უიტმენის “ბალახის ფოთლების” ბოლო გამოცემამ განაახლა ის კამათი, სხვათა შორის, მეტ-ნაკლებად აგრესიული, მუდამ რომ იჩენდა ხოლმე თავს ამ ავტორის სახელის ხსენებისას. ზოგიერთი კრიტიკოსი ხელაღებით უარყოფს მის პოეტურ ტალანტს და თავის პირდაპირ მოვალეობად მიიჩნევს დაგმოს ის “ვულგარული და მოულოდნელი იერიში”, რომელიც უიტმენს მხატვრული მეთოდის გამოვლენის ძირითად ხერხად დაუსახავს. უნდა ითქვას, რომ მსგავსი კრიტიკოსები უხერხულ მდგომარეობაში იგდებენ თავს სწორედ იმ შეხედულებათა (და ზოგჯერ გამონათქვამთა) ვულგარულობითა და გაურანდავობით, რომლითაც სხვისი ვულგარულობის წინააღმდეგ ილაშქრებენ. თუკი ისინი ამ წიგნში ვერაფერს ხედავენ ბრტყელ-ბრტყელი ტრუიზმებისა და აგრესიულობის გარდა, უნდა ვიფიქროთ, რომ მათი გემოვნება დასახვეწია; ისინი სათანადოდ ვერ აღიქვამენ ჩვეულებრივი მოვლენების ახლებურ, სისხლსავსე წარმოჩენას, მძლავრ აღმაფრენას, უდიდეს სიყვარულს ადამიანისა და ბუნების მიმართ, ვერც უკვდავების რწმენას პატიობენ პოეტს. ეს ყოველივე ხომ არის უიტმენის პოეზიაში მიწიერი ყოფის გამომხატველი უმართებულო სითამამისა და იმ მოუქნელი მეთოდის პარალელურად, რომლითაც იგი ხშირად აღწერს დაკნინებულ, დაბეჩავებულ საზოგადოებას? დროის უბრალო დაკარგვად მიმაჩნია იმის გარკვევა, არის თუ არა პოეტი მისტერ უიტმენი: მისი უდიდესი ავტორიტეტი – შემოქმედებითთან ერთად კრიტიკულიც – გვინდა თუ არა, მაინც მეტყველებს მის სასარგებლოდ. არც მის მხატვრულ მეთოდზე ღირს თავის მტვრევა: ეს ფორმა სულაც არ არის ისეთი გამაოგნებელი და ნოვატორული, ძალიან ბევრს, და მათ შორის თავად უიტმენსაც რომ მიაჩნია.
მართალია, ამ წიგნში მოვლენათა უმრავლესობა სინატიფეს მოკლებული ხერხითაა გადმოცემული და ზოგჯერ ფორმისა და სტილის უსუსურობა ამ პოეზიას მოსაწყენ პროზამდე აქვეითებს, მაგრამ მკითხველი გვერდს ვერ აუვლის მის ფურცლებზე წამიერად გაელვებულ სილამაზესა და უჩვეულო დახვეწილობას. გარდა ამისა, კარგი იქნება, თუ შემოქმედის თითოეულ რაფსოდიას ერთიან, განუყოფელ მთლიანობად განვიხილავთ, გინდაც მათი ცალკეული მონაკვეთები უშინაარსო და უმწიფარ პოეზიად მოგვეჩვენოს. ისე კი, უსაზღვრო, შეუზღუდავი ფანტაზია და ამა თუ იმ აზრის “ახლებურად” გამოთქმისაკენ სწრაფვა, უიტმენს ზოგჯერ ასეთ რამესაც წამოაძახინებს: “მე ჩემს სხეულს მორევს მივანდობ!”… “განმიმარტეთ მითები აზიაზე!”… “ნიღაბს ჩამოვგლეჯ და წარმოგიდგენთ!” როგორ უნდა ემსახუროს თავისუფლებას ხელოვნებაში, ან ნებისმიერ სხვა ამაღლებულ იდეალებს ის მწერალი, რომელიც თავად “literat”-ს განასახიერებს? უფრო შთამბეჭდავი და ორიგინალური იქნებოდა, მისთვის უბრალოდ “inkvat” რომ გვეწოდებინა (სიტყვათა თამაში: literate – განსწავლული, განათლებული; literat – ლიტერატურის ვირთხა; inkvat – მელნის ვირთხა (მოკალმე)). მეორეს მხრივ, ამ წიგნის ფურცლები ამზეურებენ გემოვნებით შერჩეულ და ცინცხალ გამონათქვამებს. ერთგან მოცურავე ასე მომნუსხველად არის აღწერილი: “მონავარდე გამჭვირვალე, მწვანე ნათელში”; … “გულახდილი ყბედობა ქვაფენილისა”… ეს მართლაც შესანიშნავი მიგნებაა. საინტერესო და დახვეწილ პოეზიად მიმაჩნია ასეთი სტრიქონები: “ფიცარსა რანდავს დურგალი / და შალაშინის ენა / ველურ მელოდიას უსტვენს”. შედარებით დიდი ზომის ნაწარმოებები, სადაც ბევრი რამ ბანალური და საკმაოდ უფერულია, გაყალბებულ ესეებს უფრო მოგვაგონებს, ვიდრე პოეზიას, თუმცა ხელაღებით არც მათი უარყოფა შეიძლება, აქაც ხშირია შემთხვევები ძალიან მარტივი და გაცვეთილი აზრის საინტერესო კუთხით გადმოცემისა. მაგრამ აშკარა უგუნურობაა იმის მტკიცება, თითქოს To You-თი დასათაურებული ეს სტრიქონები ადგენენ ლექსს და არა რაღაც უაზრობას (ამაში, ალბათ, თავად პოეტიც დაგვეთანხმება):
“უცხოვ, თუკი ჩამივლი გვერდით
და მოისურვებ შეხმიანებას,
რატომ არ უნდა შემეხმიანო?
ანდა თავად მე რატომ არ უნდა შეგეხმიანო?”

მაგრამ თუ გსურთ მის პოეზიაში რაიმე საინტერესოს აღმოჩენა, გირჩევთ წაიკითხოთ მშვენიერი Pioneers, O Pioneers. ბევრი რამ მოგხიბლავთ ამ სტრიქონებში: ვაჟკაცური შემართება და მძლავრი რიტმი, მეგობრობის სულისჩამდგმელი გრძნობა და აღტაცება ახალი სამყაროს წინსვლით; წაიკითხეთ უიტმენის მდიდრული და შთამბეჭდავი წარმოსახვით გაჯერებული Man-of-War-Bird, ანდა შესანიშნავი ელეგია ზღვისპირეთზე, ასეთი სიტყვებით რომ იწყება: “აკვნიდან, რომელიც მარად ირწევა…” აი, ეს ლექსები სავსეა სიცოცხლითა და ემოციებით. ლინკოლნის აღსასრულის პოეტური აღწერისას მან ასე გამორჩეულად უმღერა სიკვდილს: “ო, ბნელო დედავ, უხმაუროდ რომ ჩაგვიქროლებ მსუბუქ ფეხებით”… ან როგორ ასხამს ხოტბას ჩვენებური გაზაფხულის ერთ-ერთ საღამოს!

