მარადისობა, როგორც ოდესღაც ირეკლებოდა “ბრმა ჰომეროსის”, “გიტას” შემოქმედისა და ვაჟა-ფშაველას ყოვლისმხილველ თვალებში.

© “წიგნები – 24 საათი”