-
-
თამრი ფხაკაძე
ვენერა და ბოტიჩელი
საღამოხანს ქარი ამოიჭრა, მოყარა ღრუბელი და მალე კოკისპირულმა წვიმამაც დაუშვა. ვერ იტყვის კაცი, პრესტიჟულ უბანში პრესტიჟულად წვიმდა და არაპრესტიჟულში – არაპრესტიჟულადო.
ორივეგან ერთნაირად უთქაფუნებდა. ერთნაირად რეცხავდა თქეში აქეთ ელიტარული რესტორნის, იქით კი მამა-პაპური სახინკლის მინებს. ერთნაირად უშხაპუნებდა სახურავებს, რაფებს, კიბეებს, ასფალტს… ერთნაირად ლუმპავდა ჭადრებსა და ბზის ბუჩქებს.
პრესტიჟულ უბანში სოლიდური მამაკაცი სოლიდურ სავარძელში ჩაფლულიყო და ამ უეცარ, ნაჩქარევ თქეშზე ფიქრობდა. ფიქრობდა და საგანგებო სესიას ამსგავსებდა. ქარის დაბერვა… ღრუბლების უცებ შეყრა… თქეში… კენჭისყრა… კონსტიტუცია… მუხლები…
ახლა სხვა მუხლებზე წამოეფიქრა. წაცურდა ოცნებებში ბრასით… ბატერფლაით… ბაყაყურით. მერე სულაც, ძალიან ღრმად ჩაყვინთა… ჩაიძირა…
ტელეფონს სატრფოს ხელივით ნაზად დასწვდა და პრესტიჟული უბნიდან არაპრესტიჟულში ზარმა გაიწკრიალა.
– ალო!
– ირმა… მე ვარ, სიცოცხლე…
– დიახ. კი.
– წვიმს მანდაც?
– კი… დიახ.
– არ მოგენატრე? არ შევხვდეთ?
– რატო ჩურჩულებთ?
– კარგი, კარგი პაატა. შეგეხმიანები ცოტა ხანში. სპასიბა, ძმაო.
წვიმდა კოკისპირულად. პირდაპირ და მიკიბ-მოკიბვის გარეშე.
ცოტა ხანში:
– ალო. ირმა, მე ვარ ისევ…
– რას ამბობდით, რა პაატაო?..
– რა ბავშვი ხარ, ვგიჟდები! ჩემი ცოლი შემოვიდა.
– აა. მერე რა?
– ჰმ. მერე რაო… შენი ნახვა მინდა, ირმუშკი. გინდა რესტორანში დაგპატიჟო?
– რესტორანში?
– ჰო. იცი, ამ წვიმაში რა კარგი იქნება?
– რა ვიცი.
– წავიდეთ?
– რა ვიცი. ნამცხვარს ვაცხობ ეხლა და…
– მაგ ნამცხვრების ცხობა-გაყიდვა შენი საქმე არაა, ჩემო სიცოცხლე..
– აბა?
– აბა და კარგ რესტორანში უნდა იჯდე და იქით უნდა უკვეთავდე ნაირ-ნაირ ნამცხვარს. გამოპრანჭული. ფეხი-ფეხზე შემოდებული. ფეხი გაკლია, თუ…
– ხელი!! გაგლახავ იცოდე!
– რაო?
– ჩემ ძმას ვეუბნები… თქვენ არა. კრემს ჭამდა და…
– თქვენობით რატომ მელაპარაკები, ირმა, გულს მტკენ… დაიკოც გყავს, პატარა, ხო?
– კი, ეთუნა.
– მოკლედ, ჩაიცვი ახლა და ნახევარ საათში მანდ ვარ.
– ვერ დავტოვებ…
– ნამცხვარს?
– ბავშვებს. ნამცხვარს კი მოვრჩები უკვე…
– მმმ… დაუტოვე ვინმეს… მეზობელს…
– არ დარჩებიან ესენი სხვასთან. ჩემზე არიან მოწეპებული.
– მაგას არც მე დავიწუნებდი…
– გცემ, იცოდე, შაკო! მაცადე ლაპარაკი! მოშორდი მაგას!
– ალო!
– ალო. დიახ.
– მოკლედ, უთხარი შაკოს, წავალ ახლა და მაგარ კომპიუტერს მოგიტან-თქო…
– არ უყვარს ამას მაგი…
– არა? შენც, რაც უყვარს, იმას დაპირდი. ორივეს. ბიჭსაც და გოგოსაც.
– მართლა?
– აბა?! რა უყვართ, მითხარი…
– ეთუნას უყვარს…
– ჰო. თქვი, ნუ გერიდება.
– თბილი პალტო…
– ჰოდა, შევიაროთ და… შაკოს რა უყვარს?
– შაკოს… თბილი ბათინკი…
– თქვი, მერე ჩემო სიცოცხლე! შენ თქვი და! ჩემი ტყუილი კაცს არ უნახავს ჯერ! მე რომ კაცს დავპირდები… მით უფრო, – ქალს…
წვიმდა. უტყუარად, ალალმართლად უშხაპუნებდა…
სწორედ ამ დროს არაპრესტიჟულივე უბნის ერთი სახინკლიდან ახალგაზრდა გამოვიდა. პილპილმოყრილი ხინკლით რისკიანად დანაყრებული, შეხურებული და ჯიბედაცარიელებული. მერე რა! აგერ, მისი შინდისფერი, 80-იანი წლების “ჟიგული”, ზედ ტაქსის ნიშნით. წავა. გაუყვება ნელ-ნელა გალუმპულ ქუჩებს. ტაქსია რა! ჩაჯდება ვინმე. ძმაო, ერთი იქით წამიყვანე… და გაჩნდება ორი კაპიკი! იქნება რა, რამე იქნება!
წამოიწია ქურთუკის საყელო, მიირბინა მანქანასთან, ჩაჯდა და გაუყვა დანიაღვრებულ ასფალტს.
ო, რას წვიმდა!
პრესტიჟულ უბანში სოლიდური მამაკაცი ცოლს სოლიდურად დაეთხოვა, პაატას ვითომგამოისობით და არაპრესტიჟულისკენ გაასრიალა ვერცხლისფერი “მერსედესი”. იქით, სადაც გოგომ წინსაფარი ლურსმანს მიაკიდა, გადაიცვა რაც უკეთესი ებადა, აიკრა თმა და ფანჯარასთან დადგა.
– მართლა მომიტან თბილ პალტოს?
– მართლა, ჰო.
– მეც? მართლა მომიტან ბატინკებს?
– ჰო. ჰო. ესე თქვა და…
– ვინ?
– ვინც. არაა შენი საქმე.
– კამფეტიც უთხარი.
– და ბარბი!
– ცოლად მოგიყვანს? – ეკითხება შაკო.
– ხო, აბა?! კარი არავის გაუღოთ.
– აუ, რა ბედნიერი ხაარ!.. – ლოყას ხელისგულზე ჩამოდებს ბიჭი.
– რატო, ვითომ?
– მანქანით რო იკატავებ…
წვიმდა…
წვიმდა…
სიგნალის შემპარავი ხმა გაისმა.
გოგო კიბეზე ჩარბოდა. თან რაღაც არ სიამოვნებდა. ეუცხოვებოდა რაღაც.
– კამფეტები უთხარი!
– ხო, კარგი, კარგი. ჩაკეტეთ კარი.
– და ბარბი!!
– ნამცხვარი არ შეჭამოთ! ჩასაბარებელია დილით…
– არ შევჭამთ…
წვიმს.
წვიმს.
შინდისფერი ტაქსი ელიტარულ რესტორანთან შეჩერდა. რა იცი, რა ხდება ასეთ თქეშში… ვინ სად მიდის… ვის რა უნდა. მდიდარი ხალხია. ფული არ ენანება.
ცხელი სახინკლის სიამეს ჯერ არ გაევლო. აღარ ციოდა. ახლა რამე ლამაზ თავგადასავალზე ოცნებაც შეიძლებოდა…
გვერდით ვერცხლისფერი მერსედესი შემოუსრიალდა. წვიმით ჩამონარეცხ მინებს იქით გოგო დაინახა. იქით – ფრიად სოლიდური მამაკაცი. საუბრობენ. “ნეტა რაზე?.. პრინციპში, რა ჩემი საქმეა…”
წვიმდა.
წვიმდა.
ვერცხლისფერ მერსედესში:
– ამ რესტორანში მივდივართ? – გოგო ოდნავ აბუზული, ოდნავ შეშინებული გასცქერის აბრჭყვიალებულ მინებს.
– არა. აქ არა. აქ ეხლა, მე უნდა ავიდე ცოტა ხნით. ალიბისათვის.
– რისთვის?
– ა-ლი-ბი-სთვის. აქ ეხლა პაატა ქეიფობს. ჩემი ძმაკაცი. ავალ ცოტა ხნით. გამიგე? გამიგე სიცოცხლე? ალიბი იცი რა არის? არ იცი. შენ იცი ის… ნაპალეონი… ჩიტის რძე…
– მალე მოხვალთ?.. მოხვალ?
– სულ მალე. რამე რო იყოს, პაატა იტყვის, ჩემთან იყოო, რა!
– მერე რა?
– მოკლედ, აი შენ, მაგნიტოფონს ჩაგირთავ. აჰა, შენ ჟურნალები… გამოვალ და წავალთ. ამაზე უკეთეს რესტორანში.
– პალტო და ბათ… – წამოცდა გოგოს. გაწითლდა.
– რაზეა ლაპარაკი! ყველაფერი იქნება…
წვიმდა…
წვიმდა…
რეცხავდა ტყუილს და მართალს…
ხინკლის სიამე ნელ-ნელა ქრებოდა. არც ლამაზი თავგადასავალი ჩანდა.
ტაქსისტი, – იგივე სანდრო, – იგივე ერთ დროს მხატვარი, – საზურგეს გადააწვა და სიგარეტი გააბოლა.
წინ რესტორანი ბრჭყვიალებდა, როგორც ხომალდი ღამეულ ზღვაში.
– “თითქოს მიცურავს” – გაიფიქრა…
ამ დროს მანქანის კარის რბილი ჯახუნი მოესმა. მოიხედა. ვერცხლისფერ “მერსედესში” გოგო მარტო დარჩა. კაცი რესტორანში შევიდა. სოლიდურად.
გოგოს ლამაზი პროფილი და აკეცილი ბულულა თმა აკვარელის გადარეცხილი ნახატივით მოჩანდა წვიმიან მინებს იქით.
წვიმდა.
იქ, გაჩახჩახებულ რესტორანში კი:
– ვააა, ვინც მოსულა, გაუმარჯოს! ვერ მოვალო, და…
– მე და, ჩემს პაატასთან ვერ მივიდე?!
– აგაშენა ღმერთმა! ბატონებო, ბატონი მალხაზი შემოგვიერთდა და…
– ცოტა ხნით, პაატას ვენაცვალე… ცოტა ხნით, სამწუხაროდ გადაუდებელი საქმე მაქვს. მელოდებიან.
ეგეთებში გამოცდილი პაატა დაბალ ხმაზე ეუბნება:
– ვინ გელოდება, შე გოთვერანო…
– ერთია…
– რატო მერე? ორი ყოფილიყო შე კაცო. გეფიქრა, ძმაო ძმაკაცზე. გაგეკეთებინა პრეზენტი! კარგი, დაჯე, დაჯე, მოიცდის ვიღაცა. აბა, ბატონებო… და ა.შ.
წვიმდა…
“ერთი საათი მაინც იქნება, რაც მარტო ზის ეს ჭუკი…” – ფიქრობდა მხატვარყოფილი ტაქსისტი 80-იანი წლების “ჟიგულში”.
“ცოდოა ეს კაი გოგო. ძაანაც აზრზე ვარ ეხლა, მანდ რა პონტიცაა…”
“პრინციპში, რა ჩემი საქმეა, ტო…”
“ჰმ! როგორ ზის?.. გამომწყვდეული ჩიტივით”.
“ეეე. გაფრინდი, ჩიტო, სანამ ლამაზი ხარ. შენ ამათი გალიის არა ხარ”.
“რას ვახურებ, ეხლა. პრინციპში, მე რა! იცის რაა ბიძამ, რა და როგორ…”
“აუ, რას წვიმს?”
“ისე, ბიძამ კი იცის თავისი საქმე, მაგრამ ამან?! ნახე, ნახე, როგორ ზის… ნეტა რა ფიქრები მოუდის ეხლა იმ ჩურჩუტა თავში?..”
“ჯერ, ეტყობა, არაფერია… არაფერი არა აქვთ ჯერ. რამე რო იყოს, გამოზმანავდა უკვე. ჯერ ვერ უყიდია ბიძას…”
“აუ, დაიხუთა, რაღაც…”
მინა ჩამოსწია. ერთმაგ მინაში უკეთ დაინახა გოგო. მერსედესში მორჩილად, უთავმოყვარეოდ მომლოდინე.
“შაჭყალი!.. ეხლა ავდგები და… გავუღიმებ, როცა მოიხედავს”…
და გაუღიმა. გოგო დაიბნა და იქით მიიხედა.
“ჰმ! შერჩხვა!.. ისე, გემოვნება კარგი გქონია, ბიძაჩემო. ბოტიჩელის ვენერა გინდა დაითრიო? ბოტიჩელის ვენერა გინდა იყიდო, ჯიგარო? მაგრამ, ეგ რო შეუფასებელია, ჩემი ძმა? რო არ იყიდება?..
საიდანღაც, ცელოფანწაფარებული დედაკაცი გაჩნდა.
– დამეხმარე, შვილო…
რას დაეხმარებოდა. სახინკლეში ამოიტრიალა ჯიბე.
დედაკაცი ახლა მერსედესს მიადგა. მიუკაკუნა.
– დამეხმარე, გენაცვალე…
გოგომ რის ვაივაგლახით მიაგნო და მინა ჩამოსწია. დედაკაცს ხელისგულზე ხურდა დაუდო. ისიც ბურტყუნ-ბურტყუნით წაფრატუნდა.
ახლა მხოლოდ წვიმაღა ედგათ შუაში. ორივე მინა ჩამოწეული იყო.
ადგა და, ისევ გაუღიმა გოგოს.
– მე თქვენ არ გიცნობთ… – მოესმა წვიმის იქიდან.
– იმას ხო იცნობ, იმას… – თავი რესტორნისკენ აუქნია ვაჟმა.
“უნდა მოვტეხო აქედან. უნდა მოვტეხო… ვენერა – ბოტიჩელის. მერსედესი – ბიძას. მაგის…”
გოგო ამდენი ლოდინისგან საკმაოდ დაღლილი ჩანდა.
– ტაქსი ხომ არ გჭირდება? – გასძახა ვაჟმა შინდისფერი “ჟიგულიდან”.
– მე?! – გაუკვირდა გოგოს.
– შენ, შენ! შენ გჭირდება, თუ გჭირდება! სახლში წასვლა არ გინდა?
– სახლში?! – გოგოს სახე გამოუცოცხლდა. ამ თამაშის ენა თითქოს, უცებ გაიგო.
– მინდა! მინდა სახლში!
– მერე? აგერ, ბატონო, ტაქსი!
“უნდა მოვტეხო აქედან. უნდა მოვტეხო… ეგრე არაა, ბიძაჩემო, ვენერები ეგრე დააიაფოთ… სიყვარულის ქალღმერთია ეგ… ბოზობის და ახვრობის კი არა…”
გოგო აწრიალდა. აფორიაქდა. გასაფრენად მზად იყო.
შინ! თავის სუფთა, მყუდრო ბუდისკენ… მაგრამ ოდნავ ფეხს ითრევდა.
“მანქანის ფიქრი აქვს” – მიხვდა ვაჟი.
– გადმოდი და ეგრე დატოვე! მიხედავენ, შენ ნუ გეშინია.
– მართლა?
– მართლა, მართლა! ჰა, დროზე ეხლა! მოხიე მანდედან!
და გოგომაც “მოხია”. გადმოფრთხიალდა ვერცხლისფრად მოელვარე გალიიდან და…
რამდენიმე წამში მდინარედ ქცეულ ქუჩაზე მიშხრიალებდნენ…
– შენ… თქვენ…
– მე ვარ სანდრო ბოტიჩელი.
– ბოტი… ვინ?
– ვაჟს გაეცინა.
– არა, სანდრო კი ვარ, მაგრამ ბოტიჩელი არა, რათქმაუნდა, შენ რა ყველაფერი გჯერა, ტო…
– რატო…
– შენი სახელი შეგიძლია არ მითხრა. ისედაც ვიცი. ვენერა გქვია.
– ვენერა?.. არა. ვენერა დედაჩემს ერქვა… მე ირმა მქვია…
– ირმა არა, ის… ვენერა ხარ შენ, გაიგე? ვე-ნე-რა…
წვიმდა…
წვიმდა…
– აქ გააჩერე, – თქვა გოგომ.
მანქანის გაჩერების ხმაზე ფანჯარას ბავშვები მოაწყდნენ.
– ეგე, ჩემი და და ძმა!.. მე მელოდებიან.
– გინდა, მანქანით ვაგრიალოთ?
– მართ… მართლა?!!
– მართლა, ჰო… ადი, ჩამოიყვანე. ბენზინი ბლომად მისხია…
გოგო კიბეზე არბოდა. ფრთაშესხმული.
