“სძინავს რადიოს, სძინავს საყვირებს
და ტელეფონებს…… ყველაფერს სძინავს.
მე აღარ მიყვარს, აღარ მაკვირვებს
რაც მიყვარდა და მიკვირდა წინათ.

რაც მიყვარდა და მიკვირდა წინათ,
ის უკვე ცაში ვარსკვლავად ბრწყინავს.
სძინავს რადიოს, სძინავს საყვირებს
და ტელეფონებს… ყველაფერს სძინავს.”

დაწერს 27 წლის ოთარ ჭილაძე 1960 წელს. დაწერს თითქოსდა ორსტროფიან პატარა უვერტიურას იოსიფ ბროდსკის სახელგანთქმული ლექსისათვის “დიდი ელეგია ჯონ დონს”, რომელიც სამი წლის შემდეგ უნდა დაიწეროს, და ეს მძინარე “ყველაფერი”, ეს მძინარე სამყარო დაკონკრეტდეს: კედლებში, იატაკში, ლოგინში, ნახატებში, ბოთლებში, ჭიქებში, პურში, პურის დანაში, მთელ სახლში გაჯდეს ეს ძილ-ბურანი, გაჯდეს სახლგარეთაც: თაღებში, ქვაფენილებში, სატუსაღოებში, ციხესიმაგრეებში… გაჯდეს ცოცხალ არსებებში: კატებში, ძაღლებში, ადამიანებში, მათ შორის პოეტ ჯონ დონში… მეტიც: ჯოჯოხეთსაც ეძინოს და სამოთხესაც, ღმერთსაც ეძინოს… 24 წლის ბროდსკი ამ ლექსში პირობითად ლონდონს კი აღწერს, იმ ლონდონს, რომელიც ჯერ არც კი უნახავს, ჭილაძე კი ალბათ თავის თბილისს, მაგრამ გლობალური ძილის ეს განცდა საბჭოთა კავშირში მცხოვრები ორი განსაკუთრებული მგრძნობელობის მქონე პოეტისა, ნამდვილად არაა შემთხვევითი. და ეს ხდება მაშინ, როცა დასავლეთში სულ სხვა პოეტური აღქმებია. როცა მთავარ პოეტურ ინტონაციად ისტერიკა მკვიდრდება, როცა ალენ გინსბერგი “ყმუილს” წერს და ამტკიცებს, რომ სამყარო საბოლოოდ გაგიჟდა, შეიშალა, და რომ სიმშვიდეზე, ავ თუ კარგ ძილზე ოცნებაც კი ზედმეტია…
მსგავს პოეტურ განწყობილებათა იდეოლოგიზირება და პოლიტიზირება ხშირად საკმაოდ ზედაპირული და გამაღიზიანებელიც კია ხოლმე და არც მე ვაპირებ თავი შეგაწყინოთ იმ ბანალური ახსნა-განმარტებით, თუ რატომ უნდა დაენახა საბჭოთა რეჟიმის ქვეშ მცხოვრებ ორ ახალგაზრდა პოეტს (სხვათაშორის, ჭილაძე ერთადერთი ქართველი პოეტია, ვისი ლექსებიც ნათარგმნი აქვს ბროდსკის და მისი ერთდღიანი თბილისური ვიზიტიც მისი გაცნობის სურვილით იყო განპირობებული) მთელი სამყარო მძინარე. ეს გასაგებია. საინტერესო უფრო ის სათუთი სულიერი, ესთეტიკური კავშირებია, რაც ნაკლებად ჩანს და თუ ჩანს, შესაძლოა, საეჭვოც იყოს ობიექტურობის თვალსაზრისით. ანუ ეს კავშირები, არაა გამორიცხული, მხოლოდ და მხოლოდ კონკრეტული მკითხველის სუბიექტური ასოციაციები იყოს. მაგრამ როგორც არის, არის. მე მაინც ასე მირჩევნია ფიქრი და წერა…
აი, თუნდაც: ბროდსკის “ელეგიაში” ყველაფერს სძინავს და ბუნებრივია, რომ სრული სიჩუმეც უნდა იყოს. მაგრამ არა. რაღაც ხმა მაინც ისმის. და ეს ხმა თოვლისაა:

