• AUDIO,  ახალი წიგნები,  რეცენზია

    მალხაზ ხარბედია – ესმა ონიანის 100 ლექსი

    გამომცემლობა “ინტელექტმა” სერიაში “100 ლექსი” ესმა ონიანის კრებული გამოსცა.
    ესმა ონიანზე საუბრისას ვერასდროს ავუვლით გვერდს ერთ კითხვას, რომელიც თავის დროზე ძალზე ზუსტად ჩამოაყალიბა პოეტმა ნაზი კილასონიამ. ეს კითხვა, უფრო სწორად კი ვარაუდი, ასე ჟღერს – “შეიძლება ყველა მხატვარმა არ იცის, რომ იგი პოეტია. შეიძლება ყველა პოეტმა არ იცის, რომ იგი მხატვარია…”. ამ სიტყვების ტრაგიკული სიბრძნე ესმა ონიანის ცხოვრებას ბოლომდე გაჰყვა, განსაკუთრებით მისი პირველი ნაწილის მნიშვნელობა და სწორედ ამიტომაა, რომ დღეს ხელახლა გვიწევს ამ გამორჩეული პოეტის წაკითხვა და აღმოჩენა.
    გამომცემლობა “ინტელექტის” სერიაში, “100 ლექსი”, პოეტ რენე კალანდიას მიერ შედგენილი ესმა ონიანის კრებული კიდევ ერთი ნაბიჯია ამ პოეტის გაგებისკენ, რომელსაც სიცოცხლეში 4 კრებული ჰქონდა გამოცემული, მაგრაც ცოტა ვინმე თუ ამჩნევდა.
    ესმა ონიანი 1938 წელს დაიბადა, დაამთავრა 23-ე ქალთა საშუალო სკოლა, შემდეგ სამხატვრო აკადემიის ფერწერის ფაკულტეტი. მას ყველა იცნობდა როგორც ფერმწერს, გარდა ამისა მუშაობდა წიგნის გრაფიკაზე, ტელევიზიაში, დამგმელ მხატვრად, 1968 წლიდან 1999 წლამდე, ანუ სიცოცხლის ბოლომდე ასწავლიდა სამხატვრო აკადემიაში. ესმა ონიანის გარდაცვალებიდან ერთი წლის თავზე მისი დის, ირინა ონიანის ინიციატივით და რამდენიმე კერძო პირის დახმარებითა და მხარდაჭრით გამოვიდა მისი ლექსებისა და ესეების თითქმის სრული კრებული, ასევე ნახატების საკმაოდ მოზრდილი ალბომი, რის შემდეგაც ესმა ონიანის შემოქმედებამ, შეიძლება ითქვას, ახალი ცხოვრება დაიწყო. ეს კრებულიც ამ ახალი ცხოვრების ნაწილია და იგი პოეტის ოდნავ განსხვავებულ პორტრეტს გვიხატავს. ასეა პოეტ გიორგი ლობჟანიძისთვისათ, ვინაც ესმა ონიანის ლექსები პირველად ყმაწვილობისას წაიკითხა:
    “ძალიან კარგია, რომ 100 ლექსის სერიით გამოვიდა ესმა ონიანის ლექსები. მე ადრეულ სიყმაწვილეში მქონდა წაკითხული ესმა ონიანის ლექსები და მაშინაც ძალიან დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა და მე ვიგრძენი, რომ ნამდვილ პოეტთან მქონდა საქმე, მაგრამ ერთად შეკრებილი და ერთ წიგნში გაერთიანებული სულ სხვა სურათს გვაძლევს. ჩემს წინაშე აბსოლუტურად სხვა პოეტი წარდგა და მე ვიტყოდი ძალიან დიდი პოეტი, რომელიც უსამართლოდ დაუფასებელია ან არ არის ისე სათანადოდ დაფასებული როგორც მას ეკადრება”.
    ესმა ონიანის, როგორც პოეტის დაფასებაზე თავის დროზე რეზი თვარაძეც წერდა: “ეს იყო სიმძაფრე, რომელიც ძნელი გასაძლები იყო იმ დროისთვის. მაშინ ასე არავინ არ წერდა, გარდა ანა კალანდაძისა და ადრეული გალაკტიონისა. ეს დღემდეც ვერ აიტანა ქართულმა საზოგადოებამ. ამიტომ არის, რომ ესმა ონიანი, უბრწყინვალესი პოეტი, დღემდე დარჩენილია სალონების და ცალკეული ოჯახური წრეების კუთვნილებად. სხვათა შორის, ამაში არ ვხედავ არაფერს ცუდს. ესმა არ შეიძლება იყოს მასობრივი პოეტი, მასებში საკითხავი პოეტი, მრავალ ასეულათასიანი მკითხველის პოეტი”.
    გარდა იმისა, რომ ესმა ონიანი ასეულათასიანი მკითხველის პოეტი არაა, იგი არც იმ პოეტთა რიცხვს მიეკუთვნება, რომელსაც ადვილად შეიძლება ადგილი მიუჩინო. მისი პოეტური ყოფიერება კომფორტისთვის არაა, მისი, როგორც პოეტის არსებობა მუდამ კითხვებს სვამს, იგი გაურბის ყოველგვარ განსაზღვრულობას, სიცხადეს. გადახედეთ ესმა ონიანის ადრეულ ლექსებს და ნახავთ, უფრო სწორად, მოისმენთ და მიხვდებით თუ რამხელა ენერგია ჩადო ესმა ონიანმა თავისი ლექსის ჟღერადობაში. კითხულობ და ფიქრობ, რა საჭიროა ამდენი ალიტერაცია, ამდენი ბგერითი სავარჯიშო, მკვეთრი ხორხისმიერებისა თუ ბაგისმიერების ასეთი შეხამება, ერთგვარი თანხმოვნების ტანგო…
    კიდევ ერთი განსაკუთრებული ნიშანი ესმა ონიანის ლექსებში საგნობრიობაა, ანუ საგნები, რომლებსაც იგი დიდი მონდომებით ალაგებს, თითქოს ნატურმორტის დასახატად:
    “ჯერ ერთი არის აბსოლუტურად თვითმყოფადი პოეტი. მე ვერ გეტყვით უფრო პოეტია იგი თუ მხატვარი. იგი მხატვრობიდან არის გაზრდილი როგორც პოეტი, ამ სიტყვის საუკეთესო გაგებით. მისი ყოველი ლექსი თითქოს ფერწერაშია ამოვლებული როგორც თათარაში ჩურჩხელა და საუკეთესო ნუგბარია მკითხველისათვის. ესმა ონიანი ძალიან თანამიმდევრული პოეტია, რაც აკლია ხოლმე პოეზიას ხშირ შემთხვევაში, იმიტომ, რომ პოეზია მაინც არის რეფლექსიაზე დამყარებული და პოეტი მუდმივად თავის განწყობებს ასახავს. ხოლო ესმა ონიანის ლექსებში ეს ყველაფერიც არის, რეფლექსია, განწყობილებაც, მაგრამ იგი მყარ ღერძზეა ასხმული, იმიტომ, რომ იგი მოაზროვნე პოეტია. ეს არის გულით მოაზროვნე პოეტი, რომელიც გვთავაზობს სამყაროს ისეთს, როგორსაც ის ხედავს და ეს სამყარო არის იმდენად გასხვავებული იმისაგან, რასაც აქამდე ვიცნობდით ქართულ პოეზიაში, რომ სწორედ ამით არის ესმა ონიანი ძალიან დიდი შემოქმედი ჩემთვის.”
    ასევე უნდა ვახსენოთ ესმა ონიანის ნეოლოგიზმები და ურთულესი კომპოზიტებიც, რომელიც მის ლექსს განსაკუთრებულ სურნელს მატებს, მაგრამ მასთან მთავარი მაინც ხედვაა, გაელვებები, მეხსიერების ამონათებები, უბრალოდ ვიზიონები. თუმცა რაღა უბრალოდ, ვიზიონები და ხილვები უკვე საკმაოდ ბევრზე მეტყველებს. ესმა ონიანი სწორედ ამ ხილვებსა და გაელვებებს სწირავს ყველაფერს, რიტმსაც, რითმასაც, ოღონდაც ამ ნივთებმა ადგილი იპოვონ, ნივთებმა, რომლებიც ლექსებში იჭრებიან. ეს ნივთები, შეიძლება ითქვას, ანგრევენ ლექსს, ლექსის კანონიკას, მაგრამ სამაგიეროდ სწორედ ამ ე.წ. ნგრევით იშვება პოეზია.
    ესმა ონიანთან ეროტიული ნაკადიცაა და მისი ეროტიული მეცნიერება ყველაფერს ზედმიწევნით სწავლობს, აქ შიშველი ნატურის ეროტიკაცაა, ზღმარტლისფერი ძუძუსთავებით, ოფლით და სხვა მიკროსკოპული დეტალებით და ამავდროულად რაღაც განმაღმრთობელი, მაღალი ეროსიც ჩანს. სწორედ ამიტომ, ესმა ონიანი ერთ-ერთი ყველაზე გაბედული ქალი პოეტიცაა XX საუკუნის ქართველ ქალ პოეტებს შორის:
    “XX საუკუნეში სწორედ ესეთი ტიპის ქალი შემოქმედები იყვნენ საქართველოში, რომლებიც თავისთვის ჩრდილში იდგნენ და ჩუმად წერდნენ და გარდაცვალების შემდეგ უფრო გამოიკვეთა მათი მნიშვნელობა. შემიძლია გავიხსენო ბორენა ჯაჭვლიანი, რომელიც, მართალია აბსოლუტურად სხვა ტიპის პოეტი იყო, მაგრამ რაღაცით გავდა თავის ბედისწერაში ესმა ონიანს. და ჩვენი ლიტერატურათმცოდნეობის ვალია, მე ვფიქრობ, დაინახოს, აღმოაჩინოს ბოლოს და ბოლოს ეს პოეტები და შეაფასოს და დააფასოს სათანადოდ”.
    ახლა ვფიქრობ რომელი ფრაგმენტი, ან შედარება მოვიყვანო, რომ ესმა ონიანის ლექსი უცებ აფრიალდეს მკითხველის თვალწინ. ვფიქრობ და პირველად ეს სახე მახსენდება: “მამადავითის თეთრი ლებანი”, უზუსტესი შედარება, რომელსაც ადვილად გაითავისებს ყველა, ვისაც თბილისი ესმის და აკვირდება ამ ქალაქს. გარდა ამისა მახსენდება ესმა ონიანის ერთი დიდი ლექსი, “ისევ გადახვევები ოთხ ნაწილად”, სადაც 9 გვერდის მანძილზე მეორდება თითქოს ანაგრამებში შეფარული პოეტის სახელი, ესმა: “ნუთუ ეს მე ვარ?! ისევ მე ვარ?!… ისევ მოვსულვარ!… დავიფერფლები ისევ ამაში… ეს მე დავსცქერი… ეს მე მიგრძვნია…”.
    ეს წიგნიც ხომ მთლიანად ესმა ონიანის ნაგრძნობთა ნაკრებია და ბარემ ისიც აღვნიშნოთ, რომ ესმა ონიანი სწორედ ამ პოეტურ გრძნობებში და ხედვებში დაიფერფლა.
    © radiotavisupleba.ge
  • AUDIO,  ახალი წიგნები,  კრიტიკა,  რეცენზია