“არ მინდა იმისი არაფერი…
არც პალტო… არც ბათინკი…”
წვიმდა და არცერთი წვეთი არ ერია ტყუილი.
ნაღდად წვიმდა… ძალიან ნამდვილად…
© ”არილი”
-
ლელა სამნიაშვილი
კაბა
თითოეული სირმით, ნაქარგით,
მძივით ვცდილობ წარმოვიდგინო
თუ როგორი ლამაზი იყო
ქალი, რომელსაც ტანზე ემოსა
ეს თეთრი კაბა – მუზეუმში,
ნახევრად სარდაფში თუ მარადიულ
ბინდში – ნაზად გამოფენილი.
ნაწნავების და თვალების და
ბაგის გარეშე – თაროებს შორის
ბჟუტავს იგი. ბჟუტავენ ლალის
თვლები ხავერდის ჩიხტიკოპებში,
ბეჭდები და ხანჯლები და
ნამტვრევები – ფიალებად შეწებებული.
და ისევ კაბა – სამუდამოდ უარყოფილი,
როგორც ზედმეტად მძიმე თუ გრძელი
თუ – ზედმეტად მშვენიერი, თვალისმომჭრელი.
ვდგავარ – მისგან თავისუფალი.
სიმსუბუქისთვის – სამოსელიც,
სხეულიც დადნეს! მაგრამ ეს კაბა –
შორიდან ისე მსუბუქია, ერთი წამით
შეიძლება ვისურვო და ლექსად დამაჩნდეს:
ჩავიცვა, კალთა ჩამოვბერტყო,
ჩამოსცვივდეს ჩრჩილის პეპლები.
* * *
ფრჩხილებს – ლაქი და
პერანგს – კრახმალი;
და თქვენთვის –
ეს დღეც არის ახალი;
მართლა ახალიც –
სადღაც აქ არის:
ხორკლიანი და გაულაქავი.
* * *
ზღვამ გაიტაცა მზის ქუდი –
შხეფებით, ტალღის მორკალვით;
ვიღაცას – თევზის კუდიანს –
ტალღაში თვალი მოვკარი;
და ჩემს გარშემო გაშლილი –
ზღვამ თან წაიღო ნადავლი:
ცა – გამჭვირვალე თავშალი,
ნაპირი – ჭრელი სანდალი;
ანაა, თუ – მარიანა,
თუ კიდევ ვინმე – დობილი?! –
სიტყვების ელვით, მარილით –
ტალღაში გადადნობილი;
ვისაც ზღვის ლექსი აქეზებს –
ვარდისფრად შეღამებული:
ქალთევზად იქცეს, ნაპირზე
დატოვოს – შეყვარებული.
დამსვენებლები
ამ ზაფხულს – წყალი ვერ იქნება
მიწის ვეება კოცონზე თუ ფერფლზე ძლიერი;
ვიცი და მაინც, მატარებლის სარკმელად იქცა
წუხანდელი ეკრანის შავი ჩარჩო; ნაცრისფრად
ამოიბურცა ზღვის ტილო, მე ის
დამალბობს და დამაბრუნებს ისევ სიცხიანს.
ესენიც – ჩემი დობილები – წელს კიდევ უფრო
მეტად გვანან საკუთარ თავებს თუ –
ოფისის გოგოებს თუ მზეთუნახავებს;
წვანან ნაპირზე და ითვლიან: ეს ცა არის
პირველი; სადღაც მესამეზე ბრწყინავენ
ჩვენი საქმროები; და მეცხრეზე – კადილაკები;
და მერე მაინც ერთად ვაბრუნებთ
ქვებზე ამოყრილ მედუზებს ზღვაში.
ღამის ტილო კიდევ უფრო მეტად სველდება:
სველი ხმები, სველი ფერები; აქედან –
ღამის ბულვარიდან – ვეყუჟებით თითების თეატრს;
მსახიობები უცხო ღმერთებს გვანან –
სიცოცხლეს გრძნობენ, ატევენ – ხელის მტევნებში.
სუნთქვაშეკრული ვზივარ და ვცდილობ
არ გავინძრე. თითქოს ჰაერში, ჩვენს თავსზემოთ
ვიღაც ტივტივებს და იმისი თითებია – ჩემი ხელები,
ჩემი ფეხები, რომლებიც მთელი ღამე
სველი მაქვს, გაოფლილი; კოღოების ნაკბენებს
ვითვლი. მეჩვენება, რომ ამ ზღვასთანაც
და ხმელეთის შუაგულშიც – მთელი ქვეყანა
დასიცხულია, დაკბენილია და გაუნძრევლად,
საზიზღარი ნეტარებით ყველაფერს ითმენს.
* * *
გარშემო
ფრენენ ხარაბუზებად –
აქლემები თუ მხოლოდ კუზები;
და არ ამცდება თითის დაქნევა,
მათგან ერთიც რომ იქცეს აქლემად.
ტყვეების გაცვლა
ჭიანჭველების დედოფლის შავი საშოდან
ნელა მოიწევენ ჯარისკაცები; იყოფიან:
ერთი – მარჯვნივ, მეორე – მარცხნივ;
სათვალავი მერევა; საით უნდა წავიდე?!
კოლონია სადღაც ზურგსუკან გუგუნებს და
თვალებისკენაც – ზუსტად იმავე სხეულებით
და ხმაურით ამოვსებული შავი ორმო –
მობჯენილია. ომის ღმერთებო, უნდა მანიშნოთ
საით არის ჩემი ქვეყანა ან სიყვარული?!
სახეები დაუბრუნეთ თქვენს ჯარისკაცებს,
რომ შემეძლოს მტრისგან მოკეთე გამოვარჩიო;
თორემ ეს მიწა – მდინარის, ზღვის, ოკეანის
ორივე მხარეს – სასწორის ორი შავი თეფშია –
სიყვარულის გამომხმარი ფესვებით სავსე
და კარგავს, კარგავს წონასწორობას… ვიდრე
სიძულვილს ამატებთ მათში; ძვლებსა და კოცონს
და აი, უკვე – ჯოჯოხეთურ სიმსუბუქესაც.
და დამწვარი, სისხლებშემხმარი ჯარისკაცები,
თუ კვამლიდან გამოაღწიეს, მოათრევენ
ხორბლის მარცვლებს; არც დაჭრილებს,
არც სამშობლოს, არც ერთგულებას…
და ღმერთებო, თუ კვამლიდან გამოვაღწიე… –
ზურგით მოვათრევ, ხელუხლებლად გიბრუნებთ
მთელს თქვენს ძლიერებას, მრისხანებას,
თავდავიწყებას… და დამიბრუნეთ, დამიბრუნეთ
ჩემი სისუსტე: ხსოვნის ძალა, სიყვარულისთვის
სიცოცხლის და სიკვდილის ძალა.
© ”არილი”
-
რობერტო არლტი – კუზიანი
-
პოლ ვალერი – ვიიონი და ვერლენი
-
პოლ ვალერი – ვიიონი და ვერლენი
(ნაწილი I )
ფრანგულიდან თარგმნა დავით კახაბერმა
თითქოსდა იმაზე ადვილი, ბუნებრივი არაფერია, ვიდრე გვერდიგვერდ დააყენო ფრანსუა ვიიონისა და პოლ ვერლენის სახელები. ისტორიული, ანუ წარმოსახვითი პარალელების მოყვარული მკითხველი იოლად აღმოაჩენს ლიტერატურული სამყაროს ამ ორ ფიგურას შორის მსგავსებას. ორივე საუცხოო პოეტია, ორივე – ცნობილი უწესოა, ორივე თავის ლექსებში უაღრესად ღვთისმოსავ გრძნობებს უხამებს ფრიად თავისუფალ შენიშვნებსა და ხასიათებს, და ამ ერთი ტონალობიდან მეორეში უჩვეულო სიმსუბუქით გადადის; ორივე უზადოდ ფლობს ლექსწყობის ხელოვნებას და თავისი დროის ენას, ორივეს განათლება შეესაბამება ცოცხალ მეტყველებას, ხალხის ხმას; ხალხისა, რომელიც იგონებს, ამახინჯებს, ერთმანეთში ურევს სიტყვებსა და კონსტრუქციებს ისე, როგორც მოეპრიანება. ორივე პოეტმა საკმაოდ კარგად იცის ლათინური და ჩინებულად – ჟარგონული ლექსიკა; ორივე დროს ატარებს, როგორც მოეგუნებება – ეკლესიაში ან ტავერნაში; ორივე, თუმცა სხვადასხვა მიზეზით, პატიმრობის სიმწარესაც გამოსცდის, სადაც, მართალია, ვერ გამოსწორდნენ, სამაგიეროდ, სინდისის ქენჯნის, შიშისა და სინანულის ლექსად გამოსახვის ხელოვნება დახვეწეს. ორივე უკან იხევს, ნანობს, კვლავ უკან იხევს და ფსკერიდან დიდ პოეტად ამოდის, მაღლდება. პარალელი უნებურად იბადება და მისი განვითარებაც არ არის ძნელი.
ოღონდ, რადგან ასე ნათლად და ადვილად ხერხდება მათი ერთმანეთთან შეჯერება-გატოლება, გამიჯვნაც არ ჭირს. არ ღირს ამ მსგავსებას დიდი მნიშვნელობა მიენიჭოს. ვიიონი და ვერლენი, ცხადია, ფრიად იღბლიან შეხამებას წარმოადგენს ფრანგული ლიტერატურის ორიგინალური პანორამისთვის, რომელშიც თავშესაქცევად შეგვიძლია ჩავამწკრივოთ, წყვილ-წყვილად დავაჯგუფოდ ჩვენი დიდი ავტორები, გულმოდგინედ ავარჩიოთ და ერთმანეთს ამოვუყენოთ, თუნდაც, ზოგჯერ წარმოსახვითაც, ვთქვათ, კორნელი-რასინს, ბოსიუ-ფენელონს, ჰიუგო-ლამარტინს. ზოგჯერ, პირიქითაც, მსგავსების გამო, როგორც ამ შემთხვევაში, რომლის შესახებაც ახლა ვლაპარაკობთ. ყველაფერი ეს, თვალს მანამ სიამოვნებს, სანამ აწონ-დაწონის დრო არ დადგება და არ გავარკვევთ – რომ ეს დახვეწილი დაწყვილება არც დამაჯერებელია, არც სასარგებლო და საჭირო. მოკლედ, ამ შენიშვნის სათქმელად თავს იმიტომ მივეცი უფლება, რომ აგაცილოთ დეკორატიულ-რიტორიკული საშუალებების აღრევის სახიფათო ცდუნებას ჭეშმარიტ, კრიტიკულ მეთოდებთან, რომლის მეშვეობითაც რაიმე მნიშვნელოვანი დასკვნის გამოტანა შეიძლება.
დავუმატებ: “ვიიონ-ვერლენის” კომბინაცია, ორი არაჩვეულებრივი პიროვნების აშკარა და მაცდუნებელი შეპირისპირება, რასაც ჩვენი დღევანდელი საუბარი ეძღვნება, ზოგჯერ ბიოგრაფიული ფაქტითაც მტკიცდება. ხოლო, როცა მხოლოდ ავტორებს კი არა, მათ ნაწარმოებებსაც ვადარებთ, შეპირისპირება ნელ-ნელა სუსტდება, თუ მთლად არ ქრება. ზუსტად ამის ცხადყოფას ვაპირებ ახლა.
შეიძლება ვთქვათ, რომ ბიოგრაფიების შედარების იდეა ცალკეული დამთხვევების გამო წარმოიშვა, და მომიწევს იმ მეთოდს მივმართო, ჩვეულებრივ, ჩემში უნდობლობას რომ იწვევს. მივიჩნევ – ეს ჩემი ერთ-ერთი პარადოქსია, რომ პოეტის ბიოგრაფიის ცოდნა უსარგებლო ცოდნაა, შეიძლება ითქვას, სრულიად დამღუპველიც ავტორის ნაწარმოებების აღქმისას, ე.ი. იმ სიხარულის აღქმისთვის, რომელსაც ნაწარმოების წაკითხვის დროს განვიცდით, ან იმ დასკვნებისთვის ხელოვნების არსის შესახებ, რომლებსაც ამ ნაწარმოებების წაკითხვისას ვაკეთებთ. რა მესაქმება რასინის მიჯნურობასთან? მე “ფედრა” მაინტერესებს. რას მოვიგებ საწყისი მასალიდან, რომელიც ყველგან თავზესაყრელადაა? ნიჭი, ე.ი. გარდასახვის უნარი – აი, რა მხვდება გულში და ჩემში შურს იწვევს. სამყაროს ერთად აღებულ ყველა ვნებას, თვით ყოვლისშთანმთქმელ განცდასაც კი თავისთავად არ შეუძლია კარგი ლექსის დაბადება. რა კეთილგანწყობილიც უნდა ვიყოთ ავტორისადმი, მას ხანგრძლივი შემოქმედებითი ცხოვრება, გარემოება და ადგილი იმისთვის კი არ ეძლევა, რომ მასში რაღაც ჩვეულებრივი და ადამიანურია, არამედ იმისთვის, რომ ოდნავ აღემატება ჩვეულებრივ ადამიანს. თუ ვამბობთ, რომ ბიოგრაფიებისადმი ინტერესმა შეიძლება ზიანი მოიტანოს მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს ინტერესი ძალიან ხშირად გვიქმნის მიზეზს, პირობასა და საშუალებას, დავშორდეთ თვით ლექსების გულმოდგინე და ბუნებრივ შესწავლას. გვგონია, რომ ლექსებში ყველაფერი ნათელია, თუმცა, სინამდვილეში, მხოლოდ იმას ვაკეთებთ, რომ ამ ლექსებს თავს ვარიდებთ და მათთან ყოველ შეხვედრას გავურბივართ, მათი ავტორების, წინაპრების, მეგობრების, პრობლემებისა და საქმიანობის შესწავლით; ამით მხოლოდ თავს ვიტყუებთ – მეორეხარისხოვნისთვის მთავარს ვივიწყებთ. არაფერი ვიცით ჰომეროსზე. ეს ოდნავადაც არ აკნინებს “ოდისეას” ზღვის სილამაზეს… აბა, რა ვიცით ბიბლიის შემქმნელებზე, ეკლესიასტეს ან “ქებათა-ქების” ავტორებზე? ამ ნაწარმოებების სილამაზეს ამის გამო არაფერი აკლდება. ბოლოს, აბა, რა ვიცით შექსპირზე? ისიც კი არა – “ჰამლეტი” თუ მან დაწერა.
მაგრამ დღევანდელ საუბარში ბიოგრაფიულ საკითხებზე თავის არიდებას ვერ მოვახერხებთ. იგი დასაწყისშივე იჩენს თავს და მომიწევს ხელი მოვკიდო იმას, რასაც ახლახანს ვკიცხავდი.
საქმე ისაა, რომ ორმაგი სიტუაცია – ვერლენი-ვიიონი – განსაკუთრებული სიტუაციაა. იგი იშვიათი და გამასხვავებელ-დამახასიათებელი თვისებების მატარებელია. თითოეული მათგანის მიერ დაწერილი საკმაოდ საგრძნობი ნაწილი უშუალოდ მათივე ცხოვრებას ეხება. მათ ნაწარმოებებში, უდავოა, ბევრი რამ არის ავტობიოგრაფიული. ორივემ ამის არცთუ ცოტა მტკიცებულებანი დაგვიტოვა. ოღონდ საეჭვოა, რომ მათი აღიარება ყოველთვის გულწრფელია. თუ მათ ნაწარმოებებში, მართლაც სარწმუნო ფაქტებია გადმოცემული, მაშინ არა ყველაფერი და არა ყველა ფაქტია სანდო. ხელოვანი სიტყვას ირჩევს, მაშინაც კი, როცა აღსარებას ამბობს: აქ შეამსუბუქებს ფაქტებს, იქ გაამუქებს ფერებს…
უკვე ვთქვი, რომ ეს სიტუაცია განსაკუთრებულია. პოეტების უმრავლესობა, როცა საკუთარ თავზე წერს, არ სიტყვაძუნწობს. ლირიკოსები, საერთოდაც, მხოლოდ საკუთარ თავზე წერენ. აბა, რაზე ან ვისზე წერონ. ლირიკა – “მე”-ს ხმაა, ჟღერადობის უკიდურეს სიფაქიზემდე აყვანილი და, იქნებ, ყველაზე მაღალ ნოტაზეც. ლირიკოსი პოეტები საკუთარ თავზე იგივე მანერით ლაპარაკობენ, როგორც მუსიკოსები, – თავის შეგრძნებებს საკუთარი ცხოვრების კრიტიკული მოვლენებიდან გამოატარებენ და უნივერსალური ხასიათის იდუმალ ცდებში გადაადნობენ. მათ რომ გავუგოთ, საკმარისია, თუნდაც ერთხელ აღვფრთოვანდეთ დღის სინათლით, შევიგრძნოთ ბედნიერება, განსაკუთრებით კი – უბედურება, სურვილი, გატაცება; თავგზის აბნევა და სინანული, – საკმარისია ყოველი ადამიანისთვის ნაცნობი ეს უბრალო ცხოვრებისეული მდგომარეობა განიცადო, მდგომარეობა, რომელთაგან თითოეულს ქნარზე საკუთარი სიმი შეესაბამება…
ჩვეულებრივ, ეს საკმარისი აღმოჩნდება ხოლმე, მაგრამ ვიიონთან სულ სხვაგვარად არის. ეს დიდი ხნის წინ შეამჩნიეს, ოთხასზე მეტი წლის წინ. ამაოდ როდი დაწერა კლემან მარომ – მსურველს, “ჩასწვდეს და შეაფასოს” ვიიონის ბევრი ტექსტი, “იმ დროის პარიზში ცხოვრება დასჭირდება და იმ ადამიანების,იმ საგნების ცოდნა, რომლებზეც იგი ლაპარაკობს; რადგან, რაც დრო გადის, მით უფრო გვშორდება ეს მოგონებები, და უფრო ნაკლებს ეუბნება ადამიანებს მათი სახელები. ამიტომაც, ვისაც თავისი შრომით ხანგრძლივი სიცოცხლე სურს, საგნებზე ასე მდაბლად, ასე წვრილმანობით არ უნდა წეროს”.