`Лишь снег скрипит.~

ანუ თოვლს ბოლომდე მაინც არ სძინავს. იმ თოვლს, რომელიც ოთარ ჭილაძის მთელ პოეზიაში ასევე ერთ-ერთი ყველაზე ცოცხალი, ყველაზე ფხიზელი რამაა. ადამიანები ცხოვრობენ, ერთმანეთი უყვართ, ერთმანეთზე, სამყაროზე, მარადიულ თუ ყოველდღიურ თემებზე ფიქრობენ, ფანჯრიდან იყურებიან და ხშირად ბუნების ქალაქურ მწირ ვარიაციებსაც ამჩნევენ, მაგრამ სინამდვილეში ყველაფერი პირიქითაა: ეს თოვლია, თვალს რომ არ აცილებს ადამიანებს, მათ სულში იხედება, მათ სხეულს მსჭვალავს, ასუფთავებს, ამცივნებს, ათბობს… მიდის ადამიანებთან და ეგზისტენციალურ, მეტაფიზიკურ კითხვებს უსვამს, და თოვლის გამომცდელ კითხვებს თავს ვერავინ აარიდებს:

“მე თოვლს ველოდი ძალიან დიდხანს,
ცისკენ გარბოდა თვალი თავისით.
და აი, ისიც, მოვა და მკითხავს…
თუმცა, რას მკითხავს თოვლი, რა ვიცი.”

(“მარინას თოვლი”, 1963 წ.)

ამიტომაა, რომ მის ლექსებში ყველა გრძნობს თოვლის ყოვლისმომცველ მზერას, მის ძალას. გრძნობენ, შესაძლოა, თვით საგნებიც კი (ისინი ხომ არა, 1960 წელს რომ ეძინათ?):

“ქალი ტიროდა. გარეთ კი თოვდა
და გროვდებოდა თოვლი რაფაზე.
და ქალთან რაღაც საერთო ჰქონდა
ზამთრის სიმკაცრეს და სიკაპასეს.

შეშფოთებულნი იყვნენ საგნებიც,
ან თოვლის შუქზე მოჩანდნენ ასე
და, რა თქმა უნდა, ჩემზე ნაკლებად
იტანჯებოდნენ ტირილის ხმაზე.

ის კი ტიროდა და პირქვე იწვა:
სურდა ტირილით თავი გაერთო…
და უკვე თოვლით დაფარულ მიწას
იმ ქალთან რაღაც ჰქონდა საერთო.

(“ოთახი”, 1966 წ.)

აი ასე: რაღაც საერთო ქალთან… და კაცთანაც, ნივთებთანაც…
ისე კი, სწორედ ეს თოვლია, ოთარ ჭილაძის პოეტურ პალიტრას რომ განსაზღვრავს. მისი ლექსები 60-იანი წლების (რატომაც არა! ძირითადად 60-იან წლებში არ იწერებოდა?!) შავ-თეთრი ევროპული ფილმებივითაა… აი, დაახლოებით ანტონიონის “ღამის” თუ “დაბნელების” ჩუმ, ზანტ და დაძაბულ კადრებს გავს… ან კამერულ ფრანგულ ფილმებს… ფერადოვნება, სწრაფი რიტმი და მონტაჟური ეფექტები მისთვის უცხოა, მის ლექსებში არც ადამიანები დაქრიან, არც მანქანები და არც ლურჯა ცხენები…
იმავე 1960 წელს ოთარ ჭილაძემ ასეთი სტრიქონებიც დაწერა:

“ოთახში ისევ ვიღაცა დადის,
თუმცა მე ისევ ვერ ვარჩევ სახეს
და მისი ხელი, ხელი თუ თათი,
ჩემს უჯრებს ურცხვად ამტვრევს და აღებს.