“ო, ეს მეოთხე თვით საღამო, ეს დაისი
და მონაცრისფრო ბურუსი გამჭვირვალე.
ზანტად გამავალი ოქროსფერი მზის
სხივთა მარაო…
ლორთქო ბალახი, მკრთალი ფოთლები,
შორით ელვარე მკერდი მდინარის,
ქარით აჭრილი და აქოჩრილი…”

წაიკითხეთ პოეტის ის სტრიქონები, რომლებითაც ჩვეულებრივ ლოკომოტივს ახასიათებს:
“თანამედროვე ემბლემა მოძრაობისა
და კონტინენტის მაჯისცემაა.”

გამოყენებითი მექანიკის გრანდიოზულობა ასე არავის აუსახავს ამერიკულ პოეზიაში. დემოკრატიზმი, ვაჟკაცობა, სიკეთის რწმენა – აი, რითი ფასობთ უიტმენის შემოქმედება. “მკლავის სიმაგრე და სიმამაცე!” “კმარა ვედრება და ქედის მოხრა!”… იგი ესწრაფვის დაუშრეტელი ენერგიის გამოვლენას და ამის გამო, რაც არ უნდა მცდარი იყოს მისი მეთოდი, ამერიკულ ყოფასა და ლიტერატურას, ვფიცავ, აუგი არაფერი ემუქრება!
მაგრამ სხვა კუთხით უნდა მივუდგეთ უიტმენისეულ სხეულის “განდიდებას”. აკი თავადაც გვაფრთხილებს ერთგან: “ჩემს ლექსებს ყოველთვის არ მოაქვთ სარგებელი, მათ ზიანის მოტანაც შეუძლიათ”. მას თავი “სხეულისა და სულის” პოეტად მიაჩნია და ჩვენც გვარწმუნებს, რომ სული არ არის სხეულზე მეტი. ამით თითქოს როზეტის აზრსაც იზიარებს, თუმც ამ უკანასკნელისაგან განსხვავებით, მაინც იყურება მომავლისაკენ: “განახლებული ჯიში, გონიერი ქალები და მამაკაცები, უცოდველობა და სიჯანსაღე… ალბათ ეს არის ბედნიერება!” მის ბოლო ლიტერატურულ მანიფესტში ასეთ სიტყვებსაც ამოიკითხავთ: “ველტვი უაღრესად ინდივიდუალურ საზოგადოებას, ბუნებასავით დაუდეგარს, კეთილკრძალულს და კეთილმოსურნეს, თანაგრძნობით ნიჭით დაჯილდოებულს, სრულქმნილს, მგზნებარეს, შთაგონებულს, მამაცს”. ეს ყოველივე იმაზე მიუთითებს, რომ საბოლოო მიზანი ქების ღირსია და არც პოეტი ტკბება საკუთარი უდიერებით, მაგრამ ამ მიზანს სავალალო შედეგი მოსდევს: იგი აშიშვლებს და ხელმისაწვდომს ხდის ყველაფერ იმას, რასაც ბუნება ოდითგანვე იფარავდა უდიდესი რუდუნებით და თავმდაბლობით. უცნაურია, რომ ეს ზედმიწევნით “ბუნებრივი” შემოქმედი არღვევს ბუნების ერთ-ერთ საუკეთესო და უღრმეს კანონს და იმის ნაცვლად, რომ სხეული წმინდად მიიჩნიოს, იგი ძარცვავს მას ყველა იმ სიკეთისაგან, რასაც ამჟამად მას მიაწერს კაცობრიობა. უიტმენი ამცრობს სულსაც და ხორცსაც და ადამიანს მხეცს უთანაბრებს, განძარცულს ყოველგვარი სულიერი თვისებებისგან.
მისტერ უიტმენი ამაყობს საკუთარი სიჯანსაღით. მაგრამ რა არის ეს სიჯანსაღე თუ ჯანმრთელობა? სხვა არაფერი, თუ არა ადამიანის ორგანოთა ნორმალური მოქმედება და ასეთ დროს ის იშვიათად ფიქრობს მათ ფუნქციაზე, მაგრამ როგორც კი რომელიმე მათგანის ფუნქცია დაირღვევა – გულის, კუჭის, ტვინის თუ ნებისმიერი სხვა ორგანოსი – ადამიანი მყისვე შეიგრძნობს ამ ცვლილებას და, ცხადია, ჯანმრთელობაც შეერყევა… აქედან კი სნეულებაც წარმოიშვება. ზუსტად ასეა უიტმენის შემთხვევაშიც: როდესაც იგი ხელით ეხება ხელშეუხებელს და თავს იმტვრევს იმ იდუმალ პროცესებზე, წესით, უჩუმრად რომ უნდა მიმდინარეობდნენ, მას უკვე ჯანსაღს ვეღარ ვუწოდებთ. გახრწნილი არა, მაგრამ სნეული უთუოდ შეიქნება. მას თავი მოაქვს საკუთარი “მრავლისმომცველობით”, კარგისა და ავის უკიდურეს გამოვლინებათა ფლობით, და ყველაფერში ერთი პოლუსიდან მეორეზე გადაფრენას ელტვის. სხეულთან (ხორცთან) დაკავშირებით მშვენივრად ართმევს თავს ამ ამოცანას, ხან აკნინებს და ხანაც აღაზევებს. ისე კი, ჩანს, თავად სათანადოდ ვერ აღუქვამს საკუთარი “ყოვლისმომცველობა” ამ მიმართულებით, და რომ აღექვა, ალბათ, თავისი ლექსის სიტყვებით მიპასუხებდა:
“მაშ, მე საკუთარ თავს ვუმხედრდები?
ძალიან კარგი, ასეც ვიქცევი!
მე უსაზღვრო ვარ, მრავლისმომცველი”.

მაგრამ ეს “მრავლისმომცველობა” ვერაფერს შველის მის სნეულებას. მას არ ძალუძს შეარბილოს მისტერ უიტმენის დიდი შეცდომა. მან ხომ ხელახლა ისეთი რამ გამოაქვეყნა, რისი ხმამაღლა გამეორებაც კი აღარ ღირდა. რატომ შეიტანა ადრინდელი უხამსობა ახალ გამოცემაში? განა ეს წიგნი მრავალი წლის შემდეგ არ გამოვიდა? ნუთუ მთელი ამ პერიოდის განმავლობაში ასე გაძნელდა ყმაწვილკაცური სენისაგან განკურნება? ყველა “საღი აზრის მატარებელი” უნდა აღშფოთდეს მისი “აგრესიული იერიშით”, ყოველმა ჩვენგანმა უნდა გააპროტესტოს ეს წრეგადასული უდიერება. საბედნიეროდ, ზემოაღნიშნულით ძირითადად თავად ავტორი ზარალდება: ის ხომ შესაშური მონდომებით იკნინებს საკუთარ ფიზიკურ ბუნებას – სხეულს! მართალია, კაცობრიობა არ არის სრულყოფილი, მაგრამ ის გაცილებით უკეთესია, ვიდრე “ბალახის ფოთლებში” აღწერილი – დამახინჯებული, თავლაფდასხმული და გაყალბებული. აი, ამიტომ ვერ იქონიებს ეს წიგნი ჩვენზე დიდ გავლენას, აი, ამიტომ გაუჭირდება ჩვენი დათრგუნვა.