მაშ ასე, აუცილებელია, ფრანსუა ვიიონის ცხოვრებასა და თავგადასავლებს მივმართოთ, ვცადოთ იმ დეტალებში აღვადგინოთ, როგორც მოიხსენიებს ან ამოვხსნათ მისი მრავალრიცხოვანი ქარაგმა. ვიიონი იმ ადამიანების სახელებს ჩამოთვლის, რომლებმაც მის ოღროჩოღრო ბედისწერაში კარგი ან ცუდი როლი ითამაშეს; ერთ ნაწილს მადლიერებით მოიხსენიებს, მეორეს დასცინის ანდა წყევლა-კრულვას უთვლის; აღწერს დუქნებს, სადაც ხშირად დადიოდა, რამდენიმე სიტყვით მუდამ ოსტატური სიზუსტით ხატავს ქალაქური ცხოვრების რაკურსებსა და სცენებს. ეს ლექსები მსგავსი წვრილმანებით გადავსებულია, მათგან განუშორებელია, ამიტომაც ზოგიერთი ადგილი გაუგებარია იმათთვის, ვინც იმ ეპოქის პარიზს, მის თვალწარმტაცსა თუ ნაღვლიან კუთხეებს არ იცნობს. ვფიქრობ, “პარიზის ღვთისმშობლის ტაძრის” ზოგიერთი თავი გვარიანი წინასიტყვაობა იქნება ვიიონის ლექსებისთვის. ჰიუგომ, ჩემი აზრით, მშვენივრად დაინახა ან მშვენივრად შეთხზა, მისთვის დამახასიათებელი ხელგაშლილობითა და სიზუსტით გადმოსცა მეთხუთმეტე საუკუნის ასე თუ ისე გამოგონილი დეტალები. უპირველეს ყოვლისა კი პიერ შამპიონის(1) მშვენიერ შრომას გირჩევთ წასაკითხად, სადაც თქვენ იპოვით ყველაფერს, რაც ცნობილია ვიიონისა და მისი დროის პარიზზე.
სირთულეები, რომლებსაც ჩვენში ვიიონის ლექსების კითხვა იწვევს, მხოლოდ ეპოქათა სხვაობასა და ზოგიერთი მოვლენის გაქრობაზე არ დაიყვანება, იგი მათი ავტორის განსაკუთრებულ ხასიათთანაც არის დაკავშირებული. ეს გონებამახვილი პარიზელი – შიშისმომგვრელი პიროვნებაცაა. ის მარტო სქოლარი ან ბურჟუა არ არის, რომელიც ლექსებს თხზავს და ზომიერად ეშმაკობს. ხიფათი, რომელიც ემუქრება, ისევე როგორც მისთვის ხელმისაწვდომი შთაბეჭდილებები, ისეთივეა, როგორიც მისი დროისა და წოდების ადამიანებისთვის. მეტრი ვიიონი – განსაკუთრებული კაცია, რადგან ჩვენს ამქარში (თუმცა ბევრი თავგადასავლების მოყვარულია – თეორიულად) არცთუ ხშირად ხდება, როცა პოეტს ხელობად ყაჩაღობა აქვს, ხელიდან წასული თაღლითია, ადანაშაულებენ მაწანწალობასა და საზარელ ბანდებთან კავშირში, რომ იგი ძარცვავს, ტეხს ზანდუკებსა და სალაროებს, თუ შემთხვევა მიეცემა, ჰკლავს კიდეც, გამუდმებით ფხიზლობს, გრძნობს, მის თავზე ყულფი ჰკიდია, და ამ დროს, უმშვენიერესი ლექსების წერას არ წყვეტს. სახრჩობელის ეს კანდიდატი (ჩვენ ხომ არ ვიცით, როგორ დაამთავრა მან სიცოცხლე, და საფუძველიც გვაქვს, ზუსტი ცნობისა გვეშინოდეს), ეს დევნით გატანჯული პოეტი თავის ლექსებში უხვად იყენებს იმ დროისთვის დამახასიათებელ სიტყვებსა და გამოთქმებს, იმ ბნელ და საიდუმლო ენისას, რომელზეც მხოლოდ იმ ადგილებში ლაპარაკობდნენ, ცუდი სახელით რომ იყო ცნობილი. ზოგიერთი მისი ლექსი ამ ენაზეა დაწერილი, და ჩვენთვის პრაქტიკულად გაუგებარია. იმ სამყაროს მცხოვრებნი, სადაც ამ ენას იყენებდნენ, დღის ნათელის მაგივრად ბნელ ღამეს ირჩევდნენ და მათი მეტყველებაც ღამის ზღურბლთანაა გაწოლილი, ძაღლსა და მგელს შუა, ე.ი. ჩვეულებრივ ენასა, რომლისგანაც სინტაქსი ისესხა, და სიტყვათა გამოუცნობ ნაკრებს შუა, რომელიც ზეპირად, პირიდან პირზე გადაეცემა და განუწყვეტლად განახლდება. მათ ლექსიკონში ბილწი, საზიზღრად მჟღერი სიტყვებია, დროდადრო შიშისმომგვრელ გამოხატულებას რომ იძენს. მიუხედავად იმისა, რომ აზრი ზოგჯერ გაუგებარია, სიტყვების უხეში ან კარიკატურული გარსით ვხვდებით იმ ცნებებს, აღმოჩენებს თუ სახეებს, მათში რომ იფარება.
ეს გახლავთ პრიმიტიული ტიპის ნამდვილი პოეტური შემოქმედება, პოეტურ ნაწარმოებებში პირველი და უმთავრესი ხომ ადამიანის სიტყვაა. ღატაკთა და ქურდთა ჟარგონი, მართალია, ზრდილი საზოგადოების მეტყველებიდან არის ამოზრდილი, მაინც თვითმყოფადი წარმონაქმნია, რომელიც უსასრულოდ იცვლება, სრულყოფილებას აღწევს – ბუნაგებში, ციხეებში, პარიზის ყველაზე ბნელ, უკეთურ ქუჩა-ბანდებში, საზოგადოების ყველაზე გამოუსწორებელი მტრების მეშვეობით, იმათი მეშვეობით, ვინც შიშს თესავს და იმავე დროს, თავადაც მუდმივად იმყოფება შიშში, ბოროტებას სჩადიან და გაჭირვებისგან იტანჯებიან, დანაშაულს ამზადებენ, გარყვნილ ცხოვრებას ეწევიან, ოცნებობენ შურისძიებაზე, თვალწინ კი გამუდმებით წამება და სასჯელი (იმ დროს ხშირად საშინლად მკაცრიც) უდგათ; ამაზე ფიქრიც განუწყვეტლივ თან სდევთ, აძრწუნებთ, გალიაში ჩამწყვდეული მხეცებივით აქეთ-იქით აწყდებიან დანაშაულსა და სასჯელს შორის.
ფრანსუა ვიიონის ბიოგრაფიაში, ისევე როგორც მისსავე პოეზიაში, ბევრი ბნელით მოცული ადგილია; მის ცხოვრებაშიც, ლექსებშიც ბევრი რამ არის წყვდიადით დაფარული, ისევე, როგორც თვით სახე პოეტისა.
იქიდან გამომდინარე, რაც მასზე ვიცით, მისი ჭეშმარიტი სახე ფრიად უბადრუკად წარმოგვიდგება: ცნობები მის შესახებ ან მისივე ლექსებიდანაა ამოკრებილი ან მართლმსაჯულების ჩანაწერებიდან, რომლებიც რაიმე განსაკუთრებულ მისახვედრ ვარიანტს არ იძლევა და უფლებას გვიტოვებს შევქმნათ შურისმაძიებელი, საძაგელი ადამიანის პორტრეტი, რომელსაც ყველაზე მდაბალი ქმედების ჩადენა შეუძლია, ოღონდ, ეგ არის, დროდადრო, მოულოდნელად, მის სახეში ღვთისმოსაობა და სინაზე გამოჟონავს, აკიაფდება, მაგალითად, როგორც იმ ცნობილ და უმშვენიერეს ლექსში (“ბალადა – ლოცვები ღვისმშობელს”), რომელიც ლოცვასავით შექმნა საკუთარი დედისთვის, საცოდავი ქალისთვის, რომელმაც დაახლოებით 1435 წელს თავისი ვაჟი, ფრანსუა დე მონკორბიედ წოდებული, რომელსაც მერე მძიმე ხვედრი, დიდება, საპყრობილეთა ჯაჭვი და პოეზია ერგება წილად, აღსაზრდელად გიიომ დე ვიიონს მიაბარა, წმინდა ბენედიქტეს ეკლესიის წმინდა იოანეს სამლოცველოს კაპელანს.
ეს ბალადა, ერთ-ერთი საუკეთესოა ფრანგულ პოეზიაში.
თუ ყურადღებას არ მიაქცევთ ოდნავ უკვე გაფერმკრთალებულ სიტყვებს, ენა თანამედროვეს ჰგავს; ეს ლექსი თითქმის ხუთი ასეული წლის წინ დაიწერა, მაგრამ დღემდე გვახარებს და გვაღელვებს. აღგვაფრთოვანებს პოეტის ოსტატობა, ფორმათა სრულყოფილება, დახვეწილი სტროფების უზადო მუსიკალური წყობა, რომელშიც სინტაქსის სიმდიდრე და მუხლების ბუნებრივი მრავალფეროვნება, კონსტრუქციების ადვილად შეკავშირების საშუალებას იძლევა – ათი ხაზი, ათი მარცვალი, ოთხი რითმა. აღფრთოვანებული ვარ ამ რითმების უკვდავობით, ლუდოვიკო XI დროს რომ აღმოცენდა. ამაში ვხედავ ჩვენი ლიტერატურული მემკვიდრეობის ნამდვილ საბუთსა და ფრანგული ენის უცვლელ არსს მრავალი საუკუნის განმავლობაში. ევროპაში ასეთი მემკვიდრეობით მხოლოდ საფრანგეთსა და ინგლისს შეუძლია იამაყოს; ამ ორ ქვეყანაში მეთხუთმეტე საუკუნიდან მოყოლებული, თაობების ცვლის ფონზე, პირველხარისხოვანი მთხზველებისა და ლიტერატურული ნაწარმოებების შექმნა არ შეჩერებულა.
საერთოდ კი, იმის მიუხედავად, ვიიონი ჩამოახრჩვეს თუ არა, სიცოცხლეს განაგრძობს იმ ავტორთა თანაბრად, დღეს რომ მოღვაწეობენ. იგი სიცოცხლეს აგრძელებს, რადგან მისი ლექსები ჩვენთვის გასაგებია, გულგრილს არ გვტოვებენ, და რაც მთავარია, – იმიტომ, რომ ისინი უძლებენ ყველაზე ძლიერ და სრულყოფილ ნაწარმოებებთან შეჯიბრს, რომლებიც უდიდესმა ავტორებმა შექმნეს, მას აქეთ მილეულ ოთხი საუკუნის განმავლობაში, მისი ლექსების ფორმა ფასდაუდებელია.
ტექსტების ბედზე ლაპარაკიდან ისევ მათი ავტორების ბედზე საუბარს დავუბრუნდები. უკვე ვთქვი, რომ იგი მხოლოდ ნაწილობრივ არის-მეთქი ჩვენთვის ცნობილი. როგორც რემბრანტთან – დიდი ნაწილი ჩრდილში რჩება, საიდანაც ცალკეული ფრაგმენტები და დეტალები საოცრად ნათლად, გამაოგნებელი მკაფიოობით გამოდის.
გიამბობთ როგორ აღმოჩნდა ეს დეტალები: ისინი სამართალწარმოების მასალებიდან გახდა ცნობილი. ამ მასალებს, რომლებშიც პრაქტიკულად სრულიად სანდო ინფორმაციაა ვიიონის შესახებ, სამ თუ ოთხ მაძიებელს, პირველხარისხოვან ერუდიტს უნდა ვუმადლოდეთ. ახლა ზუსტად ის დროა, საკადრისი პატივი მივაგოთ ლონონს(2), მარსელ შვობს და პიერ შამპიონს, რომლებამდეც მხოლოდ ნაკლებად სანდო ინფორმაციები გვქონდა პოეტზე. მათ მოიძიეს ეროვნული არქივის პარიზის სასამართლოს საქაღალდეებში უმნიშვნელოვანესი საბუთები.
მე არ ვიცნობდი ოგიუსტ ლონონს, სამაგიეროდ, კარგად ვიცნობდი მარსელ შვობს, მღელვარებით ვიხსენებ ჩვენს ხანგრძლივ საუბრებს მწუხრისას, როცა ეს უჩვეულო გონებითა და შორსმჭვრეტელობით დაჯილდოებული ადამიანის თავის ძიებებს, წინათგრძნობებსა და იმ აღმოჩენებზე მიამბობდა, რომლებიც მას მიზანს აახლოვებდა – სანდო ცნობების აღმოჩენას ვიიონის საქმეზე. იგი ფლობდა ედგარ პოს ინდუქციური წარმოსახვის უნარს, ფილოლოგის დაჟინებულ გამჭრიახობას, ტექსტის ანალიზის თავისებურ ნიჭს, გარდა ამისა, მას ჰქონდა ის განსაკუთრებული ინტერესი გამოჩენილი პიროვნებებისადმი და მათი უჩვეულო ბედისადმი, რაც დაეხმარა პირველს ჩაეხედა ბევრ საუცხოო წიგნში, ლიტერატურაში მოვლენებად რომ იქცა.
ლონონის მაგალითით (და პოლიციისა, რომელიც თავის მუშაობაში ამავე მეთოდს იყენებს) გადაწყვიტა გამოთვლის მეთოდით ემუშავა – ვიიონს დასწეოდა, მიემართა “ტოტალური ალყისთვის”. ამისთვის საჭირო იყო დამნაშავის ყველა პოტენციური გარემოცვისთვის, რომელთა ხელში ჩაგდებაც უნდოდა, მახე დაეგო, – დაეკავებინა, ე.ი. “გამოეაშკარავებინა” ყველა მისი თანამზრახველი. მას უნდოდა შეემოწმებინა და შეეფასებინა ის გულმოდგინება, რომლითაც მაშინ სისხლის სამართლის საქმეებს იძიებდნენ. ერთხელ იმ დამნაშავეთა ბანდის ავაზაკურ თავგადასავლებზეც მიამბო, რომლებთანაც ჩვენი ვიიონი იყო დაკავშირებული. შვობმა დამნაშავეები დიჟონში აღმოაჩინა, სადაც ბევრი დანაშაული ჩაიდინეს; მძარცველები ის-ის იყო უნდა დაეჭირათ, რომ ქალაქი მოულოდნელად დატოვეს და სხვადასხვა მხარეს გაიფანტნენ. დიჟონის სასამართლოს პროკურორს თვალთაგან არ დაუკარგავს ისინი; ერთ თავის კოლეგას პატაკს უგზავნის და გაქცეულებზე ზუსტ ცნობებს აწვდის. ნაძარცვით დატვირთული სამი მათგანი ტყეში გაუჩინარდა. თურმე ორმა ერთმანეთში მოილაპარაკა, მესამე ხანჯლით მოკლა, მისი წილი გაინაწილა და ერთმანეთს დაშორდა. ერთი იმათგანი, როგორც ეტყობა, ორლეანში ჩამოჰკიდეს, მეორე მონტარჟში ყალბი ფულის მოჭრისთვის ცოცხლად მოხარშეს. ეტყობა, მაშინდელი მართლმსაჯულება, რომელსაც არც ტელეფონი, არც ტელეგრაფი, არც ფოტოგრაფია, არც თითების ანაბეჭდი ან ანთროპომეტრული აღწერები არ გააჩნდა, კარგად მუშაობას მაინც ახერხებდა.