    მალხაზ ხარბედია – ტოტალიტარიზმი და ლიტერატურული დისკურსი

    ერთი წლის წინ ლიტერატურის ინსტიტუტში დიდი საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია გაიმართა, სახელწოდებით, “ტოტალიტარიზმი და ლიტერატურული დისკურსი – XX საუკუნის გამოცდილება”. წელს კონფერენციის მასალებს ინსტიტუტმა სქელტანიან, დიდი ფორმატის კრებულში მოუყარა თავი, რითაც, ალბათ ძალზე მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადაიდგა ტოტალიტარული მემკვიდრეობის გააზრების საქმეში. 20 წლის მანძილზე, მე ვერ ვიხსენებ ამაზე უფრო მნიშვნელოვან პროექტს, რომელიც საბჭოთა პერიოდის ლიტერატურის წაკითხვას ისახავდა მიზნად.
    კონფერენციის ორგანიზატორის, ლიტერატურის ინტიტუტის დირექტორის, ირმა რატიანის აზრით, სწორედ ახლაა დრო იმისთვის, რათა უკან გავიხედოთ და უკეთ გავიგოთ წარსული:
    “ვინაიდან საბჭოთა ეპოქის დასასრულიდან გავიდა 20 წელი, ხოლო ლიტერატურული პროცესების თავიდან შეფასებას აუცილებლად სჭირდება დრო, ჩვენ ჩავთვალეთ, რომ ეს დრო საკმარისია იმისთვის, რომ უკან გავიხედოთ”.
    ყველაზე დიდი ადგილი კონფერენციაზეც და კრებულშიც ტოტალიტარიზმის ეპოქის მითებს, სტერეოტიპებსა და კულტურულ პარადიგმებს დაეთმო, ასევე საინტერესო რუბრიკები იყო – ტოტალიტარიზმი და ალტერნატიული აზროვნების მოდელები, ტექსტის ინტერპრეტაცია რეჟიმის პირობებში, ტოტალიტარიზმის ეპოქის ლიტერატურული ჟანრები, ტოტალიტარული ტექსტის ფორმირება და რღვევა, ლიდერის კონცეპტი, ცენტრი და ემიგრაცია… სპეციალური მრგვალი მაგიდა მიეძღვნა ყვარყვარეს თემას.
    მართალია კონფერენცია მთლიანად XX საუკუნის გამოცდილებას მიეძღვნა, მაგრამ ყველაზე მეტად, ცხადია საბჭოთა ტოტალიტარიზმის პერიოდს მიექცა განსაკუთრებული ყურადღება:
    “მოგეხსენებათ, ეს ეპოქა საკმაოდ იდეოლოგიზებული იყო და იდეოლოგიზაციის პროცესი თუკი რაიმეზე ახდენს დიდ ზეგავლენას, ეს არის კულტურა, ლიტერატურა, ხელოვნება… ძალიან საინტერესო პროცესია, იმიტომ, რომ ერთის მხრივ ლიტერატურა, როგორც რეფლექსია ამ რეალობის შესახებ, ექცევა ამგვარ იდეოლოგიურ მარყუჟებში და მეორეს მხრივ თვითონ ლიტერატურული ტექსტების ინტერპრეტაციაც ექცევა იგივე მძიმე ვითარებაში. ეს ორმხრივი პროცესია, რომელიც საკმაოდ სავალალო შედეგებამდე მიდის. ლიტერატურული თვალსაზრისით სავალალო შედეგად შეიძლება შეფასდეს საკმაოდ დიდი რაოდენობით ე.წ. ლიტერატურული მაკულატურის შექმნა, ხოლოდ ლიტერატურათმცოდნეობის თვალსაზრისით, ასეთია არასწორი ინტერპრეტაცია, რომელიც რაღაც ზეწოლის ქვეშ ხორციელდება.”
    კონფერენციის თემატიკა საბჭოთა დიქტატურის ყველა პერიოდს მოიცავდა და გულისხმობდა ოქტომბრის რევოლუციიდან მოყოლებული ე.წ. “პერესტროიკამდე” შექმნილ მაწარმოებებს. გარდა წმინდა ლიტერატურათმცოდნეობითი პრობლემებისა, მიმოხილული იყო ლიტერატურის სოციოლოგიის ან ამათუიმ ავტორის ბიოგრაფიის საკითხები. ირმა რატიანის აზრით ერთ-ერთი უმნიშვნლოვანესი სწორედ მსხვერპლის ცნებაა ტოტალიტარულ რეჟიმებზე საუბრისას, რომელსაც ერთი გამოკვეთილი სახე არ გააჩნია და სხვადასხვა პერიოდში სხვადასხვაგვარად გვევლინება:
    “ეს არ არის ეპოქა, რომელსაც ერთი სახე აქვს, ეს არის ეპოქა, რომელიც გადის ფაზებს, ანუ პირველი, ეს არის ერთგვარი შოკური ფაზა, დავუშვათ პირველი 15-20 წელი, როდესაც საზოგადოება შოკში იყო იმისგან რაც ხდებოდა და კიდევ დიდხანს ვერ გაიგო რაში იყო საქმე. შემდეგ უკვე იწყება იძულებითი ადაპტაციის პროცესი, დევიზით, არ დაემორჩილები და განადგურდები. შემდეგ სამამულო ომი, რომელიც პედალირებას აკეთებს პატრიოტულ და საერთო ტკივილის თემაზე და ეს ე.წ. სხვაგვარად მოაზროვნეები იძულებულნი არიან გაჩუმდნენ, იმიტომ, რომ რეალურად სამშობლოს მოღალატეებად შეიძლება გამოცხადდნენ. ძალიან ბევრმა მწერალმა დაიწყო ამ პატრიოტულ რიტორიკაზე მუშაობა, რაც ბევრისთვის თვითმკვლელობით და სხვა სავალალო შედეგებით დასრულდა. ეს იყო მთელი დრამა. შემდეგ იყო ლიბერალიზაცია, როცა ამერიკული მარლბოროები, ჯინსები და ა.შ. გამოჩნდა. მერე, 70-იან წლებში ისევ დაიხურა ყველაფერი… სხვათა შორის, 70-იანი წლები იმიტომ არის პირადად ჩემთვის ძალიან საინტერესო, რომ ამ პერიოდის საბჭოთა ხელისუფლების მომხრე ხელოვანები ძალიან აღარ გვანან პროლეტლიტერატურის იმ გულუბრყვილო ლირიკას, რომელიც 30-იან წლებში იყო. ისინი უკვე ძალიან დახვეწილი აპოლოგეტები არიან, რომლებიც ხანდახან ორ სკამზე სხედან, სარგებელსაც მეტს იღებენ და მე ვთვლი, რომ, მართალია ჩვენ კი ვამბობთ, რომ ეს ყველაფერი 80-იანი წლების ბოლოს დასრულდა, მაგრამ მიმაჩნია, რომ ამის დასასრული დაიწყო 1978 წლის 14 აპრილს.”
    ირმა რატიანი ამ პერიოდის ლიტერატურის ისტორიის გადაწერაზეც საუბრობს:
    “რეალურად, ჩვენ თუკი უნდა გადავწეროთ ეს ეპოქა და საქმეს ისეთი პირი უჩანს, რომ უნდა გადავწეროთ, უბრალოდ იმიტომ, რომ სწორად არ არის დაწერილი, უპირველეს ყოვლისა უნდა შევაფასოთ იგი. მე საერთოდ მომხრე ვარ პროფესიული შეფასების და არა ზედაპირული ან დილეტანტურის. პროფესიული შეფასება ნიშნავს არგუმენტირებულ შეფასებას და როცა არგუმენტები არსებობს, და მთელი ეს კრებულიც, ჩემი აზრით, სწორედ ამ არგუმენტების სისტემას წარმოადგენს. ანუ ასეთი არგუმენტების არსებობის პირობებში უფრო ადვილია გადაკითხვის პროცესიც და ძალიან ბევრ შეკითხვაზე პასუხის გაცემა, რომელიც ჩვენ გვაწუხებს”.
    ცხადია ასეთი გადაწერა თავისუფალი უნდა იყოს თანამედროვე იდეოლოგიური მარწუხებისგანაც და უკეთესი იქნება თუკი ამ გადაწერით, უფრო სწორად კი წაკითხვებით (მე ეს ტერმინი მირჩევნია) მრავალი თვალი უნდა იყოს დაკავებული, ერთმანეთისგან აბსოლუტურად განსხვავებული ადამიანები. ეს წაკითხვები პრინციპულად პლურალისტული უნდა იყოს. ტექსტს არ უნდა აფასებდნენ სახელმწიფო მოხელეები, რომლებიც ხშირად მხოლოდ ტოტალიტარიზმის სიმბოლოების გაქრობაში ხედავენ გამოსავალს, არამედ მკვლევარები, რომლებიც ყველაფერ ამის საფუძვლებთან მუშაობენ.
    ქართველი მეცნიერების გარდა კონფერენციას ესწრებოდნენ ლიტველი, რუსი, აზერბაიჯანელი, ბულგარელი, ლატვიელი, უკრაინელი, ყაზახი, გერმანელი, მალაიზიელი, უნგრელი, ინდოელი, სლოვენი, ყირგიზი, რუმინელი, ამერიკელი და სომეხი მეცნიერები. კონფერენციას გამოხმაურებაც ჰქონდა, იმდენად, რომ მან გარკვეული ბიძგი მისცა ცოტა ხნის წინ, ისრაელში გამართულ ერთ დიდ კონფერენციასაც:
    “აღმოჩნდა, რომ ძალიან საჭირო რაღაც მოხდა, რადგან, როგორც კი ეს კონფერენცია დასრულდა, მე დამირეკეს ისრაელიდან, არილის უნივერსიტეტიდან და მითხრეს, რომ ისრაელში გადაწყვიტეს ამ თემის გაგრძელება. ცხადია არ შეიძლებოდა ზუსტად იგივე პრობლემატიკა ყოფილიყო. შესაბამისად მათ გააკეთეს კონფერენცია ასეთი სახელით: “ტოტალიტარიზმი – ხელოვანი – დიქტატორი – ფატალური მიზიდულობა”. ძალიან საინტერესო იყო, ანუ აქ საუბარი იყო ხელოვანისა და დიქტატორის ურთიერთობაზე… მე ვიყავი ამ კონფერენციაზე და ჩემს გარდა ჩვენი კონფერენციის რამდენიმე სხვა მონაწილეც იყო ისრაელში. ამ თემამ იქ უფრო ფართო კულტუროლოგიური ხასიათი მიიღო, რადგან იქ სოციოლოგებიც ჩაერთნენ, პოლიტოლოგები, ჩვენთან კი წმინდა ლიტერატურული ფორუმი იყო. იქ უფრო ინტერდისციპლინური ხასიათი მისცეს კონფერენციას და ძალიანაც კარგი, იმიტომ, რომ არეალი გაფართოვდა”.
    არეალის გაფართოვებას რაც შეეხება, ეს კონფერენცია არამხოლოდ წარსულის გააზრებისკენ გადადგმული ერთ-ერთი ნაბიჯი იყო, არამედ მან ქართული ჰუმანიტარული მეცნიერებებისთვისაც გააფართოვა წრე. მარტო ის ფაქტი რად ღირს, რომ 2012 წელს კემბრიჯის უნივერსიტეტის გამომცემლობა ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის მიერ გამოცემულ კრებულს “ტოტალიტარიზმი და ლიტერატურული დისკურსი – XX საუკუნის გამოცდილება” ინგლისურ ენაზე დაბეჭდავს.
    © radiotavisupleba.ge
  • ესე (თარგმანი),  კრიტიკა,  პორტრეტი,  რეცენზია

    ჯაილზ ჰერვი – ბობ დილანი დაცემის შემდეგ

    ინგლისურიდან თარგმნა თამარ კოტრიკაძემ
    სტატიაში მიმოხილულია ბობ დილანის შესახებ 2010 წელს გამოსული 2 წიგნი, Bob Dylan in America, by Sean Wilentz და Bob Dylan by Greil Marcus: Writings 1968–2010 , by Greil Marcus.
  • AUDIO,  ახალი წიგნები,  ესე,  კრიტიკა,  რეცენზია

    მალხაზ ხარბედია – ლევან ბერძენიშვილის “წმინდა წყვდიადი”