ინგლისურიდან თარგმნა ასმათ ლეკიაშვილმა
The Atlantic Monthly, January 1882

© “წიგნები – 24 საათი”

დათო ტურაშვილის ახალი წიგნი გამომცემლობა “აზრმა” დაბეჭდა.
“ჩაძირული ქალაქის ღამე” რომანია, თემა – ისტორიული, დრო თითქოს წარსული, მაგრამ მხოლოდ ნაწილობრივ, ისევე როგორც ნაწილობრივ მომავალი. მთლიანად კი აწმყო, აწმყო წარსულის ნოსტალგიით და მომავლის იმედით, აწმყო დროთა გაწყვეტილი კავშირის აღდგენის სურვილით, თხრობის ტრადიციული სტილის პაროდირებით, არატრადიციული კომენტარით, იუმორით და უწმაწური სიტყვებით.
ზოგიერთი მკითხველი ძალზე მტკივნეულად განიცდის ამგვარ გამოთქმებს, ვაღიარებ, რომ მეც უამისობა მერჩივნა, თუმცა ვფიქრობ, თანამედროვე ლიტერატურისთვის დამახასიათებელი ახალი ლექსიკური მარაგი, ერთგვარი ფორმაა პროტესტისა, იმ საზედამხედველო რეჟიმის მიმართ, რომელსაც ენის სიწმინდის დაცვის მომიზეზებით ყოველთვის ახორციელებდნენ სალიტერატურო ქართულის განვითარების შესაფერხებლად.
შეიძლება დათო ტურაშვილის ახალი რომანის მკითხველს ბევრი სხვა სიძნელეც შეხვდეს ამ წიგნის კითხვისას. ტრადიციული სამკითხველო კულტურის მქონე ადამიანს ყოველთვის უჭირს სიახლესთან შეჩვევა. მას ურჩევნია თანამედროვე ლიტერატურაშიც კლასიკურ მწერლობასთან დამაკავშირებელი ძაფები მოძებნოს, კავშირი წარსულ კულტურასთან, ერთი მხრივ, იმ ნაცნობი ნიშნების ძიებას ჰგავს, ძნელადამოსახსნელ “რებუსს” რომ ამარტივებს, მეორე მხრივ – წინასწარ შეძენილი ცოდნით, შეფასების მზამზარეული სისტემებით სარგებლობა საზოგადო აზრთან და შეხედულებებთან სრული თანხმობის მყარ გარანტიას იძლევა.
თუმცა ამისთვის ნუ გავკიცხავთ ნურც მწერალს, რომელიც საკუთარ მკითხველს ზრდის და ნურც ტრადიციულ მკითხველს, რომელიც ოდნავ დაბნეულია ლიტერატურულ ფორმათა და ესთეტიკურ ღირებულებათა მკვეთრი სიახლით.
მაგრამ მას მალე მოუწევს იმის აღიარება, რომ ახალი ათასწლეულის გამოწვევას (ისე როგორც ქართულ ცეკვაში) ის ოდნავ ქალწულებრივი სიმორცხვით შეხვდა, თითქოს უნებურად შეეწინააღმდეგა ხელოვნების თავისუფლად განვითარების პრინციპს, რადგან დიდხანს, ძალიან დიდხანს, ლიტერატურული ფასეულობა მისთვის რელიგიურ ღირებულებათა ტოლფას დოგმატურ მცნებად განიხილებოდა, რაც ერთნაირად საზიანო იყო როგორც რელიგიისთვის, ასევე ლიტერატურისთვის, რომლის არსიც სწორედ დროსთან მიმართებაში ყალიბდება.
აქვე შევნიშნავთ, რომ დროის კონკრეტულ საზღვრებში ჩაკეტვა ან დოკუმენტურობით ზედმეტი გატაცება სრულიად არ აკნინებს ნაწარმოების ღირსებას, არ ამცნობს მის მხატვრულ ღირებულებას, რადგან დრო (კონკრეტული წამი) ისეთივე მოუხელთებელია, როგორც რეალობა, რეალური მოვლენა, რომელსაც ვერასოდეს ვერ აღვწერთ ისეთი სიზუსტით, როგორც ის ხდება. რასაც ვერ აღვწერთ, რასაც ვერ დავინახავთ, მხოლოდ გუმანით (ინტუიცია) ვიგრძნობთ და მკითხველსაც ვაგრძნობინებთ. სწორედ ის არის ლიტერატურისთვის აუცილებელი მხატვრული სიმართლე, რომელიც რეალურ მოვლენას ან საგანს ყოფიერებისა და მარადიულობის გამყოფ მიჯნაზე შეაჩერებს და გაყინავს.
რადგან მეც უპირველესად მკითხველი ვარ, ყველა ის რჩევა-დარიგება, რომელიც ამ წიგნის მომავალ მასპინძელს შევთავაზე, ჯერ საკუთარ გრძნობათა სისტემაზე გამოვცადე და სიამოვნებით ვაღიარე: დოკუმენტურ მასალაზე აგებული დათო ტურაშვილის ეთნოგრაფიული რომანი (ასე უწოდებს ავტორი) თხრობისას იძენს მხატვრულობის იმ აუცილებელ ელემენტს, რომელიც სრულიად საკმარისი იქნებოდა სიმბოლურ-ალეგორიული ჟანრის ნაწარმოების შესაქმნელად.
ნაწარმოების მყარი, ისტორიული ფაქტებით გამაგრებული ქსოვილი უფრო დამარწმუნებელ სახეს აძლევს იდეას, რადგან ეს იდეა ცნობიერად, კონკრეტულ ისტორიულ-გეოგრაფიულ გარემოში შექმნილი კულტურის მეტაფორული სახეა. რეალობა კი თავისი ჭუჭყიანი სამოსლის შიგნით იგავის სპეტაკ მორალს ატარებს, რომელსაც მხოლოდ აუცილებელი მანძილის დაცვა სჭირდება ნამდვილი იერ-სახის გამოსაჩენად.
ეს სწორედ ის მანძილია, რომელიც ავტორს სჭირდება ჩაძირული ქალაქის დასანახად:
“ვნახე ჩაძირული ქალაქი, ყველაზე ქართული ქალაქი, რომელიც მხოლოდ ზევიდან ჩანს. და რაც უფრო მაღლა ხარ ამ ქალაქიდან, უფრო ადვილად დაინახავ იმ ქალაქს, რომელიც მხოლოდ წყლისა და მიწის ქვეშ არსებობს, სადაც ისევ ცხოვრობენ ადამიანები, ვისაც დღემდე სჯერა, რომ ოდესღაც იქაც გათენდება, ერთ დღეს ამოვა მზე და მტკვარში ჩაძირულ ქალაქსაც გაანათებს, როგორც მაშინ, როცა პატრიკ ო’ლირი ტფილისში ჩამოვიდა ძველი ირლანდიური ლექსებით და ახალი ინგლისური პასპორტით, პატარა საკვოიაჟით და დიდი სურვილით – ქვეყანა, რომლის არსებობის შესახებაც მხოლოდ გადმოცემით იცოდა, აღმოჩენილიყო ისეთი, როგორზეც ოცნებობდა, როგორც მას სურდა, რომ ყოფილიყო ეს შორეული, ლეგენდარული საქართველო…”
რომანი ეძღვნება ქალაქს, რომელიც ჯერ დაანგრიეს და მერე ჩაძირეს… აქ სრულიად ბუნებრივად ჩნდება ხომალდ-ქალაქის “ტიტანიკის” სიმბოლური სახე. მწერალი ჩაძირულ ქალაქსა და ხომალდს სიუჟეტურადაც აკავშირებს. “ტიტანიკმა” ტფილისის უძვირფასესი განძი, “მფრინავი ხალიჩა” ჩაიყოლა ზღვის ფსკერზე. მფრინავი ხალიჩა იგივე ოქროს საწმისია, ახალი განზოგადებული სახე ჩვენი მუდმივი ძიებისა, წარსულში ძიებისა, რომელიც კვლავ სავალალოდ მთავრდება, რადგან რამდენჯერაც არ უნდა განმეორდეს “წარსული”, ყოველთვის ერთსა და იმავე შედეგს მივიღებთ.