სერიოზული საფუძველი არსებობს ვივარაუდოთ, რომ ვიიონი ამ ბანდის წევრი იყო, რომლის სახელიც “ნიჟარათა ძმობა” ანუ “ნიჟარქვა” საკმაოდ სახელგავარდნილი გახლდათ. მისი ცხოვრება, ერთდროულად, უბედურიც იყო და ბედნიერიც, როგორც ჩანს, ხანმოკლეც – ძალზე საეჭვოა, ორმოც წლამდე ეცოცხლა. მოკლედ მოგითხრობთ მის ისტორიას, უფრო სწორად იმას, რაც იმ მკვლევარებმა შეძლეს და გაარკვიეს, უკვე რომ დავასახელე და რომელთა შრომების წაკითხვაც ნამდვილად ღირს, არა იმისათვის, დიდი პოეტის ლექსები გავიგოთ, არამედ იმიტომ, ამ სამეულის მიერ წარსულის აღსადგენად გაწეული შრომის სრულყოფილება რომ შევაფასოთ და გავიგოთ, აღმოჩენის უნარის გვერდით კიდევ არსებობს უნარი ძიებისა, ხოლო მწერლის ტალანტის თანაბრად არის კიდევ ტალანტი მკითხველისა.
ვიიონი 1431 წელს დაიბადა პარიზში, ნამდვილი სახელი და გვარია ფრანსუა დე მონკორბიე. დედამისი ღატაკი ქალი ყოფილა; შვილის აღზრდა ვერ შეძლო თურმე და აღსაზრდელად მიაბარა წმინდა ბენედიქტეს თემის პატივცემულ კანონიკ გიიომ დე ვიიონს, რომელიც იქვე, ეკლესიასთან ცხოვრობდა. მის სახლში აღიზარდა ფრანსუა ვიიონი და დაწყებითი განათლებაც იქ მიუღია. მამობილი, ეტყობა, კარგად ექცეოდა, ერთგვარი სინაზითაც კი. თვრამეტი წლის ჭაბუკმა ბაკალავრის გამოცდაც გაიარა. ოცდაერთი წლისამ, – 1452 წლის ზაფხულში, – ლიცენციატის(3) ხარისხიც მიიღო. რა განათლება ჰქონდა? ალბათ, თითქმის ისეთივე, ხელოვნების ფაკულტეტის სტუდენტმა რომ უნდა მიიღოს: ლათინურის გრამატიკა, ფორმალური ლოგიკა, რიტორიკა (ამ ორ საგანს არისტოტელეს მიხედვით ასწავლიდნენ, მისი შრომების მაშინდელი გაგების თანახმად); პროგრამაში ცოტაოდენი მეტაფიზიკაც შედიოდა, ჰუმანიტარული, საბუნებისმეტყველო და ზუსტი მეცნიერების მიმოხილვაც.
ოღონდ, ფრანგულ სიტყვას, რომელიც ლიცენციატის ხარისხს აღნიშნავს, ორნაირი მნიშვნელობა აქვს! ვიიონმა ხარისხი მიიღო და თავიც აიშვა, სახიფათო გახდა მისი ქცევა, კლირიკთა საზოგადოება მრავალფეროვანი იყო. ღვთისმსახურის წოდება იმ ადამიანთა ყურადღებას იქცევდა, რომლებსაც ეშინოდათ, რომ ერთ მშვენიერ დღეს მართლმსაჯულების წინაშე წარსდგებოდნენ. კლირიკს შეეძლო ჩვეულებრივი სასამართლოსთვის თავის არიდების მიზნით საქმის სასულიერო სასამართლოსთვის გადაცემა მოეთხოვა. ჩვეულებრივ, სასამართლოებში გაცილებით მკაცრი პროცესები იმართებოდა. ეს ღვთისმსახურები ხშირად მორალურ საფუძველს მოკლებული ადამიანები იყვნენ. ბევრ ვიგინდარას შეეძლო კლირიკების წრეს გარეოდა. ისეც მომხდარა, რომ ღვთისმსახურად თავის გასაღების მიზნით დამნაშავეს ლათინურის იმპროვიზირებული გაკვეთილები ჩაუგდია ხელში, რათა ამ გზით შეეცვალა მოსამართლე.
ვიიონმა ამ სხვადასხვა ჯურის ხალხის ყველაზე ცუდ წარმომადგენლებთან გააბა ნაცნობობა. როგორც ჩანს, ამ წრეში ქალებიც ერივნენ და არცთუ მოკლებულნი მომხიბვლელობას. ისინი, როგორც ხშირად ხდება ხოლმე, მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ პოეტის ზრახვებსა და თავგადასავლებში. მაგრამ, ალბათ, არც ერთ ქალს აზრადაც არ მოსვლია, რომ ამ ბიჭის წყალობით, საუკუნეების განმავლობაში იცოცხლებდა. მეწაღე ბლანში, სქელუა მარგო, მშვენიერი მეშლიაპე ჟანეტი, მეკალათე კატრინა; მიაქციეთ ყურადღება ამ ქალების მეტსახელებს… შეიძლება ისიც კი ვიფიქროთ, რომ ყველა ხელობის წარმომადგენელს მოუწიაო პოეტის მუზისთვის ცოლის დათმობა, თითქოსო საშუალო საუკუნეში ხელოსანთა წოდების წევრობა უცილობლად წარმოშობდა ცოლ-ქმრულ პრობლემებს.
და აი, დროსტარებით, გარყვნილებით დაიწყო და ძალადობამდე მიდის. 1455 წელს ვიიონი კლავს ადამიანს. ეს ამბავი “შეწყალების სიგელიდან” საკმაოდ კარგად არის ცნობილი. “შეწყალების სიგელი” კი მეფე შარლ VII-სგან მიიღო: “მეტრ ფრანსუა დე ლოჟი, იგივე დე ვიიონი, ოცდაექვსი წლისა ან დაახლოებით ამდენისა, რომელიც უფლის სხეულის გარდამოხსნის დღესასწაულის დროს, წმინდა ბენედიქტის ეკლესიის საათის კოშკის ქვეშ იჯდა ქვაზე, ქალაქ პარიზის სენ-ჟორჟის დიდ ქუჩაზე, და მასთან იყო ერთი მღვდელი, სახელად ჟილი და ვინმე ქალი, სახელად იზაბო. ყველაფერი ცხრა საათზე ან ოდნავ გვიან მოხდა”.
უცბად გამოჩნდება ვინმე ფილიპ სერმუაზი თუ შერმუა, მღვდელი, მეტრ ჟან ლე სარდის თანხლებით. სიგელის თანახმად, რომელიც ვიიონის სიტყვებიდან არის შედგენილი და ამ ვერსიის სიმართლე ეჭვს არ იწვევს, მღვდელი სერმუაზი ჩხუბს იწყებს, პოეტი საქმის მოწესრიგებას ცდილობს, დგება და ადგილს უთმობს… მაგრამ სერმუაზი არ ჩერდება, ანაფორის ქვეშიდან ხანჯალს დააძრობს და ვიიონს სახეში ურტყამს, რის გამოც “სისხლი ბლომად დაღვარა”. ვიიონს ლაბადა ეცვა, საღამოს თუ აცივდებოდა იმ შემთხვევისთვის და ლაბადის ქვეშაც ხანჯალი ეკიდა”; ისიც დააძრობს ხანჯალს და სერმუაზს საზარდულში გაუყრის, “თავადაც ვერ მიხვდა, ეს როგორ მოხდა”. (თავის მართლება მაინცდამაინც სიმართლეს არ ჰგავს). სერმუაზის თანმხლები შურისძიების მიზნით, ვიიონს დაედევნება. მას ქვა მოხვდება სახეში. ყველა მოწმე გარბის.
ვიიონი ჭრილობის შესახვევად დალაქთან მიდის. დალაქმა მომხდარის შესახებ მოხსენებითი ბარათი უნდა შეადგინოს და ვიიონს სახელს ეკითხება. ვიიონი გამოგონილ სახელს ეუბნება – მიშელ მუტონიო. სერმუაზი ჯერ მონასტერში მიჰყავთ, მერე ქალაქის საავადმყოფოში, სადაც ორი დღის შემდეგ კვდება “არასწორი მკურნალობის გამო”. მკვლელი წინდახედულად იმალება.
რამდენიმე თვის შემდეგ კი “შეწყალების სიგელს” იღებს, საიდანაც უკვე მოვიყვანეთ რამდენიმე წინადადება. საინტერესოა, რომ ამ შეწყალების ოპერატიული აქტისთვის თვით მეტრ ვიიონის მტკიცებები და თავის მართლება აღმოჩნდა საკმარისი. არანაირი გამოძიება არ ჩატარებულა. თავდაცვის აუცილებლობის გამო თავის მართლებას ეჭვის ქვეშ არავინ აყენებდა. დაინტერესებული პირის მტკიცება ამ უსიამოვნო შემთხვევის გამო მართებული იყო და მისაღები. თუმცა მისი მონაყოლი მთლად სიმართლეს არ ჰგავს: აუხსნელია მღვდელ სერმუაზის თავდასხმის მიზეზი, გამოგონილი სახელი, რომელიც ვიიონმა დალაქ ფუკეს უთხრა, შემთხვევის ადგილიდან ვიიონის გაქრობა, მოწმეების არ არსებობა, – მოკლედ, ამ საქმეში ბევრი საეჭვო დეტალია. სახრჩობელაზე ბევრი გაუგზავნიათ ამაზე ნაკლები სამხილით, მაგრამ ვიიონისადმი უფრო მკაცრი ნუ ვიქნებით, ვიდრე თვით მეფე იყო, რომელიც “ლმობიერებას უფრო მეტ უპირატესობას ანიჭებდა, ვიდრე სისასტიკეს”, შეიწყალეს, მიუტევეს და “ამ მომენტიდან, – როგორც ტექსტი იუწყება, – პროკურორის ბრძანებით სამუდამოდ დაიხურება ეს საქმე”. მაგრამ მალე საქმესთან დაბრუნება მაინც მოუწევთ.
© “არილი”
-
პოლ ვალერი
ვიიონი და ვერლენი
თითქოსდა იმაზე ადვილი, ბუნებრივი არაფერია, ვიდრე გვერდიგვერდ დააყენო ფრანსუა ვიიონისა და პოლ ვერლენის სახელები. ისტორიული, ანუ წარმოსახვითი პარალელების მოყვარული მკითხველი იოლად აღმოაჩენს ლიტერატურული სამყაროს ამ ორ ფიგურას შორის მსგავსებას. ორივე საუცხოო პოეტია, ორივე – ცნობილი უწესოა, ორივე თავის ლექსებში უაღრესად ღვთისმოსავ გრძნობებს უხამებს ფრიად თავისუფალ შენიშვნებსა და ხასიათებს, და ამ ერთი ტონალობიდან მეორეში უჩვეულო სიმსუბუქით გადადის; ორივე უზადოდ ფლობს ლექსწყობის ხელოვნებას და თავისი დროის ენას, ორივეს განათლება შეესაბამება ცოცხალ მეტყველებას, ხალხის ხმას; ხალხისა, რომელიც იგონებს, ამახინჯებს, ერთმანეთში ურევს სიტყვებსა და კონსტრუქციებს ისე, როგორც მოეპრიანება. ორივე პოეტმა საკმაოდ კარგად იცის ლათინური და ჩინებულად – ჟარგონული ლექსიკა; ორივე დროს ატარებს, როგორც მოეგუნებება – ეკლესიაში ან ტავერნაში; ორივე, თუმცა სხვადასხვა მიზეზით, პატიმრობის სიმწარესაც გამოსცდის, სადაც, მართალია, ვერ გამოსწორდნენ, სამაგიეროდ, სინდისის ქენჯნის, შიშისა და სინანულის ლექსად გამოსახვის ხელოვნება დახვეწეს. ორივე უკან იხევს, ნანობს, კვლავ უკან იხევს და ფსკერიდან დიდ პოეტად ამოდის, მაღლდება. პარალელი უნებურად იბადება და მისი განვითარებაც არ არის ძნელი.
ოღონდ, რადგან ასე ნათლად და ადვილად ხერხდება მათი ერთმანეთთან შეჯერება-გატოლება, გამიჯვნაც არ ჭირს. არ ღირს ამ მსგავსებას დიდი მნიშვნელობა მიენიჭოს. ვიიონი და ვერლენი, ცხადია, ფრიად იღბლიან შეხამებას წარმოადგენს ფრანგული ლიტერატურის ორიგინალური პანორამისთვის, რომელშიც თავშესაქცევად შეგვიძლია ჩავამწკრივოთ, წყვილ-წყვილად დავაჯგუფოდ ჩვენი დიდი ავტორები, გულმოდგინედ ავარჩიოთ და ერთმანეთს ამოვუყენოთ, თუნდაც, ზოგჯერ წარმოსახვითაც, ვთქვათ, კორნელი-რასინს, ბოსიუ-ფენელონს, ჰიუგო-ლამარტინს. ზოგჯერ, პირიქითაც, მსგავსების გამო, როგორც ამ შემთხვევაში, რომლის შესახებაც ახლა ვლაპარაკობთ. ყველაფერი ეს, თვალს მანამ სიამოვნებს, სანამ აწონ-დაწონის დრო არ დადგება და არ გავარკვევთ – რომ ეს დახვეწილი დაწყვილება არც დამაჯერებელია, არც სასარგებლო და საჭირო. მოკლედ, ამ შენიშვნის სათქმელად თავს იმიტომ მივეცი უფლება, რომ აგაცილოთ დეკორატიულ-რიტორიკული საშუალებების აღრევის სახიფათო ცდუნებას ჭეშმარიტ, კრიტიკულ მეთოდებთან, რომლის მეშვეობითაც რაიმე მნიშვნელოვანი დასკვნის გამოტანა შეიძლება.
დავუმატებ: “ვიიონ-ვერლენის” კომბინაცია, ორი არაჩვეულებრივი პიროვნების აშკარა და მაცდუნებელი შეპირისპირება, რასაც ჩვენი დღევანდელი საუბარი ეძღვნება, ზოგჯერ ბიოგრაფიული ფაქტითაც მტკიცდება. ხოლო, როცა მხოლოდ ავტორებს კი არა, მათ ნაწარმოებებსაც ვადარებთ, შეპირისპირება ნელ-ნელა სუსტდება, თუ მთლად არ ქრება. ზუსტად ამის ცხადყოფას ვაპირებ ახლა.
შეიძლება ვთქვათ, რომ ბიოგრაფიების შედარების იდეა ცალკეული დამთხვევების გამო წარმოიშვა, და მომიწევს იმ მეთოდს მივმართო, ჩვეულებრივ, ჩემში უნდობლობას რომ იწვევს. მივიჩნევ – ეს ჩემი ერთ-ერთი პარადოქსია, რომ პოეტის ბიოგრაფიის ცოდნა უსარგებლო ცოდნაა, შეიძლება ითქვას, სრულიად დამღუპველიც ავტორის ნაწარმოებების აღქმისას, ე.ი. იმ სიხარულის აღქმისთვის, რომელსაც ნაწარმოების წაკითხვის დროს განვიცდით, ან იმ დასკვნებისთვის ხელოვნების არსის შესახებ, რომლებსაც ამ ნაწარმოებების წაკითხვისას ვაკეთებთ. რა მესაქმება რასინის მიჯნურობასთან? მე “ფედრა” მაინტერესებს. რას მოვიგებ საწყისი მასალიდან, რომელიც ყველგან თავზესაყრელადაა? ნიჭი, ე.ი. გარდასახვის უნარი – აი, რა მხვდება გულში და ჩემში შურს იწვევს. სამყაროს ერთად აღებულ ყველა ვნებას, თვით ყოვლისშთანმთქმელ განცდასაც კი თავისთავად არ შეუძლია კარგი ლექსის დაბადება. რა კეთილგანწყობილიც უნდა ვიყოთ ავტორისადმი, მას ხანგრძლივი შემოქმედებითი ცხოვრება, გარემოება და ადგილი იმისთვის კი არ ეძლევა, რომ მასში რაღაც ჩვეულებრივი და ადამიანურია, არამედ იმისთვის, რომ ოდნავ აღემატება ჩვეულებრივ ადამიანს. თუ ვამბობთ, რომ ბიოგრაფიებისადმი ინტერესმა შეიძლება ზიანი მოიტანოს მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს ინტერესი ძალიან ხშირად გვიქმნის მიზეზს, პირობასა და საშუალებას, დავშორდეთ თვით ლექსების გულმოდგინე და ბუნებრივ შესწავლას. გვგონია, რომ ლექსებში ყველაფერი ნათელია, თუმცა, სინამდვილეში, მხოლოდ იმას ვაკეთებთ, რომ ამ ლექსებს თავს ვარიდებთ და მათთან ყოველ შეხვედრას გავურბივართ, მათი ავტორების, წინაპრების, მეგობრების, პრობლემებისა და საქმიანობის შესწავლით; ამით მხოლოდ თავს ვიტყუებთ – მეორეხარისხოვნისთვის მთავარს ვივიწყებთ. არაფერი ვიცით ჰომეროსზე. ეს ოდნავადაც არ აკნინებს “ოდისეას” ზღვის სილამაზეს… აბა, რა ვიცით ბიბლიის შემქმნელებზე, ეკლესიასტეს ან “ქებათა-ქების” ავტორებზე? ამ ნაწარმოებების სილამაზეს ამის გამო არაფერი აკლდება. ბოლოს, აბა, რა ვიცით შექსპირზე? ისიც კი არა – “ჰამლეტი” თუ მან დაწერა.
მაგრამ დღევანდელ საუბარში ბიოგრაფიულ საკითხებზე თავის არიდებას ვერ მოვახერხებთ. იგი დასაწყისშივე იჩენს თავს და მომიწევს ხელი მოვკიდო იმას, რასაც ახლახანს ვკიცხავდი.
