თამარ სუხიშვილი
გურამ ბედოშვილი, ქართულ ტოპონიმთა განმარტებით-ეტიმოლოგიური ლექსიკონი I, რედაქტორი თედორე უთურგაიძე, თბილისი, “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა”, 2002 წ.
ტოპონიმიკა ონომასტიკის (საკუთარი სახელების შემსწავლელი მეცნიერების) ნაწილია, რომელიც სწავლობს გეოგრაფიულ სახელებს ანუ ტოპონიმებს.
გეოგრაფიულ სახელთა პირველი და ძირითადი ფუნქცია დედამიწის ზედაპირზე ადგილის მონიშვნაა (თანამედროვე ზუსტი მეცნიერებები ამ დანიშნულებით კოორდინატთა სისტემას იყენებს). ამასთანავე, ტოპონომიკას დიდი შემეცნებითი მნიშვნელობა აქვს: ის წარმოადგენს უძვირფასეს წყაროს ამა თუ იმ ენის (resp. ხალხის) ისტორიის კვლევისათვის. ტოპონიმიკა გვეხმარება ისტორიული წარსულის აღდგენაში, ხალხთა განსახლების საზღვრების დადგენაში, ეკონომიკური და კულტურული ცენტრების გეოგრაფიის განსაზღვრაში, სავაჭრო გზების მონიშვნაში და ა.შ. ასე რომ, ტოპონიმები ერთგვარად მიწიდან ამოზრდილი სახელებია, რომლებიც ხალხთა ისტორიის, ყოფისა და ცხოვრების დამახასიათებელ თავისებურებებს ინახავს.
“ტოპონიმებში მისი შემქმნელი და მომხმარებელი ხალხის ძველი და საინტერესო თავგადასავალია მოთხრობილი,” – წერს წიგნის ავტორი და ამ დებულების სისწორის დასამტკიცებლად ჩვენი დედაქალაქის უძველესი ტოპონიმების (ტფილისი, მტკუარი, მთაწმინდა, ზარის საყდარი, საგოდებელი) გვერდით, VIII საუკუნიდან მოკიდებული, სხვადასხვა ტომებისა და ხალხების მოტანილ თუ თავს მოხვეულ სახელებსაც ჩამოთვლის (ისანი, ყალა, ჰავლაბარი, ხარფუხი, სეიდაბადი, მეიდანი, სოღანლუღი, ნავთლუღი…). ამ ჩამონათვალში იკითხება ჩვენი დედაქალაქის ისტორია.
წიგნის 625 გვერდზე განთავსებულია 400-ზე მეტი სალექსიკონო სტატია. ლექსიკონს წინ უძღვის შესავალი და ახლავს ძირითადი დასკვნები, რეზიუმე ინგლისურ ენაზე და სამეცნიერო გამოცემისათვის საჭირო სხვა აპარატურა: პირთა, საგვაროვნო და ეთნიკურ-სატომო სახელები, შემოკლებათა განმარტება, წყაროები, მთხრობელ-ინფორმატორთა ნუსხა. ნაშრომს არ ერთვის გამოყენებული ლიტერატურის სია (ალბათ, მოცულობის ეკონომიის მიზნით, როგორც აღვნიშნეთ, ნაშრომი 625 გვერდს შეიცავს), ლიტერატურის სია სქოლიოებშია წარმოდგენილი.
შესავალ ნაწილში მოკლედ და კომპაქტურად არის გადმოცემული ტოპონიმიკის როგორც ენათმეცნიერების დარგის ადგილი და მნიშვნელობა, ამ დარგის განვითარების ისტორია საქართველოში, ტოპონიმიკის კავშირები სხვა მომიჯნავე მეცნიერულ დისციპლინებთან (გეოგრაფიასთან, ისტორიასთან, ეთნოგრაფიასთან…), კვლევის პრინციპები.