თუმცა აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ ჩემთვის ამ რომანის მთავარი იდეა მაინც “ტიტანიკს” უკავშირდება. თუ ერთი მხრივ ხომალდ-ქალაქი “არგოს” გვახსენებს და უხსოვარ წარსულთან გვაკავშირებს, მეორე მხრივ – მას მომავლისკენაც მივყავართ (თუნდაც ჩასაძირად?). მსოფლიო ისტორიული მოვლენა (“ტიტანიკის” ჩაძირვა), რომელმაც მთელი სამყარო შეძრა (1912 წლის 14 აპრილი) და დღემდე ჩვენში მხოლოდ უქმ ცნობისმოყვარეობას აკმაყოფილებდა, ამ ნაწარმოებით უფრო ახლობელი გახდა ჩვენთვის. მსოფლიო ტრაგედიამ, თუმცა დაგვიანებით, ქართველსაც მოადინა თვალთაგან ცრემლი, ჩვენც გავხდით თანაზიარნი საერთო-საკაცობრიო ტკივილისა (თუნდაც მხოლოდ ტფილისიდან წაღებული და “ტიტანიკთან” ერთად ჩაძირული მფრინავი ხალიჩის გამო). ლიტერატურული ვერსია გამოდგა ის მაშველი რგოლი, რომელმაც კვლავ დაგვაკავშირა მსოფლიოს, დაგვაკავშირა გლობალურ პროცესებს იმ განუყრელი ინტერესით, რომელიც თითოეულ “მართლა ქვეყანას” სამომავლო-საკაცობრიო მოვალეობას და პასუხისმგებლობას ანიჭებს.
მფრინავი ხალიჩა არ არის ის ერთადერთი უძრავი ლოდი, რომელიც რომანის საძირკველშია ჩაგდებული, რომელიც ფორმის ნებისმიერ სიახლეს, ორიგინალურ კონსტრუქციას გაუძლებს. ასეთივე მყარი და ტრადიციულია ნაწარმოების მთავარი ხაზი ირლანდიელი პატრიკ ო’ლირის და ქართველი სოფიო მეტრეველის სიყვარულის ისტორიისა, ნაცნობობის განცდა ანტიკურ სიუჟეტთან აქაც ზედაპირზე ძევს. თანამედროვე იაზონი და მედეა. იაზონი კვლავაც მედეას დახმარებით ეუფლება ძვირფას განძს (მფრინავი ხალიჩა). თითქმის მეორდება ისტორია. მეორდება ტრაგედიაც, თუმცა მწერალი ასე ადვილად ვერ იმეტებს სოფიოს დედობრივ ინსტინქტს, ვერც მის სიყვარულს და სოფიო ბრუნდება ტფილისში, ბრუნდება შვილებთან ერთად. “მაგრამ ისინი დაბრუნდნენ სხვა საქართველოში, დაბრუნდნენ იქ, სადაც საყვარელი ქალაქი ჩაძირული დახვდა სოფიო მეტრეველს და ეს არ იყო ქალაქი და ქვეყანა, რომელიც მას ენატრებოდა, რომელზეც ოცნებობდა…”
მწერალი კი განაგრძობს “მფრინავი ხალიჩის” ძებნას. ეს ჩაძირული, დანგრეული, სადღაც წარსულში დაკარგული, სიზმარში ნანახი ქვეყნის ძიებაა, “რომელიც ერთი საუკუნის წინათ ისეთი ლამაზი იყო, როგორც არაფერი ამქვეყნად”, ის ოცი საუკუნის წინაც ისეთი ლამაზი იყო, როგორც არაფერი ამქვეყნად. ლეგენდა ლეგენდაში, ტექსტი ტექსტში, ლიტერატურული პირველწყაროს ხელახალი გააზრება. ხელოვნება კვლავ იბრუნებს თავის მთავარ ფუნქციას, რომელიც დროისა და სივრცის მიღმა უპირველესად საკუთარი თავის ძიებას გულისხმობს.
რომანი იწყება სიზმრისეული ჩვენებით. “მაისში სიზმარი ვნახე”. კონკრეტული დრო თხრობას უფრო დამაჯერებელს ხდის. სიზმარი კი მხოლოდ ლიტერატურული ხერხია, მთავარი იდეის ანოტაციური ფორმით წარმოდგენისა: “მფრინავ ხალიჩაზე ვიჯექი და ვტიროდი. რა მატირებდა: ზემოდან ისეთი ლამაზი იყო თბილისი, უკითხავად ჩამომიგორდა ცრემლი ჯერ ლოყაზე, მერე ხელიჩაზე და ბოლოს ის ჩემი ცრემლი მეიდანზე დაეცა, იქვე, მეჩეთის მინარეთთან და გამიკვირდა. რამ გამაკვირვა: თბილისი იყო ძველი, საუკუნის წინანდელი და მეიდანი კი ისეთი ხალხმრავალი და მხიარული, ზემოდან კიდეც რომ მეყვირა, – ხალხო, რა გახარებთ, მალე ეს ქალაქი დაინგრევა და ჩაიძირება-მეთქი, – მაინც არ დამიჯერებდნენ. არც არაფერი მითქვამს, ერთხელაც შემოვუფრინე თბილისს და ძილი გავაგრძელე”.
მართლაც, ძილშიც შეუძლებელია კარგად ნაცნობი სიუჟეტური ამბის ამაზე მეტი პაროდირება. ნაწარმოების მთავარი გმირი (ავტორი), რომელსაც შეუძლია და ვალდებულიც არის ქალაქი მოსალოდნელი უბედურების შესახებ გააფრთხილოს, არა მხოლოდ გაურბის ამ მოვალეობის შესრულებას (ბიბლიური იონა), არამედ მშვიდად ძილს აგრძელებს (!).
ჩვენი მიზანი არაა რომანის მხატვრულ-გამომსახველობითი ფორმების ანალიზი, არც სიმბოლურ-ალეგორიული კოდების გაშიფრვა, ჩვენ მხოლოდ იმ განწყობილებას გამოვხატავთ, რომელიც დათო ტურაშვილის ახალი წიგნის წაკითხვის შემდეგ გაგვიჩნდა, თუმცა მწერლის პროფესიულ ოსტატობაზე მაინც ვიტყვით, რომ წიგნიდან წიგნამდე ის შესამჩნევად იზრდება და ამ პროცესის მიმართ ჩვენი უპირობო პოზიტიური დამოკიდებულება მომავალში უთუოდ სასარგებლო შედეგს მოუტანს როგორც მწერალს, ისე მის მკითხველს.
ნაწარმოებში ბევრია პურივით მართალი სიტყვა და გრძნობა, ისეთი, ლუდის სმის დროს რომ ინატრა პოეტმა ჯუანშერ ტიკარაძემ, ასეთი სიმართლეა, რომ ქეშიშ დარდიმანდი მხოლოდ იმიტომ დახვრიტეს, რომ ძალიან უყვარდა სამშობლო, სიმართლეა, რომ იქ, სადაც საკუთარი ქვეყნის სიყვარულის გამო სიკვდილით სჯიან, მხოლოდ ღამდება. სიმართლეა ისიც, რომ შეიძლება ქალაქი ჩაიძიროს, მტკვარი ჩვენს თვალწინ გაქრეს და ამ მტანჯველი სიმართლიდან მხოლოდ ლუდხანიდან გამოყოფილმა თეთრქუდიანმა, ლოყებღაჟღაჟა დიდმა თავმა გამოგვიყვანოს:
” – მოიხარშა თქვენი სასისკი, წაიღეთ რა, სანამ გაცივდება…”
მერე რა, თუ სასისკს მოწუწნიკი ჰქვია, მერე რა, თუ ავტორი რომანის 186-ე გვერდზე ალიხანოვს დედას აგინებს.