საქმე ისაა, რომ ორმაგი სიტუაცია – ვერლენი-ვიიონი – განსაკუთრებული სიტუაციაა. იგი იშვიათი და გამასხვავებელ-დამახასიათებელი თვისებების მატარებელია. თითოეული მათგანის მიერ დაწერილი საკმაოდ საგრძნობი ნაწილი უშუალოდ მათივე ცხოვრებას ეხება. მათ ნაწარმოებებში, უდავოა, ბევრი რამ არის ავტობიოგრაფიული. ორივემ ამის არცთუ ცოტა მტკიცებულებანი დაგვიტოვა. ოღონდ საეჭვოა, რომ მათი აღიარება ყოველთვის გულწრფელია. თუ მათ ნაწარმოებებში, მართლაც სარწმუნო ფაქტებია გადმოცემული, მაშინ არა ყველაფერი და არა ყველა ფაქტია სანდო. ხელოვანი სიტყვას ირჩევს, მაშინაც კი, როცა აღსარებას ამბობს: აქ შეამსუბუქებს ფაქტებს, იქ გაამუქებს ფერებს…
უკვე ვთქვი, რომ ეს სიტუაცია განსაკუთრებულია. პოეტების უმრავლესობა, როცა საკუთარ თავზე წერს, არ სიტყვაძუნწობს. ლირიკოსები, საერთოდაც, მხოლოდ საკუთარ თავზე წერენ. აბა, რაზე ან ვისზე წერონ. ლირიკა – “მე”-ს ხმაა, ჟღერადობის უკიდურეს სიფაქიზემდე აყვანილი და, იქნებ, ყველაზე მაღალ ნოტაზეც. ლირიკოსი პოეტები საკუთარ თავზე იგივე მანერით ლაპარაკობენ, როგორც მუსიკოსები, – თავის შეგრძნებებს საკუთარი ცხოვრების კრიტიკული მოვლენებიდან გამოატარებენ და უნივერსალური ხასიათის იდუმალ ცდებში გადაადნობენ. მათ რომ გავუგოთ, საკმარისია, თუნდაც ერთხელ აღვფრთოვანდეთ დღის სინათლით, შევიგრძნოთ ბედნიერება, განსაკუთრებით კი – უბედურება, სურვილი, გატაცება; თავგზის აბნევა და სინანული, – საკმარისია ყოველი ადამიანისთვის ნაცნობი ეს უბრალო ცხოვრებისეული მდგომარეობა განიცადო, მდგომარეობა, რომელთაგან თითოეულს ქნარზე საკუთარი სიმი შეესაბამება…
ჩვეულებრივ, ეს საკმარისი აღმოჩნდება ხოლმე, მაგრამ ვიიონთან სულ სხვაგვარად არის. ეს დიდი ხნის წინ შეამჩნიეს, ოთხასზე მეტი წლის წინ. ამაოდ როდი დაწერა კლემან მარომ – მსურველს, “ჩასწვდეს და შეაფასოს” ვიიონის ბევრი ტექსტი, “იმ დროის პარიზში ცხოვრება დასჭირდება და იმ ადამიანების,იმ საგნების ცოდნა, რომლებზეც იგი ლაპარაკობს; რადგან, რაც დრო გადის, მით უფრო გვშორდება ეს მოგონებები, და უფრო ნაკლებს ეუბნება ადამიანებს მათი სახელები. ამიტომაც, ვისაც თავისი შრომით ხანგრძლივი სიცოცხლე სურს, საგნებზე ასე მდაბლად, ასე წვრილმანობით არ უნდა წეროს”.
მაშ ასე, აუცილებელია, ფრანსუა ვიიონის ცხოვრებასა და თავგადასავლებს მივმართოთ, ვცადოთ იმ დეტალებში აღვადგინოთ, როგორც მოიხსენიებს ან ამოვხსნათ მისი მრავალრიცხოვანი ქარაგმა. ვიიონი იმ ადამიანების სახელებს ჩამოთვლის, რომლებმაც მის ოღროჩოღრო ბედისწერაში კარგი ან ცუდი როლი ითამაშეს; ერთ ნაწილს მადლიერებით მოიხსენიებს, მეორეს დასცინის ანდა წყევლა-კრულვას უთვლის; აღწერს დუქნებს, სადაც ხშირად დადიოდა, რამდენიმე სიტყვით მუდამ ოსტატური სიზუსტით ხატავს ქალაქური ცხოვრების რაკურსებსა და სცენებს. ეს ლექსები მსგავსი წვრილმანებით გადავსებულია, მათგან განუშორებელია, ამიტომაც ზოგიერთი ადგილი გაუგებარია იმათთვის, ვინც იმ ეპოქის პარიზს, მის თვალწარმტაცსა თუ ნაღვლიან კუთხეებს არ იცნობს. ვფიქრობ, “პარიზის ღვთისმშობლის ტაძრის” ზოგიერთი თავი გვარიანი წინასიტყვაობა იქნება ვიიონის ლექსებისთვის. ჰიუგომ, ჩემი აზრით, მშვენივრად დაინახა ან მშვენივრად შეთხზა, მისთვის დამახასიათებელი ხელგაშლილობითა და სიზუსტით გადმოსცა მეთხუთმეტე საუკუნის ასე თუ ისე გამოგონილი დეტალები. უპირველეს ყოვლისა კი პიერ შამპიონის(1) მშვენიერ შრომას გირჩევთ წასაკითხად, სადაც თქვენ იპოვით ყველაფერს, რაც ცნობილია ვიიონისა და მისი დროის პარიზზე.
სირთულეები, რომლებსაც ჩვენში ვიიონის ლექსების კითხვა იწვევს, მხოლოდ ეპოქათა სხვაობასა და ზოგიერთი მოვლენის გაქრობაზე არ დაიყვანება, იგი მათი ავტორის განსაკუთრებულ ხასიათთანაც არის დაკავშირებული. ეს გონებამახვილი პარიზელი – შიშისმომგვრელი პიროვნებაცაა. ის მარტო სქოლარი ან ბურჟუა არ არის, რომელიც ლექსებს თხზავს და ზომიერად ეშმაკობს. ხიფათი, რომელიც ემუქრება, ისევე როგორც მისთვის ხელმისაწვდომი შთაბეჭდილებები, ისეთივეა, როგორიც მისი დროისა და წოდების ადამიანებისთვის. მეტრი ვიიონი – განსაკუთრებული კაცია, რადგან ჩვენს ამქარში (თუმცა ბევრი თავგადასავლების მოყვარულია – თეორიულად) არცთუ ხშირად ხდება, როცა პოეტს ხელობად ყაჩაღობა აქვს, ხელიდან წასული თაღლითია, ადანაშაულებენ მაწანწალობასა და საზარელ ბანდებთან კავშირში, რომ იგი ძარცვავს, ტეხს ზანდუკებსა და სალაროებს, თუ შემთხვევა მიეცემა, ჰკლავს კიდეც, გამუდმებით ფხიზლობს, გრძნობს, მის თავზე ყულფი ჰკიდია, და ამ დროს, უმშვენიერესი ლექსების წერას არ წყვეტს. სახრჩობელის ეს კანდიდატი (ჩვენ ხომ არ ვიცით, როგორ დაამთავრა მან სიცოცხლე, და საფუძველიც გვაქვს, ზუსტი ცნობისა გვეშინოდეს), ეს დევნით გატანჯული პოეტი თავის ლექსებში უხვად იყენებს იმ დროისთვის დამახასიათებელ სიტყვებსა და გამოთქმებს, იმ ბნელ და საიდუმლო ენისას, რომელზეც მხოლოდ იმ ადგილებში ლაპარაკობდნენ, ცუდი სახელით რომ იყო ცნობილი. ზოგიერთი მისი ლექსი ამ ენაზეა დაწერილი, და ჩვენთვის პრაქტიკულად გაუგებარია. იმ სამყაროს მცხოვრებნი, სადაც ამ ენას იყენებდნენ, დღის ნათელის მაგივრად ბნელ ღამეს ირჩევდნენ და მათი მეტყველებაც ღამის ზღურბლთანაა გაწოლილი, ძაღლსა და მგელს შუა, ე.ი. ჩვეულებრივ ენასა, რომლისგანაც სინტაქსი ისესხა, და სიტყვათა გამოუცნობ ნაკრებს შუა, რომელიც ზეპირად, პირიდან პირზე გადაეცემა და განუწყვეტლად განახლდება. მათ ლექსიკონში ბილწი, საზიზღრად მჟღერი სიტყვებია, დროდადრო შიშისმომგვრელ გამოხატულებას რომ იძენს. მიუხედავად იმისა, რომ აზრი ზოგჯერ გაუგებარია, სიტყვების უხეში ან კარიკატურული გარსით ვხვდებით იმ ცნებებს, აღმოჩენებს თუ სახეებს, მათში რომ იფარება.
ეს გახლავთ პრიმიტიული ტიპის ნამდვილი პოეტური შემოქმედება, პოეტურ ნაწარმოებებში პირველი და უმთავრესი ხომ ადამიანის სიტყვაა. ღატაკთა და ქურდთა ჟარგონი, მართალია, ზრდილი საზოგადოების მეტყველებიდან არის ამოზრდილი, მაინც თვითმყოფადი წარმონაქმნია, რომელიც უსასრულოდ იცვლება, სრულყოფილებას აღწევს – ბუნაგებში, ციხეებში, პარიზის ყველაზე ბნელ, უკეთურ ქუჩა-ბანდებში, საზოგადოების ყველაზე გამოუსწორებელი მტრების მეშვეობით, იმათი მეშვეობით, ვინც შიშს თესავს და იმავე დროს, თავადაც მუდმივად იმყოფება შიშში, ბოროტებას სჩადიან და გაჭირვებისგან იტანჯებიან, დანაშაულს ამზადებენ, გარყვნილ ცხოვრებას ეწევიან, ოცნებობენ შურისძიებაზე, თვალწინ კი გამუდმებით წამება და სასჯელი (იმ დროს ხშირად საშინლად მკაცრიც) უდგათ; ამაზე ფიქრიც განუწყვეტლივ თან სდევთ, აძრწუნებთ, გალიაში ჩამწყვდეული მხეცებივით აქეთ-იქით აწყდებიან დანაშაულსა და სასჯელს შორის.
ფრანსუა ვიიონის ბიოგრაფიაში, ისევე როგორც მისსავე პოეზიაში, ბევრი ბნელით მოცული ადგილია; მის ცხოვრებაშიც, ლექსებშიც ბევრი რამ არის წყვდიადით დაფარული, ისევე, როგორც თვით სახე პოეტისა.
იქიდან გამომდინარე, რაც მასზე ვიცით, მისი ჭეშმარიტი სახე ფრიად უბადრუკად წარმოგვიდგება: ცნობები მის შესახებ ან მისივე ლექსებიდანაა ამოკრებილი ან მართლმსაჯულების ჩანაწერებიდან, რომლებიც რაიმე განსაკუთრებულ მისახვედრ ვარიანტს არ იძლევა და უფლებას გვიტოვებს შევქმნათ შურისმაძიებელი, საძაგელი ადამიანის პორტრეტი, რომელსაც ყველაზე მდაბალი ქმედების ჩადენა შეუძლია, ოღონდ, ეგ არის, დროდადრო, მოულოდნელად, მის სახეში ღვთისმოსაობა და სინაზე გამოჟონავს, აკიაფდება, მაგალითად, როგორც იმ ცნობილ და უმშვენიერეს ლექსში (“ბალადა – ლოცვები ღვისმშობელს”), რომელიც ლოცვასავით შექმნა საკუთარი დედისთვის, საცოდავი ქალისთვის, რომელმაც დაახლოებით 1435 წელს თავისი ვაჟი, ფრანსუა დე მონკორბიედ წოდებული, რომელსაც მერე მძიმე ხვედრი, დიდება, საპყრობილეთა ჯაჭვი და პოეზია ერგება წილად, აღსაზრდელად გიიომ დე ვიიონს მიაბარა, წმინდა ბენედიქტეს ეკლესიის წმინდა იოანეს სამლოცველოს კაპელანს.
ეს ბალადა, ერთ-ერთი საუკეთესოა ფრანგულ პოეზიაში.
თუ ყურადღებას არ მიაქცევთ ოდნავ უკვე გაფერმკრთალებულ სიტყვებს, ენა თანამედროვეს ჰგავს; ეს ლექსი თითქმის ხუთი ასეული წლის წინ დაიწერა, მაგრამ დღემდე გვახარებს და გვაღელვებს. აღგვაფრთოვანებს პოეტის ოსტატობა, ფორმათა სრულყოფილება, დახვეწილი სტროფების უზადო მუსიკალური წყობა, რომელშიც სინტაქსის სიმდიდრე და მუხლების ბუნებრივი მრავალფეროვნება, კონსტრუქციების ადვილად შეკავშირების საშუალებას იძლევა – ათი ხაზი, ათი მარცვალი, ოთხი რითმა. აღფრთოვანებული ვარ ამ რითმების უკვდავობით, ლუდოვიკო XI დროს რომ აღმოცენდა. ამაში ვხედავ ჩვენი ლიტერატურული მემკვიდრეობის ნამდვილ საბუთსა და ფრანგული ენის უცვლელ არსს მრავალი საუკუნის განმავლობაში. ევროპაში ასეთი მემკვიდრეობით მხოლოდ საფრანგეთსა და ინგლისს შეუძლია იამაყოს; ამ ორ ქვეყანაში მეთხუთმეტე საუკუნიდან მოყოლებული, თაობების ცვლის ფონზე, პირველხარისხოვანი მთხზველებისა და ლიტერატურული ნაწარმოებების შექმნა არ შეჩერებულა.
საერთოდ კი, იმის მიუხედავად, ვიიონი ჩამოახრჩვეს თუ არა, სიცოცხლეს განაგრძობს იმ ავტორთა თანაბრად, დღეს რომ მოღვაწეობენ. იგი სიცოცხლეს აგრძელებს, რადგან მისი ლექსები ჩვენთვის გასაგებია, გულგრილს არ გვტოვებენ, და რაც მთავარია, – იმიტომ, რომ ისინი უძლებენ ყველაზე ძლიერ და სრულყოფილ ნაწარმოებებთან შეჯიბრს, რომლებიც უდიდესმა ავტორებმა შექმნეს, მას აქეთ მილეულ ოთხი საუკუნის განმავლობაში, მისი ლექსების ფორმა ფასდაუდებელია.
ტექსტების ბედზე ლაპარაკიდან ისევ მათი ავტორების ბედზე საუბარს დავუბრუნდები. უკვე ვთქვი, რომ იგი მხოლოდ ნაწილობრივ არის-მეთქი ჩვენთვის ცნობილი. როგორც რემბრანტთან – დიდი ნაწილი ჩრდილში რჩება, საიდანაც ცალკეული ფრაგმენტები და დეტალები საოცრად ნათლად, გამაოგნებელი მკაფიოობით გამოდის.
გიამბობთ როგორ აღმოჩნდა ეს დეტალები: ისინი სამართალწარმოების მასალებიდან გახდა ცნობილი. ამ მასალებს, რომლებშიც პრაქტიკულად სრულიად სანდო ინფორმაციაა ვიიონის შესახებ, სამ თუ ოთხ მაძიებელს, პირველხარისხოვან ერუდიტს უნდა ვუმადლოდეთ. ახლა ზუსტად ის დროა, საკადრისი პატივი მივაგოთ ლონონს(2), მარსელ შვობს და პიერ შამპიონს, რომლებამდეც მხოლოდ ნაკლებად სანდო ინფორმაციები გვქონდა პოეტზე. მათ მოიძიეს ეროვნული არქივის პარიზის სასამართლოს საქაღალდეებში უმნიშვნელოვანესი საბუთები.
მე არ ვიცნობდი ოგიუსტ ლონონს, სამაგიეროდ, კარგად ვიცნობდი მარსელ შვობს, მღელვარებით ვიხსენებ ჩვენს ხანგრძლივ საუბრებს მწუხრისას, როცა ეს უჩვეულო გონებითა და შორსმჭვრეტელობით დაჯილდოებული ადამიანის თავის ძიებებს, წინათგრძნობებსა და იმ აღმოჩენებზე მიამბობდა, რომლებიც მას მიზანს აახლოვებდა – სანდო ცნობების აღმოჩენას ვიიონის საქმეზე. იგი ფლობდა ედგარ პოს ინდუქციური წარმოსახვის უნარს, ფილოლოგის დაჟინებულ გამჭრიახობას, ტექსტის ანალიზის თავისებურ ნიჭს, გარდა ამისა, მას ჰქონდა ის განსაკუთრებული ინტერესი გამოჩენილი პიროვნებებისადმი და მათი უჩვეულო ბედისადმი, რაც დაეხმარა პირველს ჩაეხედა ბევრ საუცხოო წიგნში, ლიტერატურაში მოვლენებად რომ იქცა.