    AUDIO
    “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობამ” ლევან ბერძენიშვილის წიგნი გამოსცა, რომელიც მთლიანად გადასახლებაში გატარებულ წლებზე მოგვითხრობს.
    ქართულ ენაზე არც ისე ბევრი წიგნი დაწერილა ციხისა და გადასახლების შესახებ: შეიძლება გავიხსენოთ თითო-ოროლა მოთხრობა XIX საუკუნიდან, რამდენიმე ავტორი XX საუკუნეში, მაგალითად, ჭაბუა ამირეჯიბი, ნოდარ დუმბაძე, გივი მაღულარია… და ერთიც, საუკუნეთა მიჯნის მწერალი, ზურაბ ლეჟავა.
    ყველა ამ ავტორთან აბსოლუტურად განსხვავებული სამყაროა დახატული, ზოგი ფანტასმაგორიულია, სხვები კი ძალზე რეალური, თუმცა მათ ერთი რამ აერთიანებთ, ისინი ყველანი საპყრობილეზე მოგვითხრობენ, ხან რიგით დამნაშავეებზე, ხანაც პოლიტიკურ ტუსაღებზე.
    დღევანდელი გადასახედიდან აშკარად ჩანს ამ ტიპის ლიტერატურის კვლევის აუცილებლობა, განსაკუთრებით კი იმ წიგნებისა, რომლებიც ტოტალიტარული რეჟიმის მსხვერპლებს წარმოგვიდგენენ. ლევან ბერძენიშვილის “წმინდა წყვდიადი” სწორედ ამ რიგს მიეკუთვნება, თუმცა მაინც ყველა წიგნისგან განსხვავდება, რომელიც კი პოლიტიკურ საპყრობილეზე დაუწერიათ. სათაურის მიუხედავად, ეს არის ძალიან ნათელი და ხალისიანი მოთხრობების კრებული, გნებავთ რომანი, სადაც ავტორი თავისი ცხოვრების ყველაზე მძიმე და შესაბამისად, ყველაზე მნიშვნელოვან წლებს აღწერს.
    ლევან ბერძენიშვილი თავიდანვე გვაფრთხილებს, რომ წიგნში საუბარი იქნება მისი ცხოვრების საუკეთესო პერიოდზე, როცა კაგებეს მიერ დიდი რუდუნებით შერჩეულ საუკეთესო ადამიანებთან უწევდა ცხოვრება. დაახლოებით ამავეს ამბობს ბორია მანილოვიჩიც, წიგნის ერთ-ერთი გმირი, და მოჰყავს სოლჟენიცინის, დოსტოევსკის, მაჰათმა განდისა და სხვათა სიტყვები, რომლებიც ბედის მადლიერნი იყვნენ, პატიმრობა რომ არგუნა.
    “წმინდა წყვდიადი” ბოლო ათწლეულების მანძილზე ქართულ ენაზე შექმნილი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანი და პირადად ჩემთვის, უნიკალური ნაწარმოებია. მან, შესაძლოა, ახალი სუნთქვა შესძინოს ქართულ პროზას. მე ამ წიგნს “ციხის ათას ერთ ღამეს” დავარქმევდი, თუმცა მეორე მხრივ იგი საუკეთესო ქართული ფილოლოგიური რომანიცაა.
    რატომ ვადარებ “წმინდა წყვდიადს” ათას ერთ ღამეს? რატომ და აქაც სიკვდილის საშიშროებით იწყება თხრობა და მთხრობელი აქაც, შაჰერაზადასავით, თხრობით იხანგრძლივებს სიცოცხლეს, რადგან ვალი აქვს, სიკვდილთან ჭიდილისას გულაგის ამბები უნდა მოყვეს. პირველ ჯერზე ვითომ თანატუსაღი, არკადი დუდკინი გადაარჩინა დავიწყებას, სინამდვილეში კი თავი გადაირჩინა, რადგან არკადიმ გრიშა ფელდმანი გამოიხმო, გრიშამ ჟორა ხომიზურს უხმო, “ჟორამ ჯონი ლაშქარაშვილს, ჯონიმ რაფიკა პაპაიანს, რაფიკამ გენრიხ ალთუნიანს, გენრიხამ მიშა პოლიაკოვს, მიშამ ბორია მანილოვიჩს, ბორიამ ვადიმ იანკოვს, ვადიმმა ფრედ ანადენკოს, ფრედმა იური ბაძიოს, ბაძიომ ალექსეი რაზლაცკის, რაზლაცკიმ პეტრე ბუტოვს, ბუტოვმა დაინის ლისმანისს…” და აქ ავტორი უკვე ბიბლიურ სიმაღლეებს მიწვდა: “და ყველა ერთად იყო თოთხმეტი და თოთხმეტივემ ერთად უხმო დათოს და ჩემი მეხსიერება ისე განათდა, რომ სინათლე სიბნელედ იქცა, წყვდიადი დაიწმინდა და წმინდა წყვდიადი ალაპარაკდა”.
    როგორც შეატყეთ, ამ წმინდა წყვდიადში 15 კაცი ბინადრობს, 15 სრულიად გამორჩეული პერსონაჟი, უფრო სწორად, რეალური ადამიანი. ლევან ბერძენიშვილის ამ წიგნის კითხვისას ყველაზე მეტად სწორედ ეს აღმატებითი ხარისხის უხვი, დაუზოგავი და უშურველი გამოყენება მამხიარულებდა. თითქმის დაუჯერებელი იყო, რომ ბარაშევოში, ერთ პატარა ადგილას მოიყარა თავი მსოფლიოს 15-მა ყველაზე-ყველაზე ადამიანმა. ესენი იყვნენ: თბილისის ისტორიაში საუკეთესო ტაქსისტი, დიადი გეოგრაფოსი და ტოპონიმიკოსი ჯონი ლაშქარაშვილი, ყოვლისმცოდნე მათემატიკოსი ვადიმ იანკოვი, რომელმაც იცოდა – ფრანგული, ინგლისური, გერმანული, ესპანური, იტალიური, ძველი ბერძნული, ლათინური და სანსკრიტი, ზედმიწევნით ერკვეოდა ზოგად და ინდოევროპულ ლინგვისტიკაში, უნივერსალური გიორგი ხომიზური, მსოფლიოში ყველაზე სერიოზული და გაუცინარი ადამიანი, უმტკიცესი პოლიტპატიმარი, “შიმშილობისა და პატიმართა უფლებებისთვის ბრძოლის პრომეთე”, იური ბაძიო, ფენომენალური რაფიკა პაპაიანი, “უნიჭიერესი და უხელმარჯვეესი მაისტერი”, რომელმაც გულაგში შექმნა 12 სიგარეტის ერთდროულად დამამზადებელი მანქანა, ნივრის ავტომატური სანაყი, ნიგვზის საკეპი, შემწვარი თევზის ნაჭრიდან ძვლების ხორცის სტრუქტურის დაუზიანებლად გამომცლელი და მრავალი სხვა (თანაც, გაითვალისწინეთ, რომ წლების განმავლობაში ნიორი, ნიგოზი და შემწვარი თევზი სულ რამდენიმეჯერ ეღირსათ პატიმრებს).
    კიდევ ერთი რამე მამხიარულებდა ძალიან ამ წიგნის კითხვისას, ჩვენი, პროფესიული, ფილოლოგიური კალამბურები, ხუმრობები და სატოპკეები, რომლის გამზიარებელიც, სამწუხაროდ ძალიან ცოტაა გარშემო, და რის გამოც არასდროს ვუშვებ ხელიდან ამგვარი ლაღობის შანსს. მაგალითად, ტუსაღები საათობით საუბრობენ აბლაუტსა და სონანტთა სისტემაზე პროტოქართველურ ენებში, კითხულობენ ჰომეროსის ჰექსამეტრებს, პრაქტიკაში ამოწმებენ accusativus cum infinitivo-ს შესახებ თეორიულ ცოდნას, უკირკიტებენ ევრიპიდეს ალკესტისის ძველ ბერძნულ აკადემიურ გამოცემას, ხანდახან კი სულაც ძველ ათენში წარმოიდგენენ თავს და იწყება გაუთავებელი სოკრატული დიალოგები გასტრონომიული კულტურის, ფილოსოფიის, ლიტერატურის, კინოს შესახებ. იქ ერთი ეპიზოდია, როდესაც პოლიტიკური ბანაკის ორი კორიფე, სოკრატედ წოდებული იანკოვი და დემოკრიტე-ანადენკო კამათობენ და სოკრატე ამბობს:
    “ყურადღება მიაქციე მავთულხლართებს, უკაცრავად, ზეთისხილის ხეებს და მაღალ ანძებს, უკაცრავად, ტაძრებს, საიდანაც შინაგან საქმეთა სამინისტროს საყვარელი ჩაფრები, უკაცრავად, ანტიკური ხანის ქურუმები ორგზის სოციალისტური შრომის გმირის, მიხეილ ტიმოთეს ძე კალაშნიკოვის მსოფლიოში სახელმოხვეჭილ ავტომატურ იარაღს გვიმიზნებენ, უკაცრავად, მე მინდოდა მეთქვა, რომ ზეთისხილის შტოებით გვლოცავენ, როგორც შავი ჭირით გატანჯული თებელები ლოცავენ თავის მეფე ოიდიპოსს…”
    ამ წიგნში, მადლობა ღმერთს, პოლიტიკაზე იშვიათად კამათობენ, აქ პოლიტიკაზე მხოლოდ ირონიით საუბრობენ. სხვათა შორის, აქ ვერც უახლოესი წარსულიდან კარგად ნაცნობ მებრძოლ ოპოზიციონერ ლევან ბერძენიშვილს ამოიცნობთ, გარდა ერთად-ერთი შემთხვევისა, როცა საქართველოს “პოსტმოდერნისტი პრეზიდენტის ლექსიკურ აგრესიას” ახსენებს. მხოლოდ ახსენებს, წიაღსვლების და ფსიქოანალიზის გარეშე.
    ცალკე თემაა პატიმართა გასტრონომიული ოცნებები და რეალური მენიუ. ლევან ბერძენიშვილმა გულაგის სამზარეულოს სრული ენციკლოპედია შემოგვთავაზა, სადაც ყველაფერია: ცხელი ჩაი პატარა მრგვალი კამფეტით, თევზის პაშტეტ “ვოლნას” ბუტერბროდები მესამეული ცხობის შავ პურზე, აჭარული ხაჭაპური გულაგურად და ტორტი ბარაშევულად. წიგნის ერთ-ერთი მფარველი ანგელოზი ფრანსუა რაბლეა, რაბლესთან ერთად კი რა თქმა უნდა, ბახტინიც, ფილოლოგთა ბასილევსი, ვინაც იქვე, დუბრავლაგსა და სარანსკში გაატარა პატიმრობის წლები. რაბლეზიანური ენამზეობისა და მუცელღმერთობის მწვერვალია სოკრატესა და ანაქსაგორას, ანუ ლევან ბერძენიშვილისა და ვადიმ იანკოვის არაჩვეულებრივი დიალოგი კულინარიულ კულტურებზე, რომელიც ძალიან მალე, იმედი მაქვს “ქართული ლიტერატურული ნადიმის ანთოლოგიაში” დაიმკვიდრებს უმნიშვნელოვანეს ადგილს (ამ წიგნზე უკვე კარგა ხანია ვმუშაობ).
    ზემოთ სოკრატე ვახსენე, ერთგან მას თავად ამ წიგნის ავტორი განასახიერებს, ლევან ბერძენიშვილი, რომელიც დღემდე, სხვა რამეებთან ერთად, ერთი განსაკუთრებული ნიშნით გავდა სოკრატეს, კერძოდ კი იმით, რომ იგი თითქმის არაფერს წერდა. ამ წიგნის გამოსვლის შემდეგ კი უკვე თამამად შეიძლება ითქვას, რომ ლევან ბერძენიშვილმა უღალატა ამ სოკრატულ პრინციპს, სამაგიეროდ ქართულ მწერლობას შეემატა ერთი ძალზე მახვილი გონებისა და ალესილი ენის პატრონი. ავტორი, რომელსაც პირის გემოც აქვს და სიტყვებსაც ზუსტად კმაზავს.
    © radiotavisupleba.ge
  • AUDIO,  ახალი წიგნები,  რეცენზია