მე მხოლოდ მიკვირს და მერიდება,
შევხედო კარგად და ვკითხო რამე
და მისი ჩრდილი, უშნო და დიდი,
აწყდება საწოლს, მაგიდას, სკამებს…

მე ალბათ დიდხანს მემახსოვრება,
მე ახლაც რწმენით და შვებით მავსებს,
რომ ჩემი წილი გზა და ცხოვრება
აინტერესებს ვიღაცას ასე.”

ვის აინტერესებს მისი წილი გზა და ცხოვრება ასე? ტერენტი გრანელს. ლექსის პირველი სტრიქონი მისგანაა ციტირებული. და რატომ ტერენტის? ეს რომ გავიაზროთ, ამისათვის საჭიროა იმ პერიოდის ლიტერატურული კონტექსტი კარგად წარმოვიდგინოთ. ჟანგო ღოღობერიძის, გრიგოლ ცეცხლაძის, სიმონ ჩიქოვანის, ნიკოლოზ შენგელაიას თუ ბესო ჟღენტის რადიკალური ექსპერიმენტების ჟამი კაი ხანია წარსულს ჩაბარდა – ზოგი ფიზიკურად მოსპეს თუ მოისპო, ზოგმა კი საკუთარი ნებით დაანება თავი ავანგარდისტობას, რათა თავი გადაერჩინა. გალაკტიონ ტაბიძემ უკვე ისკუპა “ლეჩკომბინატის” მესამე სართულიდან და განუმეორებელი არტისტიზმით შებურული ტრაგიზმი მომავლის ქართველ პოეტებს ურთულეს ანდერძად დაუტოვა. ერთმანეთთან უცნაურად დაძმობილებული პატრიოტიზმი და პარტიული ლირიკა დიდი პატივისცემის ქვეშაა… მირზას, ლადოს და ძმათა მისთა ხმა ფრონტის ხაზზე გაწყდა, თუმც მურმანი ცოცხალი მობრუნდა ომიდან და ახალი ყაიდის, შთამბეჭდავად მუდამ ინტონაციებცვალებადი მისი ლექსები მკითხველი ცნობიერებაში ჯერ ფეხს იკიდებს. სამადაშვილი და ჩანტლაძე თავისთვის წერენ, ახალგაზრდა გოგონამ, ანა კალანდაძემ თავისი ახალი ესთეტიკა უკვე დაამკვიდრა, მაგრამ ეს ის გზაა, რომელზეც მხოლოდ მან უნდა იაროს და სხვებს იგი არ გამოადგებათ. ბესიკი და ლია ჯერ თითქმის არც კი ჩანან… ერთი სიტყვით, ძალიან რთული მომენტია. ბევრ ძველს ყავლი გაუვიდა ან ძალით მოსპეს, ან უკვე ინერციით აგრძელებს არსებობას. ახლის ნიშნები არის, მაგრამ ეს მხოლოდ ნიშნებია. გაბატონებულია პათოსი (ხშირად ყალბი და ძალიან უგემოვნო) და არტისტიზმი (ანუ პროვინციული ქართული არტისტიზმით გავულგარულებული წმინდა ესთეტიკა სიმბოლისტებისა და გალაკტიონისა). აი, სწორედ ამ გზაგასაყარზე ოთარ ჭილაძე გუმანით მიხვდა, რომ სხვა, მესამე გზა უნდა აერჩია – პოეზია პათოსისა და არტისტიზმის გარეშე, მეოცე საუკუნის პოეზიაში კი ჭილაძემდე ყველაზე მეტად ასეთი ტერენტი გრანელი იყო.
ამით იმის თქმა არ მინდა, რომ ჭილაძე გრანელის მემკვიდრე იყო, მიუხედავად იმისა, რომ გარეგნული, ფორმალური მსგავსებები ბევრი აქვთ: ასე ხშირი 10-მარცვლიანი ლექსი, სრული გულგრილობა ორიგინალური რითმისადმი (მეტიც, ორივეს შეუძლია დამწყები პოეტივიYრითმოს ნება და ვნება, წმინდა და მინდა, წელი და ხელი, თავი და შავი და ა. შ.), სტანდარტული ლექსიკა ყოველგვარი ნეოლოგიზმების, დიალექტების, არქაიზმების თუ ბარბარიზმების გარეშე…