ლონონის მაგალითით (და პოლიციისა, რომელიც თავის მუშაობაში ამავე მეთოდს იყენებს) გადაწყვიტა გამოთვლის მეთოდით ემუშავა – ვიიონს დასწეოდა, მიემართა “ტოტალური ალყისთვის”. ამისთვის საჭირო იყო დამნაშავის ყველა პოტენციური გარემოცვისთვის, რომელთა ხელში ჩაგდებაც უნდოდა, მახე დაეგო, – დაეკავებინა, ე.ი. “გამოეაშკარავებინა” ყველა მისი თანამზრახველი. მას უნდოდა შეემოწმებინა და შეეფასებინა ის გულმოდგინება, რომლითაც მაშინ სისხლის სამართლის საქმეებს იძიებდნენ. ერთხელ იმ დამნაშავეთა ბანდის ავაზაკურ თავგადასავლებზეც მიამბო, რომლებთანაც ჩვენი ვიიონი იყო დაკავშირებული. შვობმა დამნაშავეები დიჟონში აღმოაჩინა, სადაც ბევრი დანაშაული ჩაიდინეს; მძარცველები ის-ის იყო უნდა დაეჭირათ, რომ ქალაქი მოულოდნელად დატოვეს და სხვადასხვა მხარეს გაიფანტნენ. დიჟონის სასამართლოს პროკურორს თვალთაგან არ დაუკარგავს ისინი; ერთ თავის კოლეგას პატაკს უგზავნის და გაქცეულებზე ზუსტ ცნობებს აწვდის. ნაძარცვით დატვირთული სამი მათგანი ტყეში გაუჩინარდა. თურმე ორმა ერთმანეთში მოილაპარაკა, მესამე ხანჯლით მოკლა, მისი წილი გაინაწილა და ერთმანეთს დაშორდა. ერთი იმათგანი, როგორც ეტყობა, ორლეანში ჩამოჰკიდეს, მეორე მონტარჟში ყალბი ფულის მოჭრისთვის ცოცხლად მოხარშეს. ეტყობა, მაშინდელი მართლმსაჯულება, რომელსაც არც ტელეფონი, არც ტელეგრაფი, არც ფოტოგრაფია, არც თითების ანაბეჭდი ან ანთროპომეტრული აღწერები არ გააჩნდა, კარგად მუშაობას მაინც ახერხებდა.
სერიოზული საფუძველი არსებობს ვივარაუდოთ, რომ ვიიონი ამ ბანდის წევრი იყო, რომლის სახელიც “ნიჟარათა ძმობა” ანუ “ნიჟარქვა” საკმაოდ სახელგავარდნილი გახლდათ. მისი ცხოვრება, ერთდროულად, უბედურიც იყო და ბედნიერიც, როგორც ჩანს, ხანმოკლეც – ძალზე საეჭვოა, ორმოც წლამდე ეცოცხლა. მოკლედ მოგითხრობთ მის ისტორიას, უფრო სწორად იმას, რაც იმ მკვლევარებმა შეძლეს და გაარკვიეს, უკვე რომ დავასახელე და რომელთა შრომების წაკითხვაც ნამდვილად ღირს, არა იმისათვის, დიდი პოეტის ლექსები გავიგოთ, არამედ იმიტომ, ამ სამეულის მიერ წარსულის აღსადგენად გაწეული შრომის სრულყოფილება რომ შევაფასოთ და გავიგოთ, აღმოჩენის უნარის გვერდით კიდევ არსებობს უნარი ძიებისა, ხოლო მწერლის ტალანტის თანაბრად არის კიდევ ტალანტი მკითხველისა.
ვიიონი 1431 წელს დაიბადა პარიზში, ნამდვილი სახელი და გვარია ფრანსუა დე მონკორბიე. დედამისი ღატაკი ქალი ყოფილა; შვილის აღზრდა ვერ შეძლო თურმე და აღსაზრდელად მიაბარა წმინდა ბენედიქტეს თემის პატივცემულ კანონიკ გიიომ დე ვიიონს, რომელიც იქვე, ეკლესიასთან ცხოვრობდა. მის სახლში აღიზარდა ფრანსუა ვიიონი და დაწყებითი განათლებაც იქ მიუღია. მამობილი, ეტყობა, კარგად ექცეოდა, ერთგვარი სინაზითაც კი. თვრამეტი წლის ჭაბუკმა ბაკალავრის გამოცდაც გაიარა. ოცდაერთი წლისამ, – 1452 წლის ზაფხულში, – ლიცენციატის(3) ხარისხიც მიიღო. რა განათლება ჰქონდა? ალბათ, თითქმის ისეთივე, ხელოვნების ფაკულტეტის სტუდენტმა რომ უნდა მიიღოს: ლათინურის გრამატიკა, ფორმალური ლოგიკა, რიტორიკა (ამ ორ საგანს არისტოტელეს მიხედვით ასწავლიდნენ, მისი შრომების მაშინდელი გაგების თანახმად); პროგრამაში ცოტაოდენი მეტაფიზიკაც შედიოდა, ჰუმანიტარული, საბუნებისმეტყველო და ზუსტი მეცნიერების მიმოხილვაც.
ოღონდ, ფრანგულ სიტყვას, რომელიც ლიცენციატის ხარისხს აღნიშნავს, ორნაირი მნიშვნელობა აქვს! ვიიონმა ხარისხი მიიღო და თავიც აიშვა, სახიფათო გახდა მისი ქცევა, კლირიკთა საზოგადოება მრავალფეროვანი იყო. ღვთისმსახურის წოდება იმ ადამიანთა ყურადღებას იქცევდა, რომლებსაც ეშინოდათ, რომ ერთ მშვენიერ დღეს მართლმსაჯულების წინაშე წარსდგებოდნენ. კლირიკს შეეძლო ჩვეულებრივი სასამართლოსთვის თავის არიდების მიზნით საქმის სასულიერო სასამართლოსთვის გადაცემა მოეთხოვა. ჩვეულებრივ, სასამართლოებში გაცილებით მკაცრი პროცესები იმართებოდა. ეს ღვთისმსახურები ხშირად მორალურ საფუძველს მოკლებული ადამიანები იყვნენ. ბევრ ვიგინდარას შეეძლო კლირიკების წრეს გარეოდა. ისეც მომხდარა, რომ ღვთისმსახურად თავის გასაღების მიზნით დამნაშავეს ლათინურის იმპროვიზირებული გაკვეთილები ჩაუგდია ხელში, რათა ამ გზით შეეცვალა მოსამართლე.
ვიიონმა ამ სხვადასხვა ჯურის ხალხის ყველაზე ცუდ წარმომადგენლებთან გააბა ნაცნობობა. როგორც ჩანს, ამ წრეში ქალებიც ერივნენ და არცთუ მოკლებულნი მომხიბვლელობას. ისინი, როგორც ხშირად ხდება ხოლმე, მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ პოეტის ზრახვებსა და თავგადასავლებში. მაგრამ, ალბათ, არც ერთ ქალს აზრადაც არ მოსვლია, რომ ამ ბიჭის წყალობით, საუკუნეების განმავლობაში იცოცხლებდა. მეწაღე ბლანში, სქელუა მარგო, მშვენიერი მეშლიაპე ჟანეტი, მეკალათე კატრინა; მიაქციეთ ყურადღება ამ ქალების მეტსახელებს… შეიძლება ისიც კი ვიფიქროთ, რომ ყველა ხელობის წარმომადგენელს მოუწიაო პოეტის მუზისთვის ცოლის დათმობა, თითქოსო საშუალო საუკუნეში ხელოსანთა წოდების წევრობა უცილობლად წარმოშობდა ცოლ-ქმრულ პრობლემებს.
და აი, დროსტარებით, გარყვნილებით დაიწყო და ძალადობამდე მიდის. 1455 წელს ვიიონი კლავს ადამიანს. ეს ამბავი “შეწყალების სიგელიდან” საკმაოდ კარგად არის ცნობილი. “შეწყალების სიგელი” კი მეფე შარლ VII-სგან მიიღო: “მეტრ ფრანსუა დე ლოჟი, იგივე დე ვიიონი, ოცდაექვსი წლისა ან დაახლოებით ამდენისა, რომელიც უფლის სხეულის გარდამოხსნის დღესასწაულის დროს, წმინდა ბენედიქტის ეკლესიის საათის კოშკის ქვეშ იჯდა ქვაზე, ქალაქ პარიზის სენ-ჟორჟის დიდ ქუჩაზე, და მასთან იყო ერთი მღვდელი, სახელად ჟილი და ვინმე ქალი, სახელად იზაბო. ყველაფერი ცხრა საათზე ან ოდნავ გვიან მოხდა”.
უცბად გამოჩნდება ვინმე ფილიპ სერმუაზი თუ შერმუა, მღვდელი, მეტრ ჟან ლე სარდის თანხლებით. სიგელის თანახმად, რომელიც ვიიონის სიტყვებიდან არის შედგენილი და ამ ვერსიის სიმართლე ეჭვს არ იწვევს, მღვდელი სერმუაზი ჩხუბს იწყებს, პოეტი საქმის მოწესრიგებას ცდილობს, დგება და ადგილს უთმობს… მაგრამ სერმუაზი არ ჩერდება, ანაფორის ქვეშიდან ხანჯალს დააძრობს და ვიიონს სახეში ურტყამს, რის გამოც “სისხლი ბლომად დაღვარა”. ვიიონს ლაბადა ეცვა, საღამოს თუ აცივდებოდა იმ შემთხვევისთვის და ლაბადის ქვეშაც ხანჯალი ეკიდა”; ისიც დააძრობს ხანჯალს და სერმუაზს საზარდულში გაუყრის, “თავადაც ვერ მიხვდა, ეს როგორ მოხდა”. (თავის მართლება მაინცდამაინც სიმართლეს არ ჰგავს). სერმუაზის თანმხლები შურისძიების მიზნით, ვიიონს დაედევნება. მას ქვა მოხვდება სახეში. ყველა მოწმე გარბის.
ვიიონი ჭრილობის შესახვევად დალაქთან მიდის. დალაქმა მომხდარის შესახებ მოხსენებითი ბარათი უნდა შეადგინოს და ვიიონს სახელს ეკითხება. ვიიონი გამოგონილ სახელს ეუბნება – მიშელ მუტონიო. სერმუაზი ჯერ მონასტერში მიჰყავთ, მერე ქალაქის საავადმყოფოში, სადაც ორი დღის შემდეგ კვდება “არასწორი მკურნალობის გამო”. მკვლელი წინდახედულად იმალება.
რამდენიმე თვის შემდეგ კი “შეწყალების სიგელს” იღებს, საიდანაც უკვე მოვიყვანეთ რამდენიმე წინადადება. საინტერესოა, რომ ამ შეწყალების ოპერატიული აქტისთვის თვით მეტრ ვიიონის მტკიცებები და თავის მართლება აღმოჩნდა საკმარისი. არანაირი გამოძიება არ ჩატარებულა. თავდაცვის აუცილებლობის გამო თავის მართლებას ეჭვის ქვეშ არავინ აყენებდა. დაინტერესებული პირის მტკიცება ამ უსიამოვნო შემთხვევის გამო მართებული იყო და მისაღები. თუმცა მისი მონაყოლი მთლად სიმართლეს არ ჰგავს: აუხსნელია მღვდელ სერმუაზის თავდასხმის მიზეზი, გამოგონილი სახელი, რომელიც ვიიონმა დალაქ ფუკეს უთხრა, შემთხვევის ადგილიდან ვიიონის გაქრობა, მოწმეების არ არსებობა, – მოკლედ, ამ საქმეში ბევრი საეჭვო დეტალია. სახრჩობელაზე ბევრი გაუგზავნიათ ამაზე ნაკლები სამხილით, მაგრამ ვიიონისადმი უფრო მკაცრი ნუ ვიქნებით, ვიდრე თვით მეფე იყო, რომელიც “ლმობიერებას უფრო მეტ უპირატესობას ანიჭებდა, ვიდრე სისასტიკეს”, შეიწყალეს, მიუტევეს და “ამ მომენტიდან, – როგორც ტექსტი იუწყება, – პროკურორის ბრძანებით სამუდამოდ დაიხურება ეს საქმე”. მაგრამ მალე საქმესთან დაბრუნება მაინც მოუწევთ.
-
გოლუეი კინელი
“პოეზია – უსაზღვრო ხოტბაა”
ინგლისურიდან თარგმნა მანანა მათიაშვილმა
გოლუეი კინელის ლექსი “კოშკების დამხობა” ჟურნალ “ნიუ იორკერში” დაიბეჭდა 2002 წლის 9 სექტემბერს. კინელს ჟურნალის პოეტური განყოფილების რედაქტორი – ელის ქუინი ესაუბრება მისი ელეგიური ლექსის წერის პროცესის, სტრუქტურისა და გავლენების შესახებ; ასევე – იმ სირთულეებზე, რაც თან ახლავს გასული სექტემბრის ტრაგიკული მოვლენების გახსენებას.
ე.ქ. – როცა ჩვენ პირველად ვისაუბრეთ ამ ინტერვიუს შესახებ, ვაპირებდი თქვენთვის მეკითხა, როგორ მიაგენით ამ ლექსის დაწერის მეთოდიკას. ეს, ჩემი შეფასებით, წლის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწარმოებია. თუმცა თქვენი ადრეული ლექსების გადაკითხვის შემდეგ მივხვდი, რომ მთელი მოღვაწეობის მანძილზე ხშირად მიმართავდით სხვა პოეტთა ხმებს – თქვენს კონკრეტულ საგანთან მისადაგებულ, შემთხვევით გაგონილ სიტყვებს. ეს განსაკუთრებით ითქმის 1971 წელს გამოცემული “კოშმარების წიგნის” იმ ნაწილზე, რომელსაც “მკვდრები უხრწნელად აღსდგებიან” ჰქვია. ამავე კრებულში ჯარისკაცების საუბარი გაქვთ შეტანილი. მოგვიანებით, ლექსშიც “ბუზები”, რომელიც 1994 წელს გამოჩნდა “ნიუ იორკერში”, ბევრი პოეტის ციტატა გქონდათ ჩართული. ასე რომ, კოლაჟის ტექნიკა იმთავითვე გქონდათ ათვისებული.
გ.კ. – ასეა, მაგრამ ამ ლექსში კოლაჟის გამოყენება მანამდე არ მიფიქრია, სანამ ერთხელ ვიიონის ცნობილი სიტყვები არ ამომიტივტივდა გონებაში. ეს მაშინ, როცა ვცდილობდი იმ სხვადასხვა ჯურის ადამიანთა აღწერას, რომლებიც თავთავიანთ სამუშაოს ასრულებდნენ იმ დღეს სავაჭრო ცენტრის შენობებში.
“…povres et riches,
Sages et folz, prestres et laiz,
Nobles, villians, larges et chiches,
Petiz et grans et beaulx et laiz“.
“…მდიდრები და ღარიბები,
ჭკვიანები თუ შეშლილები, მღვდლები, ერისკაცები,
დიდებულები, მემამულენი, ძუნწები და კეთილშობილნი,
მაღლები – დაბლები, ლამაზები – შეუხედავნი“.
იმავე ხანებში ერთ ნაშუადღევს სტენლი კუნიცთან მოვხვდი, რომელიც ცელანის “სიკვდილის ფუგის” თარგმანებს ათვალიერებდა – მათზე უნდა ესაუბრა ვაშინგტონის ჰოლოკოსტის მუზეუმში დაგეგმილი სემინარზე. მასთან საუბარმა კიდევ დამიდასტურა ის აზრი, რომ “სიკვდილის ფუგა” ადამიანური სულის ერთ–ერთი უდიდესი გამოვლინებაა.
მერე ვიღაცამ გამომიგზავნა მილოშის “პოეზიის მოწმის” ერთ–ერთი თავისი ასლი, სადაც ავტორს მოტანილი აქვს ალექსანდერ ვატის ციტატები: ეს ყველაფერი თითქმის წინასწარგანზრახულად მომეცა გარემოებათა შემთხვევითობის წყალობით და მეც მივიღე შემოთავაზება.
– ასე რომ, ცელანი და ვიიონი იმთავითვე გქონდათ გონებაში, აღარაფერს ვამბობ კრეინსა და უიტმენზე, რომელთა სიტყვები გამუდმებით თან გდევთ, თქვენში ცხოვრობს უკვე იმდენი ხანია, რომ ქუჩაში სეირნობის დროსაც გახსენდებათ ხოლმე.
– ჩემი აზრით, უიტმენს სურდა, ხალხის მესიტყვე გამხდარიყო, მაგრამ როცა კი სცადა ამგვარი ლექსის დაწერა – საშინელება გამოუვიდა. თუმცა ის ლექსები, რომლებიც მან სხვადასხვა თემაზე საკუთარი შეხედულებების გადმოსაცემად შექმნა, ფაქტიურად, სწორედ ხალხის სახელით მეტყველებს. პრობლემა ის იყო, რომ ხალხი არ უსმენდა მათ. ასე რომ, ვიფიქრე, ჩემი ლექსის შესაფერისი იქნებოდა, თუ მასში უიტმენს ვათქმევინებდი ერთ–ერთ ბოლო სიტყვას.
– მაინტერესებს, ხომ არ ღელავდით, ოდნავ შიშის გრძნობა ხომ არ გეუფლებოდათ, როცა ამდენი ადამიანისთვის ცდილობდით ელეგიის დაწერას?