    მალხაზ ხარბედია – გრიგოლ რობაქიძის ორი წიგნი ტირანებზე

    AUDIO
    გამომცემლობა “ინტელექტმა” დალი ფანჯიკიძისა და ნანა გოგოლაშვილის მიერ თარგმნილი გრიგოლ რობაქიძის ორი ტექსტი, “ადოლფ ჰიტლერი” და “მუსოლინი” გამოსცა ცალკე წიგნებად.
    90-იანი წლების დასაწყისში, ლამის ლეგენდები დადიოდა გლიგოლ რობაქიძის ზოგიერთ ტექსტზე, რომელთა შორისაც, რა თქმა უნდა, ორი ყველაზე უცნაური წიგნიც იგულისხმებოდა, “ადოლფ ჰიტლერი – უცხოელი მწერლის თვალით” და “მუსოლინი – მზიურნიშნეული”, რობაქიძის ესეისტური დითირამბები, რომელიც მან XX საუკუნის ორ ყველაზე ცნობილ დიქტატორს მიუძღვნა.
    გრიგოლ რობაქიძე საქართველოდან სწორედ დიქტატურას და ტოტალიტარულ რეჟიმს გაექცა, თუმცა მოგვიანებით თავად მოექცა მის ხიბლში, ამჯერად უკვე ევროპაში და შექმნა წიგნები, რომლებიც დღემდე ზოგისთვის გაუგებარია, სხვებისთვის კი მისი შემოქმედების ლოგიკურ გაგრძელებას წარმოადგენს. ისტორიკოს ლაშა ბაქრაძისთვის გაკვირვებას იწვევს რობაქიძის ეს გადაწყვეტილება, წიგნები მიეძღვნა მუსოლინისთვის და ჰიტლერისთვის:
    “რობაქიძესთან დაკავშირებით როდესაც ვსაუბრობთ, ჩემთვის, მართალი გითხრათ, ძალიან უცნაური არის ის, რომ ადამიანი, რომელიც საბჭოურ ტოტალიტარულ რეჟიმისადმი უაღრესად კრიტიკულად იყო განწყობილი – მას აქვს მთელი თავი დაწერილი სტალინზე “ჩაკლულ სულში”, რომელიც შემდეგში ცალკეც დაიბეჭდა მის ესეების ტომში სახელწოდებით “დემონი და მითოსი”, სადაც სტალინი წარმოდგენილია როგორც აჰრიმანული სული… აქ რობაქიძე კრიტიკის ქარ-ცეცხლში ატარებს სწორედ ამ პერსონის კულტს, პიროვნების კულტს და ამბობს, რომ ამაში არის რაღაც დამანგრეველი სული – და როდესაც სტალინისადმი კაცი ასე კრიტიკულად არის განწყობილი, ცხადია გიკვირს, რატომ მოსწონდა მას ჰიტლერი და მუსოლინი”.
    ასეთი სიმპატიების გამოვლენა იმ პერიოდში საკმაოდ ხშირი იყო, ორ მსოფლიო ომს შორის მოქცეული ორი ათწლეული სწორედ ამ თვალსაზრისით იყო ნიშნეული:
    “პირველ მსოფლიო ომსა და მეორე მსოფლიო ომს შორის, ეტყობა ისეთი ეპოქა იყო, რომ ასეთი გატაცება ამ “დიადი ადამიანებით” ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა. ეს განსაკუთრებით ამ პერიოდისათვისაა დამახასიათებელი, მანამდეც, რასაკვირველია, შუასაუკუნეებში და ანტიკურ ეპოქაში მსგავსი რამ, ცხადია იყო… მაგალითად, XIX საუკუნეში არ იყო ასეთი ტენდენცია, მაგრამ როგორც ჩანს ამ პირველმა მსოფლიო ომმა, მართლაც საშინელმა და სისხლისმღვრელმა ომმა, გამოიწვია საზოგადოებაში ისეთი აზრი, რომ საჭიროა ძლიერი პერსონები. ამიტომაც არის, რომ ხდება აღზევება ისეთი ადამიანების, როგორც იყო მუსოლინი, ჰიტლერი და საბოლოო ჯამში ეს აღფრთოვანებაც სტალინით არამხოლოდ პროპაგანდის შედეგია, არამედ საზოგადოებაში ასეთი ძლიერი ხელისა და წესრიგის დამამყარებლის საჭიროების დანახვისაც”.
    მსგავსი მაგალითები სხვა ეპოქებიდანაც არაერთი ვიცით, სხვა დროშიც ბევრი იყო ამგვარი თაყვანისცემა და ანტიკურობიდან მოყოლებული – დღემდე ზოგიერთი მწერალი, უფრო ფართოდ კი ხელოვანი, რატომღაც საჭიროდ თვლის ხოლმე კონკრეტულ ლიდერში, ძალაუფლების მატარებელ პერსონაში იმედი და შთაგონების წყარო დაინახოს. შეუძლებელია ამ თემაზე საუბრისას ეზრა პაუნდი და კნუტ ჰამსუნი არ გაგახსენდეს. ლაშა ბაქრაძემაც სწორედ ეს ავტორები დაიმოწმა ჩვენთან საუბრისას:
    “დიქტატორებით აღფრთოვანება არ არის მხოლოდ და მხოლოდ ქართული ან საბჭოური მოვლენა. არამედ დასავლეთშიც, სრულიად დემოკრატიულ ქვეყნებშიაც იყვნენ მწერლები, რომლებიც ამ ძლიერი პიროვნებებით იყვნენ აღფრთოვანებულები. ჰიტლერით და მუსოლინით აღფრთოვანებული იყვნენ ისეთი მართლაც ძალიან მნიშვნელოვანი ავტორები, როგორც ეზრა პაუნდი ან კნუტ ჰამსუნი. ამის გამო მათ ომის დამთავრების მერე პასუხიც კი მოთხოვეს. ასეთივე დიდი აღფრთოვანება იყო სტალინის გარშემოც. მთელი დასავლეთის მწერლები აქ დადიოდნენ და ერთეული გამონაკლისების გარდა, იყვნენ ადამიანები, რომლებიც დითირამბებს უწერდნენ სტალინს, რომელიც რაღაც ახალს აშენებდა, ეს იყო მათთვის სრულიად ახლებური სამყაროს ხედვა”.
    გრიგოლ რობაქიძისთვის ასეთი სიახლის მატარებელი მუსოლინი და ჰიტლერი იყო. ამ უკანასკნელის შესახებ იგი მისთვის დამახასიათებელი, ლამის კომიზმამდე მისული მაღალფარდოვნებით წერდა: “დიახ, ჰიტლერი მართლაც ახალი ადამიანია, უფრო ზუსტად: ადამიანის ახალი ხატი. მის სტიქიაში მარად სასიკეთო ინტერფერენციის სახით შემოქმედებითად იძვრის ცალკეულ ადამიანსა და პირველმდგენს შორის დაძაბულობის შემქმნელი ცეზურა”.
    რობაქიძის ენა ცალკე საკითხია, ეს ფენომენი კარგადაა შესასწავლი და პირველ, საინტერესო დაკვირვებებს ერთ-ერთი წიგნის ქართულად მთარგმნელის, დალი ფანჯიკიძის ბოლოსიტყვაობაშიც შეხვდებით, სადაც იგი მწერლის ენობრივ ექსპერიმენტებს “ქართულში გერმანული ხატებისა და სიტყვათქმნადობის დამკვიდრების მცდელობად” აღიქვამს. დალი ფანჯიკიძესთვისაც და ნანა გოგოლაშვილისთვის, ცხადია, გრიგოლ რობაქიძის ესეების ენობრივი თავისებურებები იყო ამოსავალი თარგმანზე მუშაობისას. სწორედ ამიტომაც, ქართული თარგმანი გაჯერებულია ტერმინოლოგიური “მზიურნიშნეულობით”. ორივე წიგნში ბევრია თაურხატები და თაურდროები. აქ სხვა უცნაურ კომპოზიტებსაც შეხვდებით – პირველთაური, თაურმცენარე, მგეობა, პირველმდგენი, შინაგან შემკვრივებული მთლიანობა, ქვაშიშობილი, მზმელი, სხეულმოვლენილი და სხვ. თუმცა კი, რა თქმა უნდა, მთავარი ცნებები გრიგოლ რობაქიძისთვის, ესაა – რასა, ხალხი, სისხლი, მიწა. სადღაა ადამიანი? ამაზე პასუხი მარტივია, აქ მხოლოდ ერთი ადამიანია, დიადი ზეკაცი, გმირი, ვისაც წიგნი ეძღვნება და ვისი სახელებიც მითიურ რუნებშია ამოტვიფრული, ან კიდევ სადმე სხვა რომელიმე იდუმალ ტექსტებში.
    ლაშა ბაქრაძის აზრით, გრილორ რობაქიძის ეს ტექსტები არანაირ განსაკუთრებულ ლიტერატურულ ღირებულებას არ წარმოადგენს:
    “ამავე დროს უნდა ითქვას, რომ ეს ორივე წიგნი, შეიძლება ითქვას, მდარე დონის ლიტერატურაა. არც ერთი წიგნი არ წარმოადგენს ლიტერატურის თვალსაზრისით რაიმე ღირებულებას, თორემ, იგივე დიქტატორებზე ბევრი საინტერესო წიგნიც დაწერილა. მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ რობაქიძე შემდეგში, ომის მომდევნო წლებში ცდილობდა რაღაცნაირად გაენეიტრალებინა ეს წიგნები და ეთქვა, რომ ეს არის რაღაც ეზოთერული ხედვა და არ ეხება კონკრეტულად რომელიღაც პიროვნებებს, მან ეს ვერ მოახერხა და ვერც მოახერხებდა, რადგანაც ყველასათვის ცხადი იყო, რომ ჰიტლერზე და მუსოლინიზე ასე წერა, როგორც მას აქვს დაწერილი, მიუღებელი იყო და მიუღებელი იყო არამხოლოდ ომის შემდეგ, როდესაც ყველაფერი გამოჩნდა, არამედ მანამდეც, განათლებული კულტურული მწერლისგან”.
    განათლება და კულტურა კი რობაქიძის ამ წიგნებში XX საუკუნის დასაწყისისა ჩანს. რუსული ვერცხლის საუკუნე ვლადიმის სოლოვიოვისა და ვიაჩესლავ ივანოვის სიმბოლისტური ფილოსოფიით, ნიცშესა და ეზოთერული აზროვნების უცნაური ნაზავი, ავტოციტატები. ერთი სიტყვით, გრიგოლ რობაქიძე თავისი ტრადიციული მარაგით მიუდგა საკითხს, თუმცა ბევრისთვის მაინც გამოცანად დარჩა, რამ აიძულა მწერალი, ეს ტექსტები დაეწერა. ასეა ლაშა ბაქრაძისთვისაც:
    “რობაქიძეს არ ჰქონდა აუცილებლობა იმისა, რომ ასეთი წიგნი დაეწერა, განსხვავებით, მაგალითად, საბჭოთა კავშირში დარჩენილი მწერლებისაგან, რომლებიც იძულებულნი იყვნენ, სხვანაირ გამოსავალს ვერ ხედავდნენ, რომ არ დაეწერათ “ბავშვობა და ყრმობა”, “ბელადი” და სხვა, მსგავსი სახელწოდების წიგნები, რომელიც მათ ფიზიკურად გადაარჩენდა. რობაქიძეს კი ასეთი აუცილებლობა არ ჰქონია, ანუ მან ეს ორივე წიგნი შეკვეთის გარეშე, გულახდილად დაწერა, რაც განსაკუთრებით სამწუხაროა”.
    დაბოლოს, ერთი უცნაური დეტალი. “ჰიტლერში” რობაქიძე ასევე ძალზე გულახდილად აღწერს ეპიზოდს, როდესაც იგი ბერლინიდან იენაში მგზავრობისას დახვრეტილ თბილისელ მეგობრებზე წუხდა. სცენა იმით მთავრდება, რომ მის მწუხარებას მხოლოდ პატარა გოგონასთან ერთად ფიურერის სურათების თვალიერებამ უშველა. ბოლოს კი დასძენს: “აი, ასე, უმცირეს დეტალებში მჟღავნდება ფიურერის ზემოქმედების ძალა”.
    გრიგოლ რობაქიძის პროზა დღესაც საკმაოდ დიდ ზემოქმედებას ახდენს ბევრ ჩვენს თანამედროვეზე, სწორედ ამიტომ, კარგად უნდა გვახსოვდეს ისიც, რაც თავად რობაქიძეზე ახდენდა დიდ ზემოქმედებას.
    © radiotavisupleba.ge
  • AUDIO,  ახალი წიგნები,  კრიტიკა,  რეცენზია