© “წიგნები – 24 საათი”

მკითხველი, ვახუშტი კოტეტიშვილის ამ პატარა წიგნს ერთი ამოსუნთქვით რომ გაასრულებს, უსათუოდ ჰკითხავს თავის თავს: ერთი შეხედვით, თითქმის ყველაფერი ნაცნობია. ავტორი ხაზგასმულად არასოდეს ცდილობს, სათქმელის გადმოსაცემად ორიგინალურ ხერხებს მიმართოს. პირიქით, საამისოდ უკვე ათასჯერ ნაცად საშუალებებს გამოიყენებს, მაგრამ მაინც ყველაფერი ახალია, მოულოდნელი, თითქოს ანტიკვარულ ნივთს მტვერი მოაცილეს და სრულიად ახლებურად, ახალთახალივით დაიწყო კრიალი… მაშ რაა ის, რაც პოეტურ სიტყვას განუმეორებლობის ელფერს ანიჭებს და მის მადლსა და ძალას კიდევ ერთხელ ნეტარებით განგვაცდევინებს. ნიჭი? ოსტატობა? რა თქმა უნდა, ერთიცა და მეორეც, მაგრამ არის კიდევ რაღაც, მოუხელთებელი, რასაც ეგრე იოლად სახელს ვერ დაარქმევ, ზუსტ განსაზღვრებას ვერასდროს მოუძებნი და რაშიც გაუდგამს ფესვი ნამდვილ პოეზიას.
თვითონ ვახუშტი კოტეტიშვილი ამ წიგნის ერთ ლექსში წერს:

“რომ დავჯირითობ ამქვეყნად
და თავი ლაღი მგონია,
მე რა ვიცოდი, რომ გულში
ამდენი დარდი მქონია.
გონებამ მხოლოდ ის იცის,
რაც ქვეყნად გაუგონია,
გონება ავწონ-დავწონე,
გული ვერ ამიწონია.”

ეგება ვცდები, მაგრამ სანამ ადამიანს ეს განცდა ექნება, რომ გული ვერ აუწონია, მანამდე რამდენი წელიც უნდა იცხოვროს, მაინც მუდამ ბავშვად დარჩება და ყოველდღე სამყაროს ისე შეხედავს, თითქოს ყველაფერი პირველად დაინახა და, მონუსხული, ამ სისავსისა და მშვენების სხვათათვის გაზიარებას ცდილობს. ოღონდ სიტყვებს საგანგებოდ კი არ დაეძებს, სათქმელს მარტივად და ალალად ამბობს, როგორც ბავშვი, რომლის ბაგითაც ღმერთი ლაპარაკობს.
მახსოვს, ჯერ კიდევ 17 წლის ყმაწვილი როგორ მომხიბლა ბატონი ვახუშტის ამ ღვთაებრივმა ბავშვურობამ. პროფესორ კოტეტიშვილის ლექციაზე შესული იქიდან ვახუშტის თაყვანისმცემლად გამოვედი, რომელსაც არ სჭირდებოდა არანაირი რეგალია და თანამდებობა. მისი სახელი ჩემთვის უკვე თავისთავში აერთიანებდა ყველა ღირსებას, რაც ერთი – თუნდაც ძალზე სახელგანთქმული და მცოდნე პროფესორის ნაღვაწს ათასწილად აღემატებოდა.
მაშინ ვიფიქრე, რომ ვახუშტი თითქოს ერთ დღეში გაზრდილიყო და მხოლოდ ტანით იყო ვებერთელა კაცი, გულით კი ბავშვად დარჩენილიყო და გარშემომყოფებს სწორედ ბავშვისათვის დამახასიათებელი დიდი სიყვარულითა და ნდობით შესცქეროდა.
რა თქმა უნდა, ბავშვურობაში იმ ინფანტილიზმს არ ვგულისხმობ, რითაც ბევრია დაავადებული და რაც განსაკუთრებით მაღიზიანებს. ვახუშტის ბავშვურობა იმით გამოიხატებოდა, რომ ამდენი უბედურების გადამტანს მაინც შეენარჩუნებინა სიხარულის უნარი და ამ სიხარულს უშურველად გვინაწილებდა, უფრო სწორად გვასწავლიდა მთავარს – როგორ უნდა გაგვეძლო ცხოვრებისათვის და როგორ შეგვენახა ჩვენს თავში სიცოცხლის სიყვარული.
ახლაც, როცა მისი ლექსების ეს ახალი კრებული რაღაც განსაკუთრებული შინაგანი ღელვით წავიკითხე, კვლავ მისი ეს თვისება მომხვდა თვალში – სიხარულის ნიჭი, რაც – ფილოსოფიური ქვასავით – ცხოვრების ყველაზე მძიმე დრამასაც კი პოეზიად გარდაქმნის და ადამიანად ყოფნის ფასს გვაგრძნობინებს. ამიტომაც თითქოს ჩვეულებრივი გმინვა საწუთროს გამო ვახუშტისთან ისევ სიცოცხლის ძიებაა და არა სიკვდილისა:

მოდი, სადა ხარ, სიკვდილო,
ამხსენ სიცოცხლის ბაწარი,
გადამავიწყე ვარამი,
ამქვეყნიური რაც არი,
საწუთროს ამაოების
არ მაქექინო ნაცარი
და თავზე არ დამაქციო
ცოდვით ნაგები ტაძარი.
როდემდე უნდა ღვიოდეს
სულში ამქვეყნის ღადარი?!
ან რად მინდოდა სიცოცხლე
დედის სიკვდილად დამჯდარი?!