– მართლა არ მიგრძვნია არანაირი საშიშროება, ალბათ იმიტომ, რომ მე ის “სახალხო” ლექსად არ მქონდა ჩაფიქრებული – ისიც კი არ ვიცოდი, ჩემი ნაწერი საერთოდ თუ იქცეოდა ლექსად. როცა შევატყვე, რომ რაღაც გამოდიოდა, ერთადერთი, რაც მაშფოთებდა, იყო პასუხისმგებლობა დაღუპულთა ახლობლების წინაშე – მათი შეყვარებულების, მეუღლეების, შვილების, მეგობრების, ნათესავების რეაქცია.
მინდოდა, ჩემი პოეტური ანგარიში ჩემივე გრძნობების ადეკვატური გამოსულიყო, მაგრამ იმასაც ვგრძნობდი, რომ მოვალე ვიყავი, ეს ოჯახები დამეცვა ყოველგვარი შემდგომი ტენდენციისგან, რასაც ჩემდაუნებურად გავუკეთებდი პროვოცირებას ლექსის საგნის უკიდურესი სიმძაფრით გადმოცემისას. შეზღუდულად არ მიგრძვნია თავი, უფრო იმას ვშიშობდი, შორს არ შემეტოპა. თუმცა, დარწმუნებული ვარ, რომ ლექსი, რომელიც შორს შეტოპავს, სწორედ ამ სიღრმის გამო უფრო მისაღები ხდება ხოლმე, ვიდრე ის, რომელიც ზერელე აღწერას ამჯობინებს.
– მახსენდება ფროსტის განსაზღვრება: “ყოველგვარი ნაწარმოები მხოლოდ იმდენადაა კარგი, რამდენადაც დრამატულია“. თქვენს ლექსს გამოკვეთილად დრამატული სტრუქტურა აქვს, მისი ყოველი ნაწილი კრეშჩენდომდე მაღლდება, რაც ერთგვარ შიშნარევ მიხვედრას გულისხმობს, რომელიც რაღაცის დადასტურებით უნდა დაგვირგვინდეს, შემდეგ კი თემის ძიებით და გაშლით; გზების მოსინჯვით გრძელდება.
– მიხარია, რომ შეამჩნიეთ ეს თავისებურებები, თუმცა მათ არ აღვიქვამ, როგორც განსაკუთრებული ოსტატობის შედეგს, აქ ჩემი მცდელობა ჩანს – უფრო გასაგები და ვიზუალური გამეხადა სათქმელი. ეს ლექსი შედგება სეგმენტებისგან და ვცდილობდი, ეს სეგმენტები თუ მომენტები ისე დამელაგებინა, რომ გარკვეული ნარატიული წესრიგი მიმეღო. ამიტომ არ მივიჩნიე საჭიროდ სეგმენტების დამაკავშირებელი მონაკვეთების გამოკვეთა და გადავწყვიტე, ფიკუსირება მთლიანად ამ ძირითად მომენტებზე მომეხდინა.
– კრაკოვში ჩ.კ.უილიამსმა გაიხსენა თავისი ადრეული ლექსის – “ანა ფრანკის დღის” წერის პროცესი და განაცხადა, რომ ამ ლექსზე ისწავლა, როგორ უნდა ეწერა. ეს მან იმით ახსნა, რომ “ლექსის ერთდროულად განუსაზღვრელსა და სრულიად გარკვეულ საგანზე” მუშაობისას მოუხდა გამოეცადა რაღაცნაირი სიმტკიცის შეგრძნება. თქვენც ხომ არ გაგჩენიათ ამგვარი გრძნობა, როცა ამ თემაზე მუშაობის დაწყება გადაწყვიტეთ?
– მე ვიცნობ იმ გრძნობას, რაზეც ჩარლი ლაპარაკობს, მაგრამ ჩემს ლექსში სხვანაირად მოხდა – შინაგანად დიდხანს ვჭოჭმანობდი და სიტყვები სულაც არ მოედინებოდა წყალივით. ეს მანამდე, სანამ მუშაობის დაწყებიდან კარგა ხნის მერე ცხადად გამოიკვეთებოდა ლექსის სვლა–გეზი და მეც შევწყვიტე ბორძიკი. დამეხმარა ერთი რამ – გავაცნობიერე, რომ ეს ლექსი არ იყო მომხდარის პოლიტიკური ასპექტის აწონ–დაწონვისთვის განკუთვნილი ადგილი იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი ამას შევძლებდი. ჩემი პირვანდელი მონახაზები სავსე იყო ისეთი კითხვებით, როგორიცაა: “როგორ მოხდა ეს?”, “რა მოყვება ამას?”, “ვინ ჩაიდინა?”, “რატომ მოხდა?”, “რა წვლილი მიგვიძღოდა ჩვენ ისეთი სამყაროს შექმნაში, სადაც შეიძლებოდა ასეთი რამ მომხდარიყო?” თუმცა, როცა კი შევეცადე ეს კითხვები ლექსში ჩამესვა, რასაც პირველ ხანებში ხშირად ვაკეთებდი – მთელი ნაწარმოები ერთი ხელის მოსმით მიწასთან გასწორდა. ბოლოსდაბოლოს მივხვდი, რომ ლექსი უნდა შეხებოდა თვითმფრინავების შეჯახებას, სიკვდილიანობას, ადამიანების ტანჯვასა და წუხილს და თუ შესაძლებელი გახდებოდა, იქნებოდა მასში გარკვეულწილად ნუგეშისცემაც, გამოწვეული მომხდართან ახლოს ყოფნისა და თანაგანცდისგან. მას შემდეგ, რაც ამას მივხვდი, ლექსი შეიკრა.
ლექსი იგება წვრილმანებსა და დეტალებზე, სახე–ხატების საშუალებით და მას იშვიათად აქვს საქმე განზოგადებებთან. მისი თვისებაა – უსაზღვრო ხოტბა. შეიძლება იფიქროთ, რომ ის ხოტბის შესხის ხელოვნებაა. ზოგიერთი ლექსი, მართლაც ბრწყინვალე ლექსი, ძირისძირობამდე ერთგულია თავისი კონკრეტული საგნისა, მაგრამ მათ ამავე დროს გააჩნიათ უნივერსალური თავისება, რაც მათ სიცოცხლისუნარიანობას განაპირობებს თვით ყველაზე შეუფერებელ პირობებშიც კი.
– პოემის იმ ნაწილში, სადაც ლაპარაკია თვითმფრინავის საწვავზე, აფეთქებულ გრანიტსა და შხამიან გამონაბოლქვებზე, ანუ წვის მთელ მატერიალურ გამოვლინებებსა და თვითონ კატასტროფაზე, სტროფის ბოლო ბწკარებში (“Freighted air too foul to take in but we take it in,/ too gruesome… to breathe but they breathe it and you breathe it“), მე შესამჩნევ ცვლილებას ვგრძნობ – ესაა აუცილებელ თანხმიერებაში (თუ კეთილხმოვანებაში) ჩაძირვა, რაც ერთობ მიმეტური ნიშან–თვისებაა. ეს შენაცვლება, ჩემი აზრით, ზომიერად და ოსტატურად გათვლილი სვლაა.
– ეს ერთ-ერთი იმ ადგილთაგანია, სადაც დაღუპულთა ოჯახების გამო ვღელავდი – ამ ჰაერში არსებობდა ის ყველაფერი, რაც გარდაცვლილთაგან დარჩა. ეს იყო სახიფათო. ვფიქრობ, სწორად შეგინიშნავთ – ამ ადგილას ლექსი მართლაც ხდება უფრო კონფიდენციალური, რამდენადმე პირადულიც. სწორედ აქ ვცადე ცოტა სიღრმეში შემეღწია და მომხდარის შინაგანი მხარე დამენახა.
– როცა ცელანმა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ თავისი მშვენიერი და ტკივილიანი ლექსები გამოაქვეყნა, კონკრეტულად “სიკვდილის ფუგა” მაქვს მხედველობაში, ის გააკრიტიკეს. ადორნოს სიტყვებით რომ ვთქვათ, იმის გამო, რომ ოსვენციმის შემდეგ პოეზიის წერა შეეძლო. მოგვიანებით, “სიკვდილის ფუგა” გერმანიაში განიხილეს მსუბუქი ემოციური ლექსის კრიტერიუმით და ეს იყო ყველაზე შეურაცხმყოფელი პოეტისათვის. ღელავთ თუ არა, როგორ მიიღებენ თქვენს ლექსს?
– როცა ამბობენ, რომ არ შეიძლება პოეზია იწერებოდეს ოსვენციმის შემდეგ (თუმცა ბოლო დროს ეს ფრაზა არსად გამიგონია), ჩემი აზრით, ავიწყდებათ, რომ პოეზია სიცოცხლისა და სიკვდილის – თვით ძალმომრეობითი სიკვდილის – მიმართ ჩვენი ყველაზე გულწრფელი რეაქციების გამოხატვის საუკეთესო საშუალებაა. 11 სექტემბრის მოვლენებისადმი ჩვენი რეაქციის ჩახშობა მხოლოდ ამ მოვლენების დავიწყებამდე მიგვიყვანს. ჩემთვის ცელანის “სიკვდილის ფუგა” ერთ-ერთი ყველაზე ძალისმომცემი ლექსია – ტანჯვის გზის გავლის გარეშე, საერთოდ, როგორ წარმოუდგენიათ გადარჩენა, არ მესმის?! ცელანის ეს ლექსი ძალზე კომპაქტური ფორმით იძლევა უპრეცედენტო საშინელებების შემაძრწუნებელ გამოსახულებას, რაც სხვანაირად სიტყვის უთქმელად ჩაილექებოდა ჩვენში.
– ჩემი ერთ-ერთი უსაყვარლესი ესე 70-იან წლებში ტედ ჰიუზმა გამოაქვეყნა არაჩვეულებრივი იუგოსლაველი პოეტის, ვასკო პოპას ომისშემდგომი ლექსების კრებულის წინასიტყვაობად. ჰიუზი აღწერს პოპას (ასევე ჰერბერტის, ჰოლუბის და მილოშის) გახსნილობას “ყოველივე იმის მიმართ, რაც გარშემო ხდება”, მიუხედავად იმისა, თვითონ მონაწილეობენ თუ არა მომხდარში. ჰიუზი მიუთითებს ასევე მათ “მოზომილ უარზე – არაფრისდიდებით თავი შორს არ დაიჭირონ იმ ძალისგან, რაც მართავს მნიშვნელოვან მოვლენებს”.
– იცით, ერთ-ერთი მიზეზი, რამაც ამ ლექსის შექმნა გადამაწყვეტინა, ანუ მისი მეორე უმნიშვნელოვანესი გარდატეხის მომენტი იყო, როცა კატასტროფის ადგილზე წავედი და “მაკდონალდსის” გარშემო დავბორიალობდი. იქ 24-საათიანი მომსახურება ჰქონდათ და იქვე იყო მეხანძრეთა შეკრებების მუდმივი ადგილი. ჩემი პატარა ბლოკნოტით მივედი და რამდენიმე მეხანძრეს გავესაუბრე, მერე მათ ერთმანეთში ლაპარაკსაც მოვუსმინე. მე მომნუსხა მათი საუბრის სწორედ ამ “გახსნილობამ”, როცა ყვებოდნენ საკუთარ და სხვათა მტკივნეულ თავგადასავალზე. მათი საუბრიდან წარმოიშვა ჩემი ლექსის ზოგიერთი მონაკვეთის ენობრივი პლასტი.
– როცა ამ ლექსს ვაანალიზებდი, თქვენი მეორე ლექსი გამახსენდა – “მკვდრები და ცოცხლები”, რომელიც ორი წლის წინ დაიბეჭდა ჩვენს ჟურნალში. გამახსენდა თქვენეული ხედვა იმისა, თუ როგორ იქცევიან გარდაცვლილები მიწაში არარაობად და რომ “ძველი ცხოვრებიდან სასიცოცხლო ძალის გადასვლა ახალში – საშუალებაა დედამიწაზე მარადისობის შესანარჩუნებლად”. ამის მიხედვით, ადამიანებისთვის ჰაერში აფეთქება იმას ნიშნავს, რომ ისინი ვერასოდეს დაუბრუნდებიან დედამიწას.
– ჰო, ამას გაქრობა ჰქვია. ეს იგივეა, რაც ვიიონმა აღწერა – “ზეცაში გადასახლება, როცა ჯერ კიდევ ცოცხალი ხარ”. გაქრობასაც იგივე შედეგი მოსდევს, რაც ცეცხლის დაუჯერებლად მაღალ ტემპერატურას. ხშირად ვფიქრობ იმ ადამიანებზე, რომლებიც შენობებიდან გადმოხტნენ. რამდენად საზარელი უნდა ყოფილიყო გადარჩენის ალტერნატიული გზა, რომ მისი შიშით ამდენმა ადამიანმა არჩია პირდაპირ გადმომხტარიყო მეოთხედი მილის სიმაღლიდან?!
– ლექსში შემოგაქვთ ორი ადამიანის სახე, რომლებიც ხელიხელჩაკიდებული გადახტებიან, თითქოს იმისათვის, რომ “მათი ვერტიკალური სხეულები ცის თავდაღმართზე უფრო მსუბუქად დაშვებულიყვნენ”.
– აქ დანტეზეა მინიშნება. ჯოჯოხეთის მეორე კარიბჭეში დანტე ხედავს, როგორ მიაცურებს ქარი პაოლოსა და ფრანჩესკას “სხეულით შემცოდეთა სამყოფელისკენ”. ის ვირგილიუსს ეუბნება: “პოეტო, სიამოვნებით გავესაუბრებოდი იმ წყვილს, რომელიც, ჩანს, რა მსუბუქად მიაბიჯებს ქარის ტალღებზე”. რა თქმა უნდა, ის ორი, რომელიც კოშკიდან ხელიხელჩაჭიდებული გადმოხტა, ალბათ უფრო ამხანაგები იყვნენ ერთმანეთისთვის, ვიდრე შეყვარებულები, თუმცა შესაძლოა, საერთოდაც არ იცნობდნენ ერთმანეთს და მიუხედავად ამისა, მათი ხელის ჩაკიდება ჩემთვის სიმბოლოა ერთგვარი ხანმოკლე ნიშნობისა, რამაც ორივე სიკვდილის წინ სიმხნევით აღავსო.
– როგორი იყო აუდიტორიის რეაქცია ამ ლექსის მოსმენისას?
– წერის პროცესში ამ ლექსს ხშირად ვკითხულობდი ხმამაღლა. პირველად აუდიტორიის წინაშე კი სტუდენტურ სატელევიზიო გადაცემაში წარვდექი. რა თქმა უნდა, ლექსმა საშინლად ააღელვა სტუდენტები. ზოგი ამ ახალგაზრდა მწერლებიდან შორს, კანზასსა და ვაშინგტონში ცხოვრობს და ისე დაემთხვა, რომ კატასტროფის დღეს მათ პირველი ვორქშოფი უწევდათ. მერე მათი ერთ-ერთი სუდენტური საცხოვრებლის ევაკუაციაც გახდა საჭირო. ვაპირებდი შემეთავაზებინა, თითოეულს თავისი იმდღევანდელი თავგადასავალი დაეწერა და იმის საჩვენებლად, რომ ჩემთვის მნიშვნელობა არ ჰქონდა, რამდენად სრულყოფილი ან უხარისხო გამოვიდოდა მათი პირველი მონახაზები, მე თვითონ თავი მოვუყარე ნაჩქარევად ლექსისმაგვარ სვეტებად შეკოწიწებულ ჩემი ლექსის პირველ სტრიქონებს, რომელთაგან ზოგი სულ არ უკავშირდებოდა ერთმანეთს და სტუდენტებს ასე გავაცანი ლექსის პირველი ელემენტარული ვერსია.
ყოველი მომდევნო წაკითხვისთვის ლექსის ის ვარიანტი მიმქონდა, რაზეც იმ ეტაპზე ვმუშაობდი. როცა სახალხოდ კითხულობ, მსმენელი ლექსის სრულყოფილ ვარიანტს ითხოვს, ამიტომ თვალში ეჩხირებათ და ძალაუნებურად აფიქსირებენ იმ მომენტებს, რაც გაუმართავად ჟღერდა. ამ წაკითხვების შემდეგ, სასტუმროში, ჩემს ოთახში, სწორედ ამ გაუმართავ მონაკვეთებს ვამუშავებდი. ხშირად, რამდენიმე დღის ან კვირის შემდეგ, ყოველ წაკითხვას ისევ ხელახალი შესწორება მოსდევდა. ასე გრძელდებოდა ათი თვის მანძილზე. ლექსის სრულყოფის ამ ხანგრძლივი დროის თითოეულ ეტაპზე ვკითხულობდი ნამუშევრის ახალ ვარიანტს და ეს ძალიან დამეხმარა ნაწარმოების საბოლოო სახის გამოკვეთაში.
– ჩემი აზრით, თქვენ იმ პოეტთა კატეგორიას მიეკუთვნებით, რომლებიც ეთაყვანებიან და ამაყობენ თავისი ფესვებით. ტყუპები თქვენი მხედველობის არეში იმყოფებოდა თითქმის ორ ათეულ წელზე მეტი ხნის განმავლობაში, ხომ ასეა?