    მალხაზ ხარბედია – პაატა შამუგიას “უპირატესობა”

    AUDIO
    გამომცემლობა “დიოგენემ” ორიოდე კვირის წინ პაატა შამუგიას პოეტური კრებული, “უპირატესობა” გამოსცა.
    პაატა შამუგია ბოლო თაობის ქართველი პოეტების გამორჩეული წარმომადგენელია. იგი ამავდროულად ყველაზე მოხერხებულიც აღმოჩნდა. იცის კაცმა სათაურის შერჩევა: ნახეთ როგორ ჟღერს მისი ბოლო კრებულის სახელწოდება – პაატა შამუგიას “უპირატესობა”!
    პოეტების ამ თაობას, რომელსაც პაატა მიეკუთვნება, პირობითად 2000-იანელებიც შეგვიძლია ვუწოდოთ, ისინი უკანასკნელი ათწლეულის მანძილზე გამოჩნდნენ ქუჩებსა და კაფეებში, დამკვიდრდნენ ჟურნალ-გაზეთებისა და წიგნების ფუნცლებზე. ზოგმა ჯერ ვერ მოასწრო კრებულის გამოცემა, სხვებმა კი უკვე რამდენიმე კრებულის დაბეჭდვაც მოახერხეს. პაატასთვის ეს წიგნი რიგით მეხუთეა, თუმცა მიაჩნია, რომ ამ ბოლო კრებულში იგი ყველაზე სერიოზულად მიუდგა საქმეს. ჩემი აზრითაც, “უპირატესობა” ყველაზე სრულყოფილი გამოუვიდა პაატას, წიგნს ნამდვილად ეტყობა დაკვირვებული ავტორის ხელი, კარგად ჩანს ერთგვარი პოეტი-რედაქტორის შრომა, რომლის წყალობითაც დაუნდობლად გაიცხრილა ლექსები, შემცირდა რაოდენობრივად, სამაგიეროდ თავად კრებული შეიკრა. პაატასთვის სიზუსტე იყო ამოსავალი:
    “ეს კრებული არის დაახლოებით 4 წლის შეჯამება. წარმოიდგინე როგორ უნდა გამეცხრილა, რომ ასეთი ძალიან, ძალიან მცირე ზომის კრებული გამოსულიყო. შევეცადე ზუსტი განწყობები ყოფილიყო კრებულში. ლექსები საგულდაგულოდ გადავარჩიე და ძალიან კრიტიკულად და შეიძლება ითქვას, მტრულადაც კი მივუდექი ჩემს ლექსებს. არ ვიცი რამდენად ზუსტი ვიყავი, მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში ვცდილობდი, რომ სიზუსტე ბოლომდე შემენარჩუნებუნა და ეს იყო ჩემი მთავარი სამუშაო პრინციპი წიგნის შედგენისას. ნებისმიერი მეტაფორა, რომელიც არ არის მათემატიკაზე ოდნავ ზუსტი, უბრალოდ ცუდია და უნდა გადააგდო”.
    პაატა შამუგია 1983 წელს დაიბადა გალის რაიონში. 9-10 წლისა უკვე დევნილი იყო. 1993 წლიდან მოყოლებული, რამდენიმე წელი კახეთში გაატარა, გურჯაანის რაიონის სოფელ ვეჯინში, სკოლაც იქვე დაამთავრა და შემდეგ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ჩააბარა ფილოლოგიის ფაკულტეტზე. თავად ხუმრობს ხოლმე, რომ გადაკახელებული მეგრელია, ამიტომ, მეც დავაყოლებ ერთ პატარა ხუმრობას და ვიტყვი, რომ პაატა კოლხურ-კახურ-თბილისელი პოეტია ფილოლოგიური განათლებით, არის უახლესი ლიტერატურის სპეციალისტი, ცხოვრობს ბაგების სტუდქალაქში, წერს ლექსებს და ხანდახან ესეებსაც კი.
    თავის პირველ ცდებს იგი ლექსებს არც უწოდებს, ასე ამბობს, აბსოლუტურად ყველაფრის გავლენას განვიცდიდი რასაც ვკითხულობდი და სწორედ ამ გავლენებით გავდიოდი ფონსო. ერთი სიტყვით, ადრეულ წიგნებს ხელის ვარჯიშს უწოდებს, მის წინა კრებულს, ბევრისთვის ნაცნობ “ანტიტყაოსანსაც” კი სხვანაირად აღიქვამს:
    “წინა კრებული, “ანტიტყაოსანი” იყო ალბათ ყველაზე ხმაურიანი ჩემს ტექსტებში… მე ვფიქრობ, რომ იქაც იყო რაღაც გავლენები, არც იქ იყო საბოლოოდ სტილი ჩამოყალიბებული (თუმცა სტილის ჩამოყალიბება ბოლომდე გრძელდება). ამიტომ მგონია, რომ დღეს უკეთესად დავწერდი იმ პოემას, “ანტიტყაოსანს”, რომელიც არც მაშინ აღმაფრთოვანებდა მაინცდამაინც. უბრალოდ ვიცოდი, რომ ეს წიგნი რაღაცას გამოიწვევდა, მთლად ასეთ რეფლექსიებს არ მოველოდი, მაგრამ რაღაცას გამოიწვევდა. ამაში რაღაც პროვოკაციის ელემენტიც იყო”.
    პროვოკაციული მომენტები ამ კრებულშიც არის. როგორც გითხარით, პაატა შამუგია მოხერხებული პოეტია და ამიტომაც იგი ხშირად ცდილობს ამბოხებული პოეტის სიტყვები რელიგიური ჰიმნის ფორმაში მოაქციოს. ეს ახალი ამბავი არ არის, საგალობლის ფორმას აქამდეც ბევრი იყენებდა და ახლაც იყენებს, მათ შორის თანამედროვე ქართველი პოეტებიც:
    “მე ხშირად ვიყენებ ხოლმე ფსალმუნის ფორმას, რადგანაც ვთვლი, რომ ბიბლიური ტექსტები, სახარებები, ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი პოეზია რაც კი შეიძლებოდა დაწერილიყო. მიუხედავად იმისა, რომ მე თავად არა ვარ მორწმუნე, ვთვლი, რომ ეს ტექსტები არის ძალიან დიდი ინტელექტისა და ძალიან დიდი პოეტური ხედვის მატარებელი ხალხის დაწერილი. თავად ტრადიციასთან ჩემი ასეთი მიმართება, ანუ უკუმიმართება, გნებავთ ანტიმიმართება, ესეც ბუნებრივი მგონია. და საერთოდ, ჩემი აზრით, ნებისმიერი არატრადიციული პოეზია ტრადიციის ცოდნით, მისი სიყვარულით იქმნება. ამ სიყვარულის გარეშე იგი მხოლოდ ნიუსი იქნებოდა. ეს ასეა და სხვანაირად უბრალოდ შეუძლებელია. ტრადიციის ფსკერზე უნდა ჩახვიდე და იქიდან ამოიტანო… რაც არ უნდა უპირისპირდებოდე, პიკასოც უპირისპირდებოდა კლასიკურ ხელოვნებას, სანამ ბოლომდე არ შეისწავლა და ბოლომდე არ გააცნობიერა, მანამდე არ გადავიდა აბსტრაქციონიზმში. მერე გადავიდა და ზუსტად მაშინ თქვა თავისი ის საფირმო ფრაზა – ძლივს ბავშვივით დავიწყე ხატვა-ო. ასე არის, მემგონია, რაღაც ეტაპის მერე, როცა უკვე კლასიკური ხელოვნება გბეზრდება, გღლის, უპირისპირდები მას და მემგონი ამ დროს ხარ ყველაზე რევერანსული და კეთილგანწყობილი კლასიკური ხელოვნების მიმართ. მე ასე მგონია, პარადოქსია, მაგრამ ასე ხდება…”.
    პაატას თავისი თაობის შესახებაც უყვარს ლაპარაკი. იგი წერს კიდევაც თავის თანამედროვეებზე და ფიქრობს, რომ მათ სხვებთან შედარებით, მაინც გაუმართლათ:
    “მე ვფიქრობ, რომ ჩემს თაობას უფრო გაუმართლა, ანუ უპირატესობა აქვს ის, რომ მას მოუწია უფრო გახსნილ დროში ცხოვრება, სადაც ინფორმაცია შემოდის, გაედინება, გასცემ, იღებ და ასეთ დროს არ არის იმდენად ძნელი თანამედროვე ხელოვნების კეთება. მე ვფიქრობ ადრე უფრო ძნელი იყო, თუნდაც საბჭოთა დროს და ამიტომაც, ის ადამიანები, ვინც მაგ დროს აკეთებდა რაღაცას თანამედროვე ხელოვნებაში, უბრალოდ უნდა დავაფასოთ”.
    პაატა შამუგიას ყოველი კრებული ძალიან განსხვავდება ერთმანეთისგან, თითოეულს უზარმაზარი ნახტომები აშორებს. ამის მაგალითია მისი ბოლო წიგნიც, “უპირატესობა”, სადაც უკვე ნამდვილი პოეტი დავინახე, პოეტი, რომელმაც არამხოლოდ გალაკტიონის ქნარი დატოვა გვერდზე, არამედ თავისი უახლოესი წინამორბედებიდანაც გამოაღწია – დათო ბარბაქაძიდან, ზვიად რატიანიდან და რატი ამაღლობელიდან. იგი უკვე თავისუფალი პოეტია, თამამი და გაბედული:
    “რატომღაც ქართველ პოეტებს ყველას გაგვიჭირდა გალაკტიონის გავლენიდან გამოსვლა. ეს სენივით არის, რომელიც უნდა მოიხადო. ხშირად ამბობენ ხოლმე ამას და მემგონი მართალიც არის. არ ჰქონია არც ერთ პოეტს ისეთი გავლენა, რუსთაველსაც კი (თუმცა რუსთაველს ალბათ ყველაზე დიდი გავლენა ჰქონდა გალაკტიონამდე), როგორიც გალაკტიონს ჰქონდა. არ ვიცი რატომ არის ასე, ეს დღესაც კი არ მესმის, როდესაც ის ესთეტიკა უკვე აღარ არსებობს, რატომ იწერება იმ ენით ლექსები, ე.წ. გალაკტიონური ლექსები. თუმცა ეს პოეტები ალბათ ვერ ქმნიან ამინდს და დროთა განმავლობაში მიხვდებიან, რომ ეს ესთეტიკა უბრალოდ აღარ აინტერესებს მკითხველს. ვისთვის ქმნი, თუ მკითხველისთვის არა?”
    ნამდვილად შეიძლება ითქვას, რომ პაატა მკითხველის პოეტია, მის ლექსებს ზუსტი ადრესატები ჰყავს, მე კარგად ვიცნობ ამ ადამიანებს, ვისთვისაც პაატა შამუგიას ლოცვები, ეკზეგეზები და პოეტური მცნებები იწერება, ასევე მისი მწარე ირონიით სავსე ე.წ. ფილოლოგიური ლექსები. ვიცნობ და მინდა მჯეროდეს, რომ მათ სწორად ესმით ახალგაზრდა პოეტის სიტყვები, რომელიც მან თავისი წიგნის ყდაზეც გამოიტანა:
    “უნდა გვესმოდეს,
    რომ პოეზია
    საგნებისთვის ადგილის შეცვლაა
    და მეტი არაფერი მოეთხოვება
    და როცა მეტს ვთხოვთ,
    ხდება კიდეც უფრო მეტი,
    მაგრამ – უფრო ნაკლები, ვიდრე პოეზია”.
    © radiotavisupleba.ge
  • ესე,  პორტრეტი,  რეცენზია