“გზააბნეული წივწივებს ჩიტი,
თითქოს ერთ კლავიშს აწვალებს თითი.”

(“საღამო”, 1976 წ.)

ამბობს ერთგან ჭილაძე. და თითქოს საკუთარ თავსაც გულისხმობს ამ ჩიტში და გრანელსაც. მართლაც, ესეც მათი მსგავსი თვისებაა: ორივენი თავიანთ პოეზიაში ერთ კლავიშს აწვალებენ, ამ ერთი კლავიშით ცდილობენ ამოთქვან თავიანთი ღრმა სათქმელი და არა მთელი კლავიატურის მაქსიმალური გამოყენებით, გამებითა და ფუგებით. მაგრამ სწორედ ამ მსგავსებიდან იწყება თვისობრივი განსხვავება მათ პოეზიებს შორის. ტერენტის კლავიში სხვაა, ოთარის კი სხვა.
ტერენტის არის:

“დიდი ხანია რაც დავიბადე,
დიდი ხანია რაც ვიტანჯები…”

ხოლო ოთარის:

“ფიქრს შეუძლია ყველაფერს მისწვდეს,
მაგრამ ვერაფერს ვერ შეცვლის იგი.”

ანუ ტერენტი იტანჯება ამ სამყაროთი, ადამიანის წარმავალობით, სიკვდილ-სიცოცხლის პრობლემით, ოთარი კი ცდილობს და ახერხებს, ეს მარადიული საკითხები “დე ფაქტოდ” მიიღოს და დააკვირდეს მას, ვერაფერიც რომ ვერ შეცვალოს, მაინც იფიქროს მასზე, იფიქროს თუმც სევდიანად და გულის სიღრმეში ტერენტისეული ტრაგიკული განწირულებით, მაგრამ მშვიდად. და იგი ხშირად ახერხებს, ასე თუ ისე გაუუცხოვდეს საკუთარ “მე”-ს, იყოს არა სასოწარკვეთილებაში ჩავარდნილი ადამიანი, არამედ თოვლი (ან ქარი, ან წვიმა), რომელიც ადამიანს და მის ყოფას თვალს ადევნებს და ნელ-ნელა სწავლობს, თუ როგორ უნდა იცხოვროს, როგორ უნდა გაუძლოს ადამიანმა ყოფას და, რაც მთავარია, როგორ უნდა მოკვდეს.

“და ვიცი, რატომ უნდა მიყვარდეს
ჩემი მტანჯველი და ძნელი გზები,
რომლებიც ალბათ იქ მიმიყვანენ,
სადაც ჩემამდე მისულან სხვებიც.

მაგრამ თუ მეყო დროც და მანძილიც
და მოვუნახე სულს სასთუმალი –
მოვკვდები, როგორც ქვეყნის ნაწილი
და არა – წუთისოფლის სტუმარი.”