– დიახ, მე ოცდამერვე სართულზე ვცხოვრობ და ჩემი ფანჯრები სამხრეთისკენ იყურება. კოშკები ჩემი სახლის შორიახლოს იდგა და მართლაც ყოველდღე ვხედავდი. ყველაზე კარგად ნიუ-იორკის ამ ნაწილს ვიცნობდი. რა თქმა უნდა, კატასტროფა ლოს-ანჯელესში რომ მომხდარიყო, ამ ლექსს ვერ დავწერდი.
ნიუ-იორკელებთან საუბრისას მე ძალიან ბერი რამ შევიტყვე მომხდარზე. ჩემი კარის მეზობლები სახლში იყვნენ სწორედ იმ მომენტში, როცა შეტაკება მოხდა; მათ გაიგეს თვითმფრინავის ხმა, რომელმაც თურმე ჩვენს შენობას ჩაუფრინა და ფანჯრებს მიაწყდნენ, რომ გაეგოთ, რა ხდებოდა. ამ დროს დაინახეს, რომ თვითმფრინავი კოშკს შეეჯახა. მეზობლებმა დეტალურად მიამბეს მთელი ეს ამბავი. უამრავმა ადამიანმა მომიყვა თავისი იმდღევანდელი თავგადასავალი და შთაბეჭდილება. მე თითქოს ყველა შემხვედრი გამოვკითხე და თითოეულს რაღაც თავისი ჰქონდა სათქმელი.
– არსებობენ თუ არა ისეთი პოეტები, რომლებიც ლექსში არ ჩანან უშუალოდ, მაგრამ გარკვეული გავლენა და შთაგონება მოახდინეს თქვენზე ამ ლექსზე მუშაობის პროცესში?
– ჩემს ნამუშევრებზე ყოველთვის დიდი გავლენა ჰქონდა ჰარტ კრეინს. ერთი შეხედვით არ ჩანს, მაგრამ ეს ასეა. კონკრეტულად ამ ლექსზე მუშაობისას კი დამეხმარა კრეინის ღრმა სიმბოლური დატვირთვის მქონე ნაწარმოები ნიუ-იორკის თემაზე.
მეორე პოეტი, ვინც ამ ლექსზე მოახდინა ფარული გავლენა, იყო ემილი დიკინსონი. კერძოდ, მისი უნარი – წარმოსახვაში დაინახოს თავისი გზა, თვითონვე განიცადოს ის, რაზეც წერს და შეეძლოს, სამყაროს სხვისი თვალით უყუროს. მისი ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ლექსი – “მესმოდა ბუზის ბზუილი, როცა ვკვდებოდი”, მომაკვდავი ადამიანის შესახებ არის დაწერილი. ამ ადამიანს, შეიძლება, პოეტი იცნობდა კიდეც და უნახავს მომაკვდავი. ყოველ შემთხვევაში, აქ ის თავის პერსონაჟში შედის და მერე წარმოსახვით მასთან ერთად კვდება და, რადგან კვდება, ხედავს იმას, რასაც ეს ადამიანი ხედავდა, ალბათ, სიცოცხლის ბოლო წუთებში – ოთახის ბუზს. ჩემთვის ამაღელვებელია ის, რაც დიკინსონს შეუძლია – სხვა ადამიანად იქცეს და მისი თვალით უყუროს სამყაროს, არა მარტო უყუროს, არამედ წარმავალი რეალობიდან უმნიშვნელო ცოცხალი არსების სახით ერთი დეტალი გამოარჩიოს და პოეტური ენით ჰიმნი უძღვნას ამ ჩვეულებრივ, არაფრით გამორჩეულ არსებას – ოთახის ბუზს. თანაც, ჰიმნი მისთვის გასაგებ ენაზე უმღეროს – “მოლურჯო, ნაწყვეტ-ნაწყვეტი ზუზუნით”.
© ”არილი”
-
იური ლოტმანი
Alma Mater
მაინც რას სწავლობენ ადამიანები?
წაკითხულია მოხსენებად ტარტუს უნივერსიტეტის რუსული გიმნაზიის გახსნის დღეს (1990 წ.)
თარგმნა მათე კრავეიშვილმა
უპირველეს ყოვლისა, ნება მიბოძეთ, მოგილოცოთ ჩვენი ერთობლივი მუშაობის დაწყება და ის ფაქტი, რომ თქვენ უკვე უნივერსიტეტის კედლებში იმყოფებით.
საუნივერსიტეტო განათლება, როგორც ნებისმიერი უმაღლესი განათლება, განსხვავებული საფეხურია საშუალო სკოლასთან შედარებით. და ამ საფეხურის ერთ-ერთი განსაკუთრებული თვისება იმაში მდგომარეობს, რომ აქ უკვე აღარ არსებობს ზემოთ და ქვემოთ – მასწავლებლები და მოსწავლეები – აქ ყველა კოლეგაა, ანუ ადამიანები, რომლებიც ერთად მუშაობენ. უმაღლესი სასწავლო დაწესებულების მუშაობა ხომ თანამშრომლობას გულისხმობს, ანუ ერთ ნაწილს სწავლა სურს, მეორე მხარე კი ამაში ეხმარება მათ. დაძალება – აუცილებელი, “იძულებითი” კონტროლი განათლების დაბალ საფეხურზე დარჩა. მასწავლებელთა დამოკიდებულება თქვენს მიმართ სრულიად განსხვავებული იქნება, რომელიც კოლეგისა და უმცროსი კოლეგის ნაყოფიერ თანამშრომლობას გულისხმობს.
მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ყველაფერი გაიოლდება; პირიქით, თქვენ უფრო რთული ამოცანის წინაშე დადგებით. და საერთოდაც, შეუძლებელია კარგი საქმე იოლი იყოს. ეს რთული საქმე იქნება, რადგანაც თავად ადამიანზე უფრო მკაცრი ზედამხედველი არ არსებობს და მის გარეშე უმაღლეს განათლებასაც აზრი ეკარგება. თუმცა კი ვერაფერი გვაიძულებს, საბოლოოდ გავწყვიტოთ კავშირი ბავშვობასთან, სიყმაწვილესთან… და საშუალო სკოლისა და ბავშვობის ელემენტებიც ხშირად იჭრებიან უნივერსიტეტში: არავისთვის საიდუმლო არაა, რომ ზოგიერთი სტუდენტი კარნახობს ერთმანეთს და გარკვეულ სპორტულ ინტერესს ხედავს იმაში, რომ ნაკლები ისწავლოს და უკეთესი ნიშანი მიიღოს. ეს სასკოლო მიდგომაა და მას თავისი დრო აქვს.
დღეს თქვენთვის ახალი ასაკი იწყება. ასაკი თქვენს მიერ განვლილი დღეების რაოდენობა როდია, არამედ საქციელი, რომელიც შეგიძლიათ განახორციელოთ.
მაგრამ მოდით, ვიფიქროთ! მე შემთხვევით არ ვამბობ ამ სიტყვებს, მისი გამეორება უყვარდა ფილოსოფოს სოკრატეს. თავის მოსწავლეებს სოკრატე არასდროს ასწავლიდა იმას, თუ რა იყო სწორი, მათ კითხვებზე არასდროს პასუხობდა “ასე და ასე მოიქეცითო”. იგი ამბობდა, “მოდით, ვიფიქროთ!”. და რას ნიშნავს “ვიფიქროთ?” – თქვენ არ იცით, როგორ მოიქცეთ და მეც არ ვიცი ეს. თქვენ მოხვედით არა როგორც სკოლის მოსწავლეები, სწორი პასუხის მოსასმენად, არამედ როგორც კოლეგები, რჩევის მისაღებად, რათა მასთან ერთად იფიქროთ. არადა, ერთად ფიქრი გაცილებით უკეთესია. სწორედ აზრთა სხვადასხვაობით მივიწევთ ჭეშმარიტებისკენ.
შეხედეთ, ვინ ვართ ჩვენ? შეიძლება ითქვას, ჩვენ ძალიან ჭკვიანი და კარგი მანქანები ვართ. შეგვიძლია ბევრი სხვადასხვა რამის კეთება. მაგრამ რა თავისებურება აქვს თითოეულ მანქანას? – ყველა მათგანს განსხვავებული სახე აქვს. რატომ? საჭიროა, რომ ყველას სხვადასხვა სახე ჰქონდეს, განსხვავებული ხასიათები, გამოცდილება, ერთი სიტყვით, საჭიროა სხვადასხვანაირები ვიყოთ.
ფილოსოფოსმა რუსომ კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე გულახდილი წიგნი დაწერა, სადაც უბრალოდ კი არ მოგვითხრო საკუთარი თავის დადებითი და უარყოფითი თვისებების შესახებ, არამედ მან თავისი სამარცხვინო საქციელი გვანახა, მთლიანად გაიხსნა. ამ წიგნში მან დაწერა: მე ისეთივე ვარ, როგორც ყველა და ამასთანავე, არავის ვგავარ. ეს ძალზე ღრმა შენიშვნაა: ადამიანი, უპირველეს ყოვლისა ისეთია, როგორიც ყველა და მეორე მხრივ, იგი ინდივიდუალურია. ამიტომაც მას შეუძლია თქვას რაღაც ისეთი, რაც სხვებმა არ იციან. და ამიტომაც, მთელი ჩვენი ცხოვრება, მთელი ჩვენი სწავლა-განათლება ორ გზას ადგება. ერთზე ჩვენ ვცდილობთ სხვებს მივბაძოთ იმისთვის, რათა გავიგოთ მათი და მათ კი ჩვენი. მაგრამ ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სხვა ვერ გაიგებს ჩემსას.
…აი, მოძრაობის წესები ყველას ერთნაირად გვესმის, მათ გარდა, ვინც არ იცის ეს წესები ან ცუდად არის ინფორმირებული. პუშკინი ყველას ერთნაირად გვესმის? – არა, ყველა სხვადასხვანაირად აღვიქვამთ ამ პოეტს. და ნუ ვიტყვით, რომ ერთ ნაწილს იგი სწორად ესმის, მეორეს კი არასწორად. პუშკინი ყველაზე ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს მან ახლა და სწორედ მისთვის, ამ მკითხველისთვის დაწერა ესა თუ ის სიტყვა და თქვენ ყოველთვის გაქვთ საშუალება ესაუბროთ გენიალურ ადამიანს, რომელსაც თავად სურს რაღაც გაუწყოთ. მთავარია, სასმენელნი მიაპყროთ, მთავარია, ყურადღებით იყოთ! ჩვენი საუკუნის მთავარი უბედურება იმაში მდგომარეობს, რომ თვალდახუჭულები ვართ და არაფერი გვესმის. თქვენი განათლების მნიშვნელოვანი ნაწილიც სწორედ “მზერის” გამომუშავებას დაეთმობა, რომელიც საშუალებას მოგცემთ დაინახოთ, გაიგონოთ, მაგალითად, გოგოლის ხმა, ამას მხოლოდ გულგრილი თვალები ვერ ხედავენ…
და აქ ჩვენ მივადექით საკითხს, რომელიც თქვენთვის არც ისე ლიტერატურული, მაგრამ ყველასთვის გასაგები სიტყვის წყალობითაა ცნობილი – ესაა “ფეხებზე დაკიდება”: “ფეხებზე მკიდია!” ადამიანის კულტურა ერთი ნიშან-თვისებით შეიძლება განისაზღვროს: რა ჰკიდია მას ფეხებზე და რა არა.
ყოველი ადამიანი ერთგვარ იზოლირებულ წრეში ცხოვრობს. უბრალოდ, ზოგიერთის წრე უფრო ფართოა, ზოგისა კი შედარებით ვიწრო. თქვენი წრე მრავალი ნიშან-თვისებით იზომება: რა გაინტერესებთ, რა იცით, და – კიდევ ერთი, ძალზე მნიშვნელოვანი – რაზე შეგტკივათ გული? ერთს, მაგალითად მაშინ ტკივა, როცა ურტყამენ, მეორე კი ამაზე იტყვის: დამარტყან რა! მთავარია, არ მომკლან. წრე უფრო ფართო იყო, როცა ადამიანი შეურაცხყოფაზე დუელით პასუხობდა და ამბობდა, შეურაცხყოფა სიკვდილზე უარესიაო: სიკვდილი ვერ დაამცირებს ადამიანს, შეურაცხყოფას კი ვერ მოვინელებ. სხვა იტყვის, ჩემთვის ძვირფასი ადამიანების შეურაცხყოფას არავის ვაპატიებო: ჩემს შვილებს, დედას, არავის დავაჩაგვრინებო, მაგრამ უცხოს… როცა უცხო ადამიანის ტკივილი გტკივა – ესაა ყველაზე ფართო წრე, წრე კულტურული ადამიანისა.
რა თქმა უნდა, შეუძლებელია ასე, გაიღვიძო დილით, მოინდომო კულტურულ ადამიანად გახდომა და განსაკუთრებული თანაგრძნობით მოეკიდო დამცირებულებსა და შეურაცხყოფილებს. ასე არ ხდება და ყველაზე კეთილი განზრახვები აქ ვერაფერს გახდება. სული უნდა გამოვიმუშაოთ.
ბევრი თვისება განასხვავებს ადამიანს ცხოველისგან. იმას არ ვგულისხმობ, რომ ადამიანი გონიერი არსებაა, ცხოველი კი ბრიყვი. ცხოველი სულაც არაა ბრიყვი, იგი განსაკუთრებული ჭკუითაა დაჯილდოებული, ოღონდ ეს ჭკუა ყოველთვის გარკვეულ სიტუაციას უკავშირდება. ადამიანი კი მუდამ გაუთვალისწინებელ სიტუაციაშია მოქცეული. აქ მას მხოლოდ ორი ფეხი აქვს: ინტელექტი და სინდისი. როგორც სინდისია ბრმა განვითარებული ინტელექტის გარეშე – თუმცა არა სახიფათო – ასევეა სახიფათო ინტელექტი სინდისის გარეშე.
ჩვენ ძალზე საინტერესო დროში ვცხოვრობთ, და თუმცა უინტერესო დროები არ არსებობს, ზოგჯერ ისტორიკოსები მაინც ტოვებენ ხოლმე სუფთა ფურცლებს იმის აღსანიშნავად, რომ ამ წლებში არაფერი მომხდარა. “გავსებული ფურცლების” ეპოქები კი ადამიანებს განსაკუთრებული გამოცდის წინაშე აყენებენ. იგი აღარაა ჭანჭიკი, ჩნდება აუარება სიტუაცია, როცა მან არჩევანი უნდა გააკეთოს და ეს არჩევანი ყოველთვის მის სინდისზეა დამოკიდებული. ხშირად ამბობენ ხოლმე, “მე ასეთ მდგომარეობაში ვიყავი, არაფერი ცუდი არ მიფიქრია, უბრალოდ, ისეთი ვითარება იყო, რომ მე სხვაგვარად ვერ მოვიქცეოდი”… ეს ტყუილია! არ არებობს ვითარება, რომელიც არ გაძლევს სხვაგვარად მოქცევის შანსს და თუკი თქვენ მაინც ჩავარდით ამგვარ სიტუაციაში, ე.ი. უსინდისო ყოფილხართ. სინდისი ყოველთვის გვკარნახობს, როგორ მოვიქცეთ, როცა არჩევანი გვაქვს; არჩევანი კი ყოველთვის გვაქვს… რა თქმა უნდა, ძნელია არჩევანის გაკეთება, ამიტომაც თავის მოგიჟიანება ყოველთვის უფრო ადვილია, სულელს არაფერს მოჰკითხავენ: “მიბრძანეს, რა უნდა მექნა?”
პუშკინის მეგობრის, დეკაბრისტ პუშჩინის სიტყვებს შეგახსენებთ, რომელიც მან მეფეს უთხრა. ხელფეხშეკრულმა ადამიანმა ნიკოლოზის კითხვაზე: “როგორ გაბედე ეს?” – უპასუხა: “სხვაგვარად ნაძირალა ვიქნებოდი”-ო. ამით მან თქვა: მე სინდისი მაქვს და შესაბამისად, მაქვს არჩევანიო: ან ბორკილებით უნდა ვიყო ხელფეხშეკრული, ან კიდევ ნაძირალაო.
ისტორიამ გვაჩვენა, რომ ეს ადამიანები სწორედ მაღალმა ზნეობამ გადაარჩინა, გადაატანინა ყველაზე მძიმე განსაცდელი, რომელიც კი მათ ხვდათ წილად ციმბირში. ფიზიკურადაც, გადასახლებულები უფრო ძლიერები დარჩნენ, ვიდრე ისინი, ვინც იმავე ნიკოლოზის ეპოქაში მეგობრებს უღალატეს და შემდეგ კარიერა გაიკეთეს…
და მაინც, რას სწავლობენ ადამიანები? ადამიანები ცოდნის გაკვეთილებს გადიან, მეხსიერებას, სინდისს ეწაფებიან. ესაა სამი საგანი, რომელიც აუცილებლად უნდა ისწავლებოდეს ნებისმიერ სკოლაში და რომელმაც თავისთავში ხელოვნებაც მოიცვა. ეს ხელოვნება კი თავისი არსით მეხსიერებისა და სინდისის წიგნია. მთავარია, ამ წიგნის კითხვა ვისწავლოთ.
იმედი მაქვს, სწორედ ამიტომ შევიკრიბეთ აქ.
© “არილი”
-