    ნინო ხარატიშვილი – ჟუჟა, ჯუჯა თუ სიტყვებს შორის დაკარგული და კვლავ ნაპოვნი აზრი

    ქეთევან მეგრელიშვილი
    Я ничего не хочу, Жужа
    Я словно высохшая лужа,
    И в моём сердце совсем пусто
    И холодно…
    Земфира, «Жужа».
    მოქმედი პირი: გემრიელი ქართული გარეგნობის 27 წლის ქალბატონი, სევდანარევი თვალებით. მახასიათებელი ნიშანი: ხმა, რომელიც ულმობლად, მკაფიოდ და შელამაზების გარეშე ყვება ტკივილსა და მარტოობაზე, შიშსა და ცხოვრების არსის ძიებაზე. სილვია პლატისა და ცვეტაევასებური ემოციათა გაშიშვლება (გრძნობების ანატომია და ზოგჯერ პათანატომიაც). გარემო: თავშეკავებულობისა და ზომიერების დიქტატის ქვეშ გარინდული პუბლიკა, საზოგადოება. მოქმედების ადგილი: გერმანია.
    ერთი შეხედვით წარმოუდგენელი მელანჟია, და ამავე დროს, წარმოუდგენლად რეალური: ეს ნაზავი არის ნინო ხარატიშვილი – გლობალიზაციის ეპოქის შვილი. მოვლენა, რომელიც არა მხოლოდ დიდი პროდუქტიულობით გამოირჩევა, არამედ იმითაც, რომ მასში განსხვავებული საწყისები იყრის თავს. დიონისური (ქართული) წარმომავლობის მატარებელი გოგონა აპოლონურ (გერმანულ) გარემოში ყალიბდება ლიტერატორად. Eეს მოცემულობა კი უკვე თავისთავად ხელსაყრელია: განა ამ სიწყისთა სიმბიოზი არ არის ლიტრატურისა და ხელოვნების არსი?
    ნინო ხარატიშვილის მოღვაწეობის დიაპაზონი ფართოა: იგი დრამატურგიცაა, რეჟისორიც და აგერ უკვე რომანისტიც. 2010 წელს გამოიცა მისი პირველი რომანი „ჟუჟა“. თეატრის კრიტიკოსები ნინოს გერმანული თეატრალური სამყაროს ერთ-ერთ დიდ იმედად მოიაზრებენ. ნინოს დებიუტს პროზაში კი გერმანიის ისეთი სერიოზული პრესა აშუქებს, როგორიცაა ცაიტი, ზიუდდოიჩე ცაიტუნგი, ფრანქფურტერ რუნდშაუ… ჰამბურგში მოღვაწე ქართველი დრამატურგი 2010 წელს ადალბერტ ფონ შამისოს სახელობის 2010 წლის პრემიის ლაურეატი გახდა. ეს ფრანგ-გერმანელი პოეტის სახელობის პრემია გამოარჩევს არა-გერმანელ მოღვაწეთა წვლილს გერმანულ ლიტერატურაში. 2008 წელს კი ნინო ორგზის დაჯილდოვდა: მისმა პიესამ „ლივ შტაინი“ ჰაიდელბერგის შტიუკემარკტის მთავარი საავტორო პრიზი მიიღო, ხოლო ნინოს მიერ ინსცენირებულმა მისავე „აგონიამ“ არატრადიციული, გამორჩეული დადგმისათვის როლფ-მარესის პრიზი დაიმსახურა. შთამბეჭდავი ჩამონათვალია, დამეთანხმებით.Aამ ყოველივეს ნინო ხარატიშვილის პიესებისა და ინსცენირებების სიას თუ დავურთავთ, თამამად შეგვიძლია ახალგაზრდაQქალბატონის შემოქმედებითი სვლა სამი სიტყვით მოვხაზოთ: veni, vidi, vici.
    2003 წლიდან გერმანიაში დამკვიდრებული დრამატურგის შესახებ პირველად 2009 წელს შევიტყვე. მაშინ, როდესაც ნინო ხარატიშვილმა Hჰაიდელბერგში დიდი წარმატებით „ლივ შტაინი“ დადგა. Pპიესა ცნობილი კონცერტმეისტერი ქალის ცხოვრებაში გათამაშებულ დრამაზე მოგვითხრობს. სახელი ლივ შტაინი თავად დიქოტომიაა (ლივ –live, Stein – გერმ. ქვა), რომელშიც ცხოვრებისეული ენერგიის დინამიკა და არაორგანული მატერიის სტატიკა ებრძვის ერთმანეთს. უშედეგოა მისი სწრაფვა დანაკარგის გარეშე შეათავსოს ოცნება და რეალობა, კარიერა და პირადი ცხოვრება. ნიჭიერი, ოდესღაც სიცოცხლით სავსე ლივი ცხოვრების მიწურულს გაქვავებული, ხისტი და მარტოხელა არსება ხდება. „ლივ შტაინ“-ის ნახვისას აუცილებლად მოგაგონდებათ ელფრიდე იელინეკის რომანი „პიანისტი ქალი“. ნინოს პიესა კი დასავლეთ-ევროპული ფემინისტური ლიტერატურის საუკეთესო ტრადიციებს აგრძელებს. გარემოსთან, ცხოვრებასთან და ბოლოს საკუთარ თავთან გაუცხოებული ადამიანის თემა ლეიტმოტივად გასდევს ნინო ხარატიშვილის შემოQქმედებას.
    ვარიაციები ამ თემაზე მის სადებიუტო რომანშიც მრავლადაა.
    წიგნი „ჟუჟას“ დანახვისთანავე წითელი ნათურა იწყებს ციმციმს: ვარდისPფერი გარეკანი – ქალთა რომანი.Dდა თუ რომელიმე გერმანელი მკითხველი ჩემსავით პრივილეგირებულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა და მიხვდა, რომ სათაური „ჟუჟა“ (გერმანულად Dგაუგებარი ბგერათა თავყრილობა) მომღერალ ზემფირას სიმღერიდან მოსული, ერთობ არახელსაყრელად ტრანსლიტერირებული ციტატაა (და არაფერი საერთო არ აქვს ქართულ “ჯუჯასთან“), იქვე რომანის თემასაც გამოიცნობს: Жужа სიმღერაში высохшая лужа-ს ერითმება, ეს ცარიელი გუბე კი როგორც მომღერლის, ასევე რომანში მოქმედი ათამდე ქალის სულიერ მდგომარეობას ასახავს.M„მარტოსულ ქალთა გამყინვარების ხანა“ – ასე ასათაურებს ცაიტის კრიტიკოსი ინგე კუტნერი რომანის რეცენზიას. ფრანქფურტერ რუნდშაუში კი „ჟუჟას“A„ახალგაზრდა სარეს ვნებანი“ ეწოდა. გოეთეს ახალგაზრდა ვერთერთან ნაწარმოების მთავარ ხაზს მივყავართ. Nნინო ხარატიშვილი თავის ნაწარმოებში რეალურად არსებული ტექსტისა და ამბის შესახებ მოგვითხრობს, რომლის მიხედვითაც 40-იანი წლების მიწურულს პარიზში 17 წლის გოგონამ, დანიელა სერერამ (რომანში მას ჟან სარე ჰქვია), თვითმკვლელობით დაასრულა ცხოვრება, შთამომავლობას კი აპოკალიპტურ-მითოლოგიური ხატებით სავსე ჩანაწერები დაუტოვა. სერერას დღიური ულმობელ, ამაო სამყაროსთან უაზრო ბრძოლის მანიფესტად იქცა. გოეთეს ვერთერის მსგავსად ამ ხელნაწერთა გამოცემას თვითმკვლელობების ტალღა მოჰყოლია. ერთი განსხვავებით: სერერა-სარეს მსხვერპლნი ქალები იყვნენ. სინამდვილეში, ისევე როგორც ხარატიშვილის რომანში, არ არის ცხადი, მართლა არსებობდა კი ეს მითად ქცეული თინეიჯერი, თუ ეს ჩანაწერები გამომცემლის ფრედერიკ ტრისტანის (რომანში – პატრის დიუშამპის) ოსიანური ხუმრობა იყო.
    ამ ბოლომდე ამოუცნობ საიდუმლოს ირონიული ქვეტექსტი აქვს: განა შესაძლებელია კაცის ხელით დაწერილ ტექსტთან და შექმნილ სახესთან ქალებმა იმდენად გააიგივონ თავი, რომ ამას ემსხვერპლონ კიდეც?
    მიუხედავად იმისა, რომ რომანი სამყაროს ორ დაპირისპირებულ ბანაკად – ქალებად და კაცებად – დაყოფის ტოპოსზეა აგებული, ხოლო ეროსი და თანატოსი ხარატიშვილის რომანში განუყრელი თანამგზავრები არიან, მისი მხოლოდ გენდერული კუთხით წაკითხვა არ იქნება მართებული. უკვე სიუჟეტის არჩევით ნინო ხარატიშვილი ისეთ პოეტოლოგიურ კითხვებს ეჭიდება, როგორიცაა ტექსტის ავთენტურობა, ლიტერატურის ზემოქმედების ძალა.
    ამ რთული და მრავალწახნაგოვანი თემების დაძლევას დებიუტანტი რომანისტი არანაკლებ რთულად კონსტრუირებული ტექსტით ცდილობს. ავტორი 80 ქვეთავში ეპიზოდურად მოგვითხრობს სხვა და სხვა დროსა და სივრცეში გათამაშებულ ქალთა ტრაგედიებზე. დიდი ხნის მანძილზე მკითხველს გაუჭირდება იმის გაგება, თუ რა კავშირში არიან ერთმანეთთან მაგალითად ლამაზმანი სტუდენტი Oოლგა, რომელიც 1986 წელს სარეს მსგავსად სუიციდით დაასრულებს სიცოცხლეს, და 2004 წელს პარიზში ჩამოსული Qქალბატონი, რომელიც პირად ტრაგედიას გამოქცევია სიდნეიდან და ერთ-ერთ ბუკინისტურ მაღაზიაში სარეს წიგნს გადააწყდება. რა დატვირთვა აქვს ძმად-წოდებულ ახალგაზრდა ჰომოფობ სტუდენტს 1968 წლის რევოლიციურ პარიზის ფონზე და ვინ არისAAაპიდაპი? ნინო ხარატიშვილი პირველ რიგში მაინც დრამატურგია, ვიდრე მთხრობელი და თხრობის ერთობ პათეტიკური სტილი ხელს უშლის მკითხველს გაიზიაროს ამ მრავალრიცხოვანი ფიგურების შინაგანი განცდები. მით უფრო ხმამაღალია სიხარულის ყიჟინა, როდესაც 300 გვერდიანი რომანის დაახლოებით ასმესამოცე გვერდზე დროსა და სივრცეში მიმობნეული ისტორიები სარეს წიგნის ავთენტურობის საკითხის გარშემო ერთიანდებიან. ვინ ან რა იყო ჟან სარე, რომლის პირდაპირი ან ირიბი მსხვერპლია Qწიგნის თითქმის ყველა გმირი?
    ამ შეკითხვის გასარკვევად ავტორი ჰოლანდიელ ახალგაზრდა მკვლევარ Qქალბატონს აგზავნის პარიზში, ვნებათაღელვის ეპიცენტრში. ლაურა ერთ-ერთი პირველია, ვინც ანალიტიკურად მიუდგება სარეს ფენომენს: ჟან სარე მხოლოდ და მხოლოდ მითია. დეფინირებული მოვლენა კი თავის მაგიურ ძალას კარგავს.
    მკვლევართან ერთად, ვფიქრობ, რომანის ავტორიც მითების დეკონსტრუქციას და განიარაღებას ახდენს. Eეს კი საქართველოში დაბადებული ადამიანის ნამდვილი წარმატებაა. ამ გადასახედიდან თამამად შეიძლება ითქვას, რომ სათაურიცა და წიგნის გაფორმებაც თამაშის ნაწილია, რომელშიც ნინო მკითხველს იწვევს: ვარდისფერი გარეკანიც მორიგი კლიშე და მითია.
    რა ზეგავლენას ახდენს „ჟუჟა“ მკითხველზე? შეკითხვა მართებულია, პასუხი – ერთმნიშვნელოვნად პოზიტიური:AQდიდი დოზით ქალების ოხვრა-გოდებით, ეგზისტენციალისტურ-ნიჰილისტური განცხადებებით დამძიმებული მკითხველი უეჭველად გადააფასებს ცხოვრებას და უმნიშვნელო წვრილმანიც კი მას დიდ, სასიამოვნო აღმოჩენად მოევლნება.
    და ბოლოს, სიამოვნებით დავესესხები ნინო ხარატიშვილი რომანის გმირს, მკვლევარ Qქალბატონ ლაურას: „მართალია ჩვენი არსებობა სავსეა დანაკარგებით, მაგრამ სადღაც ამ უსასრულო დანაკარგებს შორის არის ცხოვრება.“
    კარგია, როდესაც ლიტერატურა ამას გვახსენებს.
    პიესები და ინსცენირებები:
    2006 – „Z“, ჰამბურგი, თეატრი თალია.
    2007 – სადიპლომო დადგმა: „ჩემი და შენი გული -– მედეა“. ჰამბურგი, თეატრი Kკამპნაგელი.
    2007 – „Le petit Maitre“, კასელის სახელმწიფო თეატრი,Dრეჟისორი იეტე შტეკელი.
    2007 – „აგონია“, ავტორსეული დადგმა. ჰამბურგი, თეატრი ლიხტჰოფი
    2008 – „დაღლილი ადამიანები – ერთ სივრცეში“ – ავტორისეული დადგმა. HHH ჰამბურგი, თეატრი ლიხტჰოფი.
    2008 – „ზელმა“, დამდგმელი რეჟისორი: ნინა მათენკლოთცი.
    2009 – „ლივ სტაინი“, ავტორისეული დადგმა. ქალაქ ჰაიდელბერგის თეატრი.
    2009 – „ალჟირი“, ავტორისეული დადგმა. ჰამბურგი, თეატრი ლიხტჰოფი.
    2009 – „ჯორჯია“, ვენაში გამართული ავტორთა ფესტივალი: დრამატული თხრობა დღეს. Dდამდგმელი რეჟისორი: ჰანან იშაი.
    2010 – „რისხვა“, დამდგმელი რეჟისორი: ფელიქს როთენჰოისლერი. გიოტინგენი, გერმანული თეატრი.
    2010 – „Radio Universe“, დამდგმელი რეჟისორი: ნინა მათენკლოთცი. Hჰამბურგი, თეატრი Kკამპნაგელი.
    2010 – „ჩემი უსაშინლესი ბედნიერებისQწელიწადი“, ავტორისეული დადგმა. ჰამბურგი, თეატრი ლიხტჰოფი.
    © „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
  • AUDIO,  ახალი წიგნები,  რეცენზია