(1963)

ფიქრისა და სამყაროს ჭვრეტის ერთ-ერთ საუკეთესო საშუალებად პოეზიის კვლავაც ქცევა ოთარ ჭილაძის პირველი ყველაზე მნიშვნელოვანი შემოქმედებითი აქტი იყო. იმ პერიოდის ქართველი მკითხველისათვის, ვფიქრობ, ეს პოეზიის სტერეოტიპული გაგების აუცილებელი პირველი რევიზია იყო. არა რევოლუციური, დამანგრეველი და შოკისმომგვრელი, არამედ პოზიტიური, იოლად მისაღები და ძლიერი ზემოქმედების მქონე. მან უცებ ქართული ლექსის ტანს გახადა პათეტიკა და არტისტიზმი, ფაქტობრივად გააშიშვლა იგი და ამით ცრუპათეტიკოსებისა და ყალბი არტისტების რეალური სიმახინჯე გამოაჩინა. ხოლო თუ ვინმეს ესთეტური პათოსი ან ჭეშმარიტი არტისტიზმი ჰქონდა, საკუთარ გახდილ ტანისამოსს, უბრალოდ, როგორც ოთარ ჭილაძის ნანადირევს, ისე შეხედავდა. ხომ გახსოვთ:

“და სკამზე, როგორც ნანადირევი,
ჰკიდია შენი ლამაზი კაბა”

(1957)

მერე თანდათან სხვა მოფიქრალი პოეტებიც მოვიდნენ, უფრო რადიკალები, ბესიკი და ლია, კონვენციურ ფორმებზეც რომ ძირითადად უარი თქვეს, და ოთარ ჭილაძემაც ალბათ უკვე ჩათვალა, რომ საკუთარი პოეტური მისია შეასრულა, თან ერთი კლავიშის წვალებაც მის გაზრდილ სათქმელს აღარ აკმაყოფილებდა და ნელ-ნელა ძირითადად სიმფონიების წერაზე გადავიდა. ეს სიმფონიები სულ სხვა თემაა და ამიტომ ამ პატარა წერილში ჯობს პოეზიით შემოვიფარგლო. უფრო ზუსტად, ოთარ ჭილაძის წასვლის შემდეგ კიდევ ერთხელ გადაკითხული მისი ლექსებიდან მოგვრილი რამდენიმე ემოციური შთაბეჭდილებით. ეს შთაბეჭდილებები კი იმ სტრიქონებით მინდა დავასრულო, ფიზიკურად სულ ცოტა ხნის წინ წარსულში გადასულ მის ავტორს ასე რომ ესადაგება:

“როგორც ჩაიში დნება შაქარი,
აწმყოში ისე დნება წარსული…”

(1986)

ჰო, ასეა, მისი შემოქმედება შაქარივით უნდა გადნეს ნელ-ნელა ჩვენს აწმყოში და ჩვენი მწარე ცხოვრება თანდათან დაატკბოს…