ამ შეკითხვებს თვითონ პოეტი გასცემს პასუხს მეორე ლექსში, სადაც ასეთ რამეს ამბობს:

თუმც ცალუღელი ვიყავი
ჩვენს გაუსაძლის დროში,
მაინც სულ ხალხში ვერიე
და არა უბირ ბრბოში.
ხანდახან დარიც მიგრძვნია,
უფრო ყინვა და თოში,
მაინც კი ისე ვიცხოვრე,
როგორიც მქონდა ხოში.”

ლექსების ამ ერთ რკალს, ხალხური კილოზე ამოთქმულს, საგანგებო სისადავე გამოარჩევს. ვინმეს შეიძლება მარტივად მოეჩვენოს ასეთი ლექსების თქმა და ტრადიციის ჩვეულებრივ გადამღერებად მიიღოს, მაგრამ ეს ისეთი გენიალური სიმარტივეა, რასაც ვახუშტი კოტეტიშვილის მრავალწლიანი მთარგმნელობითი გამოცდილება, ხალხური პოეზიის ვახუშტი კოტეტიშვილისეული უბადლო ცოდნა და ბოლოსდაბოლოს, ვახუშტი კოტეტიშვილის უშრეტი ნიჭი სჭირდებოდა, რომ ხელთ ნამდვილი პოეზიის ნიმუშები შეგვრჩენოდა და არა მიმბაძველის თუნდაც ძალზე ნიჭიერი ნამუშაკევი. მე არ ვიცი, “ნამდვილის” “ყალბისაგან” გასარჩევად რა უტყუარი თეორია უნდა მოიშველიო, რომელიც გულზე უკეთესად დაგიდასტურებს, სად, რომელ სტრიქონში ფეთქავს ჭეშმარიტი სიცოცხლის ნიშანწყალი. გული კი მართლაც უცდომლად ხვდება რა უნარჩუნებს წონასწორობას ზოგჯერ ბანალურობის ბეწვის ხიდზე მობარბაცე სათქმელსა და ფორმას, უცებ ერთსულ და ერთხორც რომ შენივთდება და მათი ერთობა ხალას გრძნობას გამოასხივებს.
ვთქვათ, კრებულის ერთი “რიგითი” ლექსი ავიღოთ და ამ თვალითაც წავიკითხოთ:

ვარ ძველი ციხის ნაშალი,
ჩემში გადიან ღრუბლები,
ქარაფზე ვდგავარ და კლდეებს
ცალპირად ვესაუბრები.
არ მპასუხობენ კლდეები,
თავ-თავის წესად უბრები,
მაგრამ ვგრძნობ, ქარი რომ დაჰბერს,
ცად მიაქვს ეს საუბრები.”

თითქოს ძალზე ჩვეულებრივი სტრიქონებია, რომლის დასაწყისიც უეჭველად გაგვახსენებს ტარიელ ხარხელაურის ერთ გახალხურებულ ლექსს: “ვერკვლის ციხე ვარ, მგლისფერი”, მაგრამ აქ მეორე სტრიქონი ისეთ ემოციურ, და გნებავთ, ფერწერულ დატვირთვას იძენს, რომ ყველაფერი უკვე ვახუშტი კოტეტიშვილის ალალი და უსაყვედურო კუთვნილება ხდება: “ვარ ძველი ციხის ნაშალი, ჩემში გადიან ღრუბლები”.
ალბათ რამდენ ჩვენგანს უნახავს ციხის ნაშალი, რომელსაც კვამლივით ასდის ღრუბელი და ნისლი, მაგრამ ვახუშტიმ თქვა ძალზე არსებითი – “ჩემში გადიან ღრუბლები” და ამით მხოლოდ სინამდვილის ემპირიული ხატი კი არა, ამ სინამდვილის ემოციური საზრისი დაგვანახა. საერთოდ კი მთელი ლექსი ერთი მშვენიერი იგავია სიმარტოვისა, რომელიც იმით არის ღირებული, რომ ძალზე სიღრმისეულად წარმოაჩენს რჩეული მარტოსულის ტრაგედიას, მაგრამ ისე, რომ ამაზე არც წუწუნებს და არც ვინმეს საყვედურობს. ამ იგავის არსს ყველა ჩასწვდება, ვისაც ცხოვრებაში ერთხელ მაინც დაუფლებია განცდა:

“ქარაფზე ვდგავარ და კლდეებს
ცალპირად ვესაუბრები”.

განცდა თავისთავად ნაცნობია, მაგრამ მთელ სტრიქონებს ანათებს სიტყვა “ცალპირად”, რომელიც ამ კონკრეტულ ვითარებაში საუკეთესოდ გამოხატავს უპასუხოდ დარჩენილი გულწრფელობის სივალალეს. ამიტომაც ხვდები, რომ კლდეები, რაზეც პოეტი საუბრობს, სინამდვილეში, გაუხეშებული, ქონით გაზინთული გულებია, თორემ ნაღდი კლდეებიც კი, თუკი წრფელი გრძნობებით დაუძახებ, ექოთი მაინც გაგეპასუხებიან.
ვხვდები, ანალიზისასაც კი ვერ ავცდი მეტაფორას, რადგან ესეც ვახუშტის მშვენიერი წიგნიდან წამოყოლილი ერთგვარი იმპულსია. პოეზიის მილიონნაირი განსაზღვრება არსებობს, მაგრამ ერთი მაინც ყველაზე ნაცადია: ლექსი იწყება მეტაფორიდან და პოეზიის სული არის მეტაფორა.
ამ დეფინიციას დღეს ბევრი მოდური თეორეტიკოსი აყენებს ეჭვქვეშ. თუმცა რეალურად პოეზიის მფეთქავი ნერვი ამავე დეფინიციის უტყუარობას ადასტურებს.
ვახუშტი კოტეტიშვილი ქართული და აღმოსავლური ლექსწყობის ერთ-ერთი საუკეთესო მცოდნე, მოყვარულის დონეზე კი არა, პროფესიონალის სიღრმით იცნობს ყველა ლიტერატურულ თეორიასა და შეხედულებას, მაგრამ მისი, როგორც პოტის ღირსება სწორედ ისაა, რომ შეუძლია შემოქმედებითი აღმაფრენის წუთებში ეს თეორიები და შეხედულებანი გვერდით მოისროლოს, გულის კარნახს მისდიოს და ისა თქვას, რაც იმ წუთას ეთქმევინა. კოლეგა ფილოლოგებისაგან ხშირად მსმენია: რა კარგი იყო, ბავშვობაში წიგნებს რომ სხვაგვარი აღმაფერნით ვკითხულობდით და არა პროფესიონალისათვის დამახასიათებელი მჩხრეკელის თვალითო!
ვახუშტი კოტეტიშვილმა მოახერხა ძალზე იშვიათი რამ: პროფესიონალისათვის დამახასიათებელი თვალით ისე შეხედა უკვე შეჩვეულ საგნებს, რომ არც ბავშვური, პოეტური აღმაფერენა დაუკარგავს.
არსებითად, სწორედ პროფესიონალიზმი აძლევს იმის სითამამეს, რომ ისა თქვას, რაც ეთქმევინება და არ შეეშინდეს, რომ ისე ვერ იტყვის, როგორც უნდოდა ეთქვა.
ამ პატარა წიგნის მეორე მოზრდილი რკალი, სონეტებს აერთიანებს. სონეტის სალექსო ფორმა, რომელსაც გასულ საუკუნეთა პოეტები ყველაზე სრულყოფილ სალექსო ფორმად აღიარებდნენ, მკვეთრად განსხვავდება ხალხური სალექსო ფორმებისაგან და პოეტისაგან სწორედ წუნდაუდებელ ოსტატობას მოითხოვს. მკაცრი საზომითა და სტილისტიკით გამორჩეული სონეტი იმდენად თავისებურია, რომ ერთ ყალბ ნოტასაც კი ვერაფრით იგუებს, თუკი ყველაფერი, ყველა ტონალობა თავის შიგნით ორგანულად არ ჩაიწნა, ჩამოქნა და შეითვისა. ამიტომაც, პოეტისათვის, რომელსაც ვახუშტი კოტეტიშვილზე ოდნავ ნაკლები ნიჭი და გამოცდილება ექნებოდა, შესაძლებელია, ხალხურ კილოზე დაწერილი ლექსების გვერდით სონეტების გამოქვეყნება შემოქმედებითი ხარაკირის ტოლფასი ყოფილიყო.
მაგრამ ამ პატარა წიგნში სასწაული ხდება: ორი ერთმანეთისაგან თითქოს სრულიად განსხვავებული ფორმა და სტილისტიკა ისე ავსებს და ალამაზებს ერთურთს, რომ ლამის განუყოფელ მთლიანობად წარმოგვიდგება. ამის მიზეზს თვითონ პოეტი გვიხსნის “სონეტის სონეტში”:

სალექსო ფორმებს არა ვცემდი საკადრის პატივს,
ჩემთვის მთავარი იყო ლაღი ლექსი ქართული.
აღგზნებულ ჭაბუკს არასოდეს მესმოდა მათი,
ვინც იყო ლექსის არტახებში ჩასმით გართული.

მე ვერ გამეგო, რუსთველური შაირის მქონეს,
ლექსის ფორმები ევროპიდან რატომ მეთრაქა?
იქიდან, სადაც სონეტების უმაღლეს დონეს
აღწევდა ხოლმე თუნდ შექსპირი, ანდა პეტრარკა?!

გამოხდა ხანი და მივხვდი, რომ ვცდებოდი ადრე,
ფორმა გარსია მთავარია ლექსისი შიგანი,
უნდა იცოდე პოეზიის ყამი და ყადრი,
მთელი თავისი სიღრმითა და სიგრძე-სიგანით.

და აი, თრთოლვით გადაგიშლით მე ჩემს სონეტებს
ისე, ვით ძველი ნუმიზმატი ნათხარ მონეტებს.”

კაცმა რომ თქვას, ვერც ერთი თეორეტიკოსი ვერ აგვიხსნიდა ამაზე უკეთ ვახუშტი კოტეტიშვილის პიროვნულ დამოკიდებულებას პოეზიასა და მის დანიშნულებასთან. მთავარია, რომ ამ შესავლის მერე ნიჭისა და ოსტატობის ნამდვილი ფოიერვერკი იწყება. ამიტომ ჯობს მკითხველმა ეს საოცარი ნიმუშები თვითონვე წაიკითხოს, თორემ მე რომ ჩემი სიტყვების დასადასტურებლად მაგალითების მოყვანა მოვინდომო, ალბათ მთელი წიგნის გადმოწერა მომიწევს. თუმცა რამდენიმე ელვარე სტრიქონი აქვე ალბათ მაინც უნდა დავიმოწმო, თუნდაც “სიბერის სონეტის” ეს სტრიქონები:

“ხვდები, რომ ქვეყნად აღარაფერს არა აქვს აზრი,
რაზე იფიქრო, რა ისურვო ან რა ინატრო?
შენა ხარ მხოლოდ დიოგენეს ფუტურო კასრი,
რომელშიც უკვე დიოგენე აღარ ბინადრობს.”

ანდა “ადამის სონეტიდან”:

“ბუნდად ვიხსენებ სამოთხეს და ჩემს ოჯახს დაშლილს,
სიბერემ უკვე თავისი ქნა, დაბინდა გონი,
მახსოვს, რომ ევამ მომაწოდა სამოთხის ვაშლი
და მე, სულელმა, უნებლიეთ შევჭამე, მგონი.”

ვახუშტის ერთი ადამიანური თავისებურება მის ლექსებშიც მკვეთრად გამოვლინდა. იგი ცალმხრივად არცერთ საგანს, არცერთ მოვლენას არასოდეს აფასებს. ამიტომაც “ადამის სონეტს” “ევას სონეტი” მოჰყვება და თან ისეთი სონეტი, რომ ხვდები, რამ ათქმევინა ლევ ტოლსტოის თავის დროზე: “ანა კარენინა მე ვარ!”
არსებითად, თუ შემოქმედს სამყაროს ყველა არსთან ასეთი სიღრმისეული თანაზიარობის განცდა არ ექნება, რამდენიც უნდა წეროს და იკითხოს, სასურველ შედეგს მაინც ვერ მიაღწევს.
ვახუშტი კოტეტიშვილი იმიტომაც არის ნაღდი, რომ ყველას საწუხარი შეუძლია გულში გაატაროს და ზემოდან არავის, არცერთ ადამიანს არ შეხედოს.
სანამ კონკრეტულად ვიტყვი, რას ვგულისხმობ მანამდე ერთი პატარა ამბავი მინდა გავიხსენო. ცხოვრების რაღაც ეტაპზე ერთ განათლებულ თანამდებობის პირთან მეგობრობამ მომიწია. უფრო სამსახურებრივი მეგობრობა იყო, რადგან ერთად ვმუშაობდით და გარემოებებმა დაგვაახლოვა. იმ თანამდებობის პირს, ბევრი განათლებული ადამიანისაგან განსხვევბით, მანქანაც კი ემსახურებოდა, ამიტომაც რამდენჯერმე შინ თავისი მანქანით გამომიარა და სამუშაოზე წამიყვანა. სამსახურამდე გზად თბილისის ცირკთან უნდა გაგვევლო. მძღოლმა, 25-30 წლის ჯეელმა, რომელიც თავის თავზე ისე იყო შეყვარებული, რომ გარშემო მეტს აშკარად ვერავის და ვერაფერს ამჩნევდა, რატომღაც ცირკთან მაინცდამაინც იქ მდგარ უბედურ ქალებს მოჰკრა თვალი და აზრი გაგვიზიარა: “დასაწველები არიან ესენი ყველანი!” უცებ ვერ გავიგე რას გულისხმობდა, რადგან გაუმართავად დალაგებული ფრაზა აშკარად ორაზროვნად გაისმა. ხოლო როცა მივხვდი, რომ წველას კი არა, დაწვას გულისხმობდა, სიბრაზისაგან ლამის შუაზე გადავიპე. თავი შევიკავე და მძღოლისათვის არაფერი მითქვამს, იმ თანამდებობის პირს კი ვუთხარი: შენს მანქანაში აღარასოდეს ჩავჯდები-მეთქი. მთელი უბედურება ის იყო, რომ მიუხედავად იმისა, რომ წიგნებს ბეჯითად კითხულობდა, ჩემი აღშფოთების მიზეზი წესიერად ვერც იმ განათლებულმა კაცმა გაიგო. დაახლოებით ასეთი რამ მითხრა: ნეტაი, მოგცლიაო! – და ინციდენტიც ამით ამოიწურა.
ეს ამბავი კიდევ ერთხელ გამახსენდა, როცა ვახუშტი კოტეტიშვილის ლექსი “თბილისის ცირკთან” წავიკითხე. აქ მთელ ლექსს დავიმოწმებ, იმიტომ რომ ბოლო დროს სულ უფრო და უფრო ხშირად გაისმის აზრი, ქართულ პოეზიას სოციალური თემატიკა არ აინტერესებს და ეს მისი ყველაზე დიდი ნაკლიაო. ჩემი აზრით, მხოლოდ ვახუშტი კოტეტიშვილის ეს შედევრი რომ დაწერილიყო, აღნიშნული ბრალდების გასაბათილებლად ესეც იკმარებდა.