    მალხაზ ხარბედია – იონა მეურნარგიას ხუთტომეული

    გამომცემლობა “არტანუჯმა” იონა მეურნარგიას ხუთტომეულის ბეჭდვა დაიწყო. პირველ ტომში ცნობილი ქართველი ბიოგრაფოსის კლასიკური ნაშრომებია შესული, რომელიც ალექსანდრე ჭავჭავაძის, გრიგოლ ორბელიანის, ნიკოლოზ ბარათაშვილისა და დავით ერისთავის ცხოვრებას ეძღვნება.
    იონა მეუნარგია ქართული ლიტერატურის ისტორიის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული სახელია. თავად მას შესაძლოა ხშირად არ ახსენებენ, მაგრამ სამაგიეროდ მისი წყალობით შემონახულ ფაქტებს იმეორებენ ხოლმე. XIX საუკუნის ვერც ერთი მკვლევარი გვერდს ვერ აუვლის მის ნაწერებს, მის ბიოგრაფიულ წიგნებსა და ნარკვევებს, რომლებიც, დროის სურნელსაც ატარებენ და უძვირფასეს ცნობებსაც გვაწვდიან.
    მწერალმა და ლიტერატურათმცოდნე ზაზა აბზიანიძემ იონა მეუნარგიაზე საუბრისას სიმონ ჯანაშიას ერთი მოსწრებული გამოთქმა გაიხსენა, რომელიც ზუსტად აღწერს მეუნარგიას ღვაწლს ქართული ლიტერატურის წინაშე:
    “იონა მეუნარგიას სრულიად უნიკალური როლი ერგო XIX საუკუნის ქართულ მწერლობაში და შემთხვევითი არ იყო, რომ სიმონ ჯანაშიამ მას უწოდა ქართული ლიტერატურის პლუტარქე. იონა მეუნარგია თავის თავსაც ძალიან საინტერესოდ ახასიათებდა, ასე წერდა – მე ვიყავიო ქართული ლიტერატურის მეწვრილმანე და ფაქტების მომქუჩებელი”.
    ეს მეწვრილმანე, რომელმაც უზარმაზარი მეკვიდრეობა დაგვიტოვა, 1852 წელს დაიბადა სამეგრელოში, სოფ. ცაიშში. სწავლობდა მარტვილის სასულიერო სასწავლებელში, თბილისის სასულიერო სემინარიაში. 1874 წლიდან ჟენევის აკადემიაში გააგრძელა სწავლა, 1876 წლიდან კი გარკვეული პერიოდი პარიზში ცხოვრობდა. როგორც თავად წერს დღიურებში, სწორედ ამ პერიოდში გაიცნო მან პირადად ვიქტორ ჰიუგო, რამაც, რა თქმა უნდა, თავისი კვალი დააჩნია 24 წლის ახალგაზრდა ლიტერატორს.
    საქართველოში იგი 1878 წელს დაბრუნდა და მაშინვე აქტიულად ჩაება აქაურ ამბებში, ისე, რომ ერთ წელიწადში, 1879 წელს, იგი “წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების” გამგეობის წევრად და მდივნად აირჩიეს. იაკობ გოგებაშვილი წერდა მის საქმიანობაზე: “მეგრული სიცოცხლით და სიმარჯვით აწარმოებდა ამ თანამდებობას. სხვათა შორის, მისი თაოსნობით დაარსდა წერა-კითხვის საზოგადოების საუკეთესო დარგი – ბიბლიოთეკა და მუზეუმი”-ო.
    იონა მეუნარგია, შეიძლება ითქვას, ჟანრის ფუძემდებელია ქართულ მწერლობაში, ბიოგრაფიული ჟანრისა. მართალია მანამდე იყო პლატონ იოსელიანის წიგნი გიორგი XIII-ზე, მაგრამ იონა მეუნარგიამ ლიტერატურული ბიოგრაფია აუცილებლობად აქცია და საკუთარი სტილიც შეიმუშავა:
    “ერთი რამ არის კიდევ ხაზგასასმელი, რომ იონა მეუნარგიას იმ მრავალ კოლეგათაგან და თანამედროვეთაგან განსხვავებით, რომლებიც წერდნენ ქართულ მწერლობაზე, მემუარებსა და მოგონებებსაც წერდნენ, მან შეიმუშავა განსაკუთრებული სტილი. დავარქვათ თუ გნებავთ ვრცელი ლიტერატურული პორტრეტი და სხვათა შორის, თავისებურება თავისი ლიტერატურული მანერის თვითონვე აღნიშნა – ჩვენში კრიტიკა და ბიოგრაფია, რაღაცგვარი სალიტერატურო ზრდილობის ბრძანებით, შინაური ცხოვრების აღწერაში ერთობ ხელმოჭერილია. ჩემს ოთახში ვის რა ეკითხება რა ხდებაო, აი საფუძველი ამგვარი დარბაისლური საქციელისა. ჩვენ უნდა ვუღალატოთ ამ ზნეს, საყვარელი კაცისა ყველაფერი უნდა ვიცოდეთ”.
    ამის გამო მას ხშირად საყვედურობდნენ, მაგალითად, იაკობ გოგებაშვილი ილიას შესახებ წაკითხული გულახდილი ლექციების გამო ძალიან ბრაზობდა ბიოგრაფოსზე, ვინ იცის, შესაძლოა იაკობის ამ პროტესტიდან იწყება დღევანდელი ილიას ისტორიაც, როცა თავად ილიაზე მეტად, რიტორიკული ილია, ილიას კლიშე უფრო ფასდება. სხვათა შორის, იონა მეუნარგია, ამ ბრაზის სანაცვლოდ, იაკობზეც აგროვებდა მასალებს, აგროვებდა მართალ ამბებს, მხოლოდ თვალით ნანახს ან სანდო პირთაგან გაგონილს:
    “კიდევ ერთი რამ არის. იონა მეუნარგია, განსხვავებით ვთქვათ ზაქარია ჭიჭინაძისგან, რომელსაც ზოგჯერ ენდობი, ზოგჯერ არა, მის შემთხვევაში ბოლომდე არასდროს არა ხარ დარწმუნებული ინფორმაციის ზუსტ ფაქტოლოგიურ ადეკვატურობაში, იონა მეუნარგია, როგორც წესი, ყოველთვის ზუსტია, უმნიშვნელო გამონაკლისებს თუ არ მივიღებთ მხედველობაში. გარდა ამისა, მან ყურადღება მიაქცია ისეთ ფიგურებსაც, რომლებსაც ჩვენ, ფაქტობრივად მხოლოდ მისი საშუალებით ვიცნობთ. ერთი არის იმ კლასიკოსთა წყება, რომლებზეც ის წერდა – ალექსანდრე ჭავჭავაძე, გრიგოლ ორბელიანი, ნიკოლოზ ბარათაშვილი, გიორგი ერისთავი, მაგრამ ნამდვილად შემიძლია ვთქვა, რომ ნიკოლოზ დადიანზე, ეკატერინე ჭავჭავაძეზე არანაკლებ მნიშვნელოვანი ტექსტებია. განსაკუთრებით ღიშესანიშნავია “დავით დადიანი და მისი დრო”, რომელიც არამარტო მისი კარის ცხოვრებას აღწერს, არამედ მთლიანად, რა ხდება იმდროინდელ სამეგრელოში, რა სიტუაციაა, როგორი ურთიერთობებია”.
    პირველი ტომის პირველივე ბიოგრაფიაში, სადაც იგი ალექსანდრე ჭავჭავაძის ცხოვრებას აღწერს, მან პირველ აბზაცშივე დაწერა: “ცხოვრების აღწერა ჯერ არ შედგენილა ჩვენში. სურათები, ლიტერატურული მოგონება, სილუეტი არც კი გაგონილა. თითქო იღბლად დაჰყოლია ჩვენს ლიტერატურას, რუსთველიდან დაწყებული, შესანიშნავი მწერლებისა და ადამიანთა ვინაობის უცოდინარობა”.
    ზემოთჩამოთვლილი ავტორების გარდა მას ძალიან უნდოდა ვრცელი ნაშრომები მიეძღვნა აკაკისა და ილიასთვისაც, სურდა დაეწერა ნიკო ნიკოლაძისა და ალექსანდრე ყაზბეგის ბიოგრაფიებიც.
    “მან რაღაც ისეთი დეტალები აღწერა ქართველ კლასიკოსთა ბიოგრაფიებში… თითქოს აბსოლუტურად უმნიშვნელო, მაგრამ შემდეგ აღმოჩნდება, რომ ეს იყო გამამდიდრებელი, ფერის მიმცემი, სურნელის შემნახველი, იმ ეპოქის, იმ ადამიანის, მისი ხასიათის… მემგონი მარტო მისგან ვიცით ის, თუ როგორი ურთიერთობა აქვს ვთქვათ გრიგოლ ორბელიანს თავის შინამოსამსახურეებთან”.
    პირველ ტომში ძირითადად სწორედ გრიგოლ ორბელიანის შესახებ დაწერილი ტექსტებია შესული, ასევე ნარკვევები ალექსანდრე ჭავჭავაძის, ნიკოლოზ ბარათაშვილისა და დავით ერისთავის ცხოვრების შესახებ. ძალზე საინტერესო უნდა იყოს მწერლის ნაწერების II ტომი, სადაც მისი დღიურები და “ვეფხისტყაოსნის” ტექსტის დამდგენი კომისიის ოქმებიც შევა. III ტომი მთლიანად დადიანებს მიეძღვენა, დანარჩენები კი იონა მეუნარგიას პუბლიცისტიკასა და ეპისტოლარულ მემკვიდრეობას დაეთმობა.
    1984 წელს, ლექსიკონ-ცნობარში, “ქართული მწერლობა” იონა მეუნარგიას ბიოგრაფიის ავტორი წუხდა: “ი. მეუნარგიას უამრავი სტატია და წერილი ისტორიის, ეკონომიკის, სახალხო განათლების შესახებ გაბნეულია ჟურნალ-გაზეთებში”. ცოტა ხანში კი, ჩვენ პირველად მოგვეცემა საშუალება ერთ გამოცემაში თავმოყრილი ვნახოთ ყველა ეს ნაწერი:
    “ხელახალი გამოცემა, იონა მეუნარგიას 5 ტომი, ანუ ყველაფერი, რაც კი მას დაუწერია, იქნება თვითოეული ქართველი ადამიანისთვის, თითოეული ქართველი ლიტერატორისათვის, რომელიც სერიოზულადაა დაინტერესებული ქართული მწერლობის ისტორიით, ეს წიგნი იქნება საჩუქარიც, სამაგიდო წიგნიც და ისევე, როგორც იონა მეუნარგიას პირველმა გამოცემებმა შეავსეს რაღაც ხარვეზი ქართული ლიტერატურის ისტორიაში, ისევე შეავსებს იმ რაღაცა საარვისო მიწას, რომელიც დარჩენილი არის ჩვენს ცოდნაში XIX საუკუნის ქართული მწერლობისა და ქართული ცხოვრების ნირის შესახებ.”
    სამწუხაროდ, საქართველოში დღესაც ისეთი ვითარებაა, როგორიც 130 წლის წინ იყო, როდესაც იონა მეუნარგია იწყებდა თავის ბიოგრაფიულ წიგნებზე მუშაობას. დღესაც, რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, ეს ე.წ. სალიტერატურო ზრდილობა მბრძანებლობს და ახალს ვერაფერს ვიგებთ ახლო წარსულისა თუ თანამედროვე მწერლების შესახებ. ხოლო სინამდვილეში ეს ზრდილობა კი არა, გულგრილობაა, რომელიც ჯერ მწერლის ტექსტებს გვავიწყებს, შემდეგ კი პიროვნებასაც.
    © radiotavisupleba.ge
  • AUDIO,  ახალი წიგნები,  რეცენზია