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

რაც მეტი დრო გადის, მით უფრო ვრწმუნდები, რომ ჩვენს ჟურნალში მხატვრული ტექსტების ბეჭდვის პოლიტიკა რადიკალურადაა შესაცვლელი. უკვე ერთი წელია ვფიქრობ იმის შესახებ, რომ ამ ფორმამ, ანუ ახალი მოთხრობებისა და ახალი ლექსების ბეჭდვამ, გარკვეულწილად თავისი თავი ამოწურა. ეს რა თქმა უნდა არ ნიშნავს, რომ ჟურნალმა უარი უნდა თქვას ახალი მხატვრული ტექსტების ბეჭდვაზე, უბრალოდ მგონია, რომ რაღაცა უნდა შეიცვალოს, მაგრამ რა გინდა რომ ქნა ამ გაგანია კრიზისში?
2008 წლის ბოლოს, როცა აქ, ამ ადგილას, გასულ ლიტერატურულ წელს ვაჯამებდი, ვთქვი: “2008 წელი ძალზე მნიშვნელოვანი იყო ჩვენი გამოცემისთვისაც, შეიძლება ითქვას, “ლიტერატურა – ცხელმა შოკოლადმა” ამ წელს აიდგა ფეხი და იმედია მომავალ 2009 წელს უკვე ხარის ძალებს მოიკრებს.” სამწუხაროდ ეს ასე არ მოხდა, პირიქით, დაახლოებით 1 თვეში ჩვენ იძულებულნი გავხდით ჟურნალი 48-დან (“ლიტერატურის” მოცულობა ხანდახან 64-საც კი აღწევდა) 32-მდე შეგვემცირებინა, იკლო ჰონორარებმა, ენთუზიაზმმაც. იმავე შემაჯამებელ წერილში ძალიან ბევრ სიახლეს ვპირდებოდი მკითხველს, რომ 2009-ში ჩვენი ჟურნალი მეტ თემატურ ნომერს მოამზადებდა, მეტი იქნებოდა უახლესი ლიტერატურის თარგმანები, შევეცდებოდით დაგვემკვიდრებინა ხარისხიანი ლიტერატურული ჟურნალისტიკა და შეგვექმნა ჯანსაღი გარემო ჯანსაღი ლიტერატურული კრიტიკისთვის. იმაზეც კი ვოცნებობდი, რომ სწორედ ლიტერატურული კრიტიკა მისცემდა მაგალითს ყველა დანარჩენ კრიტიკას, ვაპირებდით მრგვალი მაგიდების მოწვევას, სპეციალური კითხვარების შედგენას.
ვაპირებდით… რადგან ყველა ეს იდეა მსოფლიო კრიზისის ქართულმა განშტოებამ შეიწირა. ჩვენს ჟურნალს კომპანია “ჯიპისის” სახით ძალიან ერთგული სპონსორი ჰყავს, მაგრამ სამწუხაროდ მხოლოდ მათი მხარში დგომა საკმარისი არ აღმოჩნდა იმისთვის, რათა თანამედროვე ქართულ ლიტერატურას კიდევ ერთი ნაბიჯი გადაედგა წინ, 2009 წელი კი “ცხელი შოკოლადი – ლიტერატურის” ფერისცვალების წლად ქცეულიყო. თუმცა, ამის მიუხედავად, მაინც მიმაჩნია, რომ რაღაც ცვლილებების შეტანა შესაძლებელია, მცირე შანსი ნამდვილად არსებობს და ამ შემთხვევაში ჩვენ იმ ავტორების იმედიცა გვაქვს, ვინც შედარებით მცირე ჰონორარის საფასურად მოამზადებს მწერლებთან ინტერვიუს, მიმოხილვებს, დაწერს კრიტიკულ სტატიებს, რეცენზიებს, უპასუხებს კითხვარებს.
თანამედროვე ტიპის ლიტერატურული პერიოდიკა სწორედ ამას გულისხმობს, მეტ ანალიზს, ინტრიგას, პირად გამოცდილებას, ინფორმაციას. დღეს უკვე ძალიან მომრავლდა ლიტერატურული პორტალები თუ ბლოგები, რომლებიც აუცილებლად იმსახურებენ ყურადღებასა და დახმარებას, მათთვის შეიძლება მნიშვნელოვანი აღმოჩნდეს თითოეული რჩევა თუ კრიტიკული შენიშვნა, ზოგი რამ კი მათგანაც შეიძლება ვისწავლოთ. გარდა ამისა, მეტი ყურადღება უნდა მივაქციოთ თარგმნის ხარისხს, რომელსაც უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება თანამედროვე სალიტერატურო ენის ჩამოყალიბებაში, თანაც გაითვალისწინეთ, რომ დღეს საქართველოში გაცილებით მეტი თარგმნილი წიგნი გამოდის, ვიდრე ორიგინალური ლიტერატურა, რაც გვავალებს კიდევ უფრო ყურადღებიანები ვიყოთ ამ გამოცემების მიმართ.
არ ვიცი, როგორ გამოვა ეს ამბავი, რა განახორციელებს ამ ჩანაფიქრებს… თუმცა ვიმეორებ, ჩვენი ერთგული და მომავალი ავტორების იმედს მაინც დავიტოვებ და სულ ბოლოს ჩემს იმეილსაც დავაგდებ, კარლსონის მამალივით.

kharbedia@yahoo.com

სტატია დაწერილია 2009 წელს

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“