“ფერუმარილით ფერნამკრთალები
ქუჩაში დაძრწის ბედი წყეული,
თბილისის ცირკთან დგანან ქალები
და ქუჩის დახლზე უდევთ სხეული,

რომელიც თვალწინ ეღვრებათ ოფლად,
მაინც დგანან და მუშტარს ელიან,
ძნელია მურდალ მუშტართან ყოფნა,
უმუშტრობა კი უფრო ძნელია.

ქართველი, რუსი, სომეხი, ოსი
კლიენტს ღიმილით ეგებებიან.
იმათგან ბევრი არც არის ბოზი:
ზოგი დედაა, ზოგიც ბებია.

მათ სახელმწიფო ბეგრავს ყადაღით,
თუმცა ეს, მართლაც საოცარია,
კლიენტებში კი ბევრი ჩათლახი,
ქურდი ან ძველი ნაბოზარია.

დარში, ავდარში აკანკალებით
ქუჩაში დგომა მართლაც ძნელია.
ცირკის მახლობლად დგანან ქალები
და კლიენტებად ბოზებს ელიან.”

სამწუხაროდ, შორსა ვარ იმ აზრისაგან, რომ ლიტერატურას ზნეობრივად გამაჯანსაღებელი ფუნქცია აქვს და ამ ლექსის ყველა წამკითხველი უცებვე მიხვდება, რას ეუბნებიან, მაგრამ პირადად ჩემთვის ვახუშტი კოტეტიშვილი იმიტომაც არის დიდი პოეტი და, რაც მთავარია, დიდი ადამიანი, რომ პრობლემის ასე დანახვა და ასე თქმა შეუძლია.
რატომღაც ამ სტრიქონებმა ჩემი უსაყვარლესი მწერლის, ნიკოს კაზანძაკისის რომანის “ბერძენი ზორბას” ის ადგილი გამახსენა, სადაც სოფელი კლავს უდანაშაულო ქვრივს და ქალს, ზორბას გარდა, სხვა არავინ გამოექომაგება.
თუმცა რატომ “რატომღაც”. ეს რომანი წავიკითხე თუ არა, ისეთი განცდა მქონდა, რომ ზორბას დიდი ხანია ვიცნობდი. ფილმიც მენახა, სადაც ამ გმირს შესანიშნავად განასახიერებს ენტონი ქვინი, მაგრამ “ჩემი ზორბა” კიდევ უფრო ღრმა იყო, ვიდრე ჰოლივუდის ცნობილი ლოველასი. ზორბა ბუნების, ადამიანობის, სიცოცხლის სული იყო – უწვრთნელი და პირველქმნილი. თუმცა ჩემს ზორბას, წიგნის გმირისაგან განსხვავებით, კიდევ ერთი ღირსება ჰქონდა: არაჩვეულებრივად განათლებულს, შეეძლო მთელი თავისი ნაკითხობა გვერდზე გაეწია, და ცხოვრებისეული სიმართლეებისათვის სახეში პირდაპირ, დაურიდებლად შეეხედა. ეს კაცი დილით უნივერსიტეტის პროფესორი იყო, საღამოს კი მთებში, გლეხებთან იჯდა და გლეხებისგან არ განირჩეოდა. ამიტომაც ამ კაცს ერთნაირად დიდი ნიჭიერებით შეუძლია წეროს ლექსები ხალხურ კილოზე და კლასიკური სონეტები, ერთნარი გზნებით იკითხოს და ამავე დროს იცხოვროს კიდეც.
რახან ზორბა გავიხსენე, აქვე ამ რომანის ერთ პასაჟსაც დავიმოწმებ. ხომ გახსოვთ, იმჟამად ბერლინში მცხოვრებ მწერალს ზორბა პირინეის მთებში შეყუჟული ერთი სოფლიდან რომ მისწერს: სასწრაფოდ ჩამოდი, ისეთ მწვანე ქვას მივაგენი, აუცილებლად უნდა გიჩვენოო. კაზანძაკისს გააღიზიანებს კიდეც ზორბას ასეთი თავკერძობა. ქვეყანა იქცევა. ევროპა ისეთ შიმშილობას მოუცავს, რომ ბერლინის ხიდებზე პოლიცია პატრულიერებს, რათა დედები, რომლებიც გამოუვალი სიტუაციის გამო შვილებიანად ხტებიან წყალში, სიკვდილს ხელიდან გამოგლიჯონ. ეს ზორბა კი მთაში შეყუჟულა და რაღაც მწვანე ქვას ჩაჰკირკიტებს. ამიტომაც არსადაც არ წავა, ცოტა ხანში კი ზორბასაგან წერილს მიიღებს: შენ, ქაღალდის საცოდავო ჭიავ, ბედმა ერთადერთხელ მოგცა საშუალება, მშვენიერი მწვანე ქვის ხილვით დამტკბარიყავი, მაგრამ არ მოისურვე და, მოიქეცი, როგორც გენებოს. ხანდახან ვფიქრობ, ნეტავ მართლა არის თუ არა ჯოჯოხეთი და ზოგჯერ იმ დასკვნამდე მივდივარ, რომ ზოგი ქაღალდის ჭიისათვის ჯოჯოხეთი უსათუოდ უნდა არსებობდეს.”
რატომ გამახსენდა ახლა ეს ყველაფერი ვახუშტი კოტეტიშვილის წიგნთან დაკავშირებით? იმიტომ ხომ არა, რომ ამ წიგნის სახით ბედმა იქნებ ცხოვრებაში ერთადერთხელ მოგვცა საშუალება მშვენიერი მწვანე ქვის ხილვისა. ან იქნებ იმიტომ, რომ ლიტთეორიებით აღჭურვილი ქაღალდის ჭიები ეგებ სხვაგვარად აფასებდნენ პოეზიასაც და ამ კონკრეტულ ლექსებსაც. თუმცა ქაღალდის ჭიათათვის ჯოჯოხეთი ნამდვილად არსებობს და ისიც ჯოჯოხეთია, თუკი ვახუშტი კოტეტიშვილის ამ ბრწყინვალე კრებულს როგორც ჯერ არს, ისე ვერ გაიგებენ.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“