    მალხაზ ხარბედია – ჰაინრიჰ ბიოლის “უკაცო სახლი”

    გამომცემლომა “ინტელექტმა” ხელმეორედ გამოსცა ჰაინრიჰ ბიოლის წიგნი “უკაცო სახლი”, რომანი, რომელიც ჯერ კიდევ 70-იან წლებში თარგმნა თენგიზ პატარაიამ.
    ჰაინრიხ ბიოლს ჩვენთან კარგად იცნობენ, მისი სახელი 70-იანი წლების ქართული დისიდენტური წრეებისთვისაც ბევრს ნიშნავდა და მას ოფიციალური კულტურის წარმომადგენლებიც სცემდნენ პატივს. რამდენიმეწლიანი პაუზის გამოკლებით, მისი წიგნებიც ითარგმნებოდა ქართულად, მცირე ჯანრის ნარმოებები კი პერიოდულ გამოცემებში იბეჭდებოდა. მახსოვს ნოდარ კაკაბაძის რამდენიმე წერილი ჰაინრიჰ ბიოლის შესახებ. ეს ტექსტები მაშინ ბევრისთვის საუკეთესო შესავალი აღმოჩნდა მწერლის შემოქმედებაში. ბატონი ნოდარი ხომ ბიოლის მთავარი მასპინძელი იყო მისი საქართველოში სტუმრობისას, 1966-სა და 1972 წლებში.
    მწერლის პირველ ვიზიტამდე, 1964 წელს გამოვიდა ქართულად ნოდარ რუხაძის მიერ თარგმნილი ბიოლის მოზრდილი კრებული, სადაც რომანი და მოთხრობები იყო შესული, შემდეგ, 1968 წელს გამოიცა ერთი პატარა კრებული, ხოლო უკვე 70-იანი წლების განმავლობაში ბიოლის სახელს ტაბუ დაედო საბჭოთა საქართველოში და მხოლოდ 1987 წელს გამოქვეყნა “კლოუნის თვალთახედვის” ნელი ამაშუკელისეული თარგმანი და შემდეგ კი თენგიზ პატარაიას მიერ გადმოქართულებული “უკაცო სახლი”.
    თავის დროზე ბიოლი ხშირი სტუმარი იყო საბჭოთა კავშირში, მისი ნაწარმოებები ძალიან დიდი პოპულარობით სარგებლობდა, თუმცა თანდათანობით, საბჭოთა რეჟიმის გახშირებული კრიტიკისა და საბჭოთა დისიდენტებთან მეგობრობის გამო, იგი აითვალწუნეს. ბიოლი ძალიან ქომაგობდა კავშირიდან ემიგრირებულ მწერლებს, მათ შორის სოლჟენიცინს და ცოლ-ქმარს, ლევ კოპელევსა და რაისა ორლოვას, რომელთაც წიგნშიც, “ჩვენ ვცხოვრობდით მოსკოვში – 1956-1980” შესანიშნავი მონაკვეთი მიუძღვნეს ბიოლს.
    ბიოლის დამსახურებაა, რომ ძალიან ბევრი აკრძალული ტექსტი მოხვდა საბჭოთა კავშირიდან ევროპაში, არსებობს ზეპირი მონათხრობიც იმის თაობაზე, რომ ბიოლის თბილისში პირველი სტუმრობისას ცნობილმა გერმანისტმა, ბუბა ყარალაშვილმა რაღაც ტექსტი გადასცა გერმანელ მწერალს, რომლის ნახვის დიდი სურვილი გამოუთქვამს თურმე იოსებ ნონეშვილს, იმდენად, რომ საქმე ლამის ჯიბეებში ხელის ჩაყოფამდე მისულა.
    1970 წელს ნობელი მიანიჭეს სოლჟენიცინს, 1972-ში თავად ჰაინრიჰ ბიოლმა მიიღო ნობელი და ამ დროიდან მოყოლებული პერესტროიკამდე მას ძალიან იშვიათად ახსენებდნენ.
    ამ პერიოდის მსხვრეპლია თენგიზ პატარაიას ეს თარგმანიც, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში დარჩა თაროზე. როგორც მთარგმნელის მეგობარი, პოეტი და მთარგმნელი ანდრო ბუაჩიძე ამბობს:
    “აქ ერთი მნიშვნელოვანი რამე იყო, რაზედაც აუცილებლად უნდა გავამახვილოთ ყურადღება. როდესაც თენგიზმა ძალიან დიდი ენთუზიაზმით დაიწყო ამ რომანის თარგმნა და დაამთავრა ბეჯითი მუშაობა, – თენგიზი ძალიან შრომისმოყვარე კაცი იყო, ოღონდ შრომისმოყვარეობა არ იყო რაღაც თავსმოხვეული, მას არავითარი ზეწოლა არ უხდებოდა საკუთარ თავზე, ვინაიდან შთაგონებით მუშაობდა, უყვარდა ეს საქმე, იგი მოწოდებით მწერალი იყო – და მოხდა ასეთი რამ: როდესაც მას უკვე დასრულებული ჰქონდა რომანზე მუშაობა და წიგნი უნდა დაბეჭდილიყო, საბჭოთა კავშირიდან გააძევეს ალექსანდრ სოლჟენიცინი. გერმანიაში მას ჰაინრიჰ ბიოლი დახვდა, მან უმასპინძლა და ამ ფაქტის გამო, რომელსაც თავად თენგიზთან მართალია არავითარი კავშირი არ ჰქონია, მაგრამ მოხდა ისე, რომ აიკრძალა საერთოდ ბიოლის სახელის ხსენება საბჭოთა კავშირშიც და ბუნებრივია საქართველოშიც. რომანის გამოცემა დიდი ხნით გადაიდო და შემდეგ “პერესტროიკის” პერიოდში გამოცა ეს კარგი თარგმანი”.
    მთარგმნელის, თენგიზ პატარაიას მეტ-ნაკლებად იცნობს ქართველი მკითხველი, იგი სამწუხაროდ ტრაგიკულად გარდაიცვალა 90-იანი წლების დასაწყისში, თუმცა დავგვიტოვა რამდენიმე გამორჩეული თარგმანი, რომელიც დღეს უკვე თითქმის სრულად გამოიცა ხელახლა. ბიოლის “უკაცო სახლის” თარგმნა მან ჯერ კიდევ უცხო ენების ინსტიტუტში სწავლისას დაიწყო:
    “დაიწყო იმით, რომ თენგიზი უცხო ენების ინსტიტუტში სწავლობდა, გერმანული ენის განხრით. გერმანულ ენას იგი ბავშვობიდან ეუფლებოდა, მოთხრობებსაც წერდა… და ეს ორი რამ შეერწყა ერთმანეთს, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ანუ მწერალი და მთარგმნელი. თავიდან მცირე ჟანრის პროზაულ ნაწარმოებებს თარგმნიდა, ერთ მშვენიერ დღესაც, როცა უკვე ამთავრებდა უცხო ენების ინსტიტუტს, ხელი მოჰკიდა ჰაინრიჰ ბიოლის რომანის, “უკაცო სახლის” თარგმნას”.
    ამ რომანის გარდა, და შესაძლოა ამ რომანზე მეტადაც აღნიშვნის ღირსია რობერტ მუზილის შესანიშნავი მცირე ტრილოგია “სამი ქალი”, მოთხრობები – “გრიჯია”, “პორტუგალიელი ქალი” და “ტონკა”, რომელიც 1978 წელს გამოიცა ცნობილი ქართველი გერმანისტის, დავით დავლიანიძის ბოლოსიტყვაობით. გარდა ამისა, თენგიზ პატარაიას ეკუთვნის მუზილისვე “შაშვის” თარგმანი, რომელიც პირველად 1998 წელს დაბეჭდა “დიოგენემ”. “დიოგენესვე” ეკუთვნის ზემოხსენებული “სამი ქალის” ხელახალი, 2004 წლის გამოცემა.
    “მე მინდა ერთ გარემოებასაც გავუსვა ხაზი, რომ თენგიზ პატარაიამ ეს რომანი თარგმნა უკვე იმ პერიოდში, როდესაც ის მუშაობდა მთარგმნელობით კოლეგიაში. ეს იყო ძალიან საინტერესო დაწესებულება, ყოველ შემთხვევაში ერთი მიმართულება ჰქონდა ძალიან საინტერესო, უფრო სწორად სულისკვეთება, რომ მთარგმნელი უნდა ყოფილიყო მოწოდებით მწერალი, ანუ თანაბრად კარგად უნდა დაუფლებოდა როგორც უცხო ენას, ისევე ქართულ ენას და მართლაც, ეს პროფესიული ინტერესი თენგიზში ძალიან ღრმად იყო გამჯდარი და ჯერ კიდევ ახალგაზრდა კაცი მუდმივად აღმავებდა თავის ცოდნას, რაშიც ერთ-ერთ საეტაპო ნაწარმოებად მისთვის მუზილის “სამი ქალი” იქცა”.
    © radiotavisupleba.ge