სალექსიკონო ტოპოერთეულები დალაგებულია ანბანის რიგზე. სალექსიკონო სტატიას ასეთი შინაარსობრივი სტრუქტურა აქვს: აღწერილია სათანადო ტოპოერთეულის ადგილმდებარეობა, მოხმობილია ამ ტოპონიმთან დაკავშირებული გეოგრაფიული და ისტორიული ცნობები, ტოპონიმიკური სახელის ფონეტიკური ვარიანტები, ამ ტოპონიმის შესახებ შექმნილი ხალხური ეტიმოლოგიები – დადასტურებული ლიტერატურულ-ისტორიული წყაროებით თუ ინფორმატორთა მეშვეობით; გადმოცემულია ტოპონიმის წარმომავლობის შესახებ არსებული მოსაზრებები და ამ მოსაზრებათა ავტორისეული შეფასებები. ბუნებრივია, წარმოდგენილია ავტორის მოსაზრებანი და ვარაუდები ამა თუ იმ ტოპონიმის წარმომავლობის შესახებ.
წიგნში განხილული ეტიმოლოგიების ავკარგიანობის გარჩევა სპეციალისტთა საქმეა. რიგითი მკითხველისათვის ცალკეულ ტოპონიმთა შესახებ წარმოდგენილი მრავალმხრივი ინფორმაცია ფასეულია, ხოლო ტოპონიმთა ეტიმოლოგიის ახსნის ავტორისეული ცდები საინტერესო, მახვილგონივრული და ბევრ შემთხვევაში – დამაჯერებელი.
წარმოვადგენთ რამდენიმე ნიმუშს:
ბუკვეთ-ი – სოფელია ზემო იმერეთში, საჩხერეს რაიონში. სოფლის სახელი მომდინარეობს ბუკ-ი “ფუტკრის სკა” სიტყვაზე გეოგრაფიულ სახელთა -ეთ მაწარმოებლის დართვით და ვ ბგერის გაჩენით. ე.ი. ბუკვეთი – “სკების დასადგმელი ადგილი”;
გარბან-ი – სოფელია ხევში, ყაზბეგის რ., სოფლის სახელი მომდინარეობს რთული სიტყვიდან გარეუბანი ე და უ ხმოვნების ჩავარდნის შედეგად (იქვე არსებობს ნასოფლარი ძველი გარბანი);
გუდაურ-ი – სამთო კურორტი ჯვრის უღელტეხილზე, ყაზბეგის რ., ისტორიული წყაროს მიხედვით, ამ სოფელს ღუდა რქმევია; ამოსავალი ფორმა ხალხურ ლექსშიცაა შენახული: “აბუნტებულან ღუდლები, მთაზე შიშია მტრისაო”. ე.ი. გუდაურ-ი მომდინარეობს ღუდაურ- ფორმისაგან. თავკიდური ღ შეიცვალა გ-თი რუსული დაწერილობის გავლენით;
დადიანეთ-ი – სოფ. ქსნის ხეობაში. ამ ტოპონიმის ამოსავალი ფორმა, ისტორიული წყაროების მიხედვით, დადანეთი-ა – “დადანაშვილების საცხოვრებელი ადგილი”, რომელიც დადიანეთ-ად გადააზრიანდა და ამის შედეგად შეიქმნა ლეგენდა და სათანადო ხალხური ეტიმოლოგია სამეგრელოს მთავრის, დადიანის, ქსნის ერისთავთან სტუმრობისა და ნარდში ხსენებული სოფლის მოგების შესახებ, რომელსაც დადიანეთი დაარქვესო.
ეკრანთა – “მატიანე ქართლისაის” მიხედვით ასეთი ადგილი ყოფილა ჯავახეთში. ტოპონიმი მომდინარეობს ეკლნარ- სიტყვაზე -თა სუფიქსის დართვით, ფუძეში ლ-ს დაკარგვითა და ბგერათა გადასმით: ეკლნართა > ეკნართა > ეკრანთა;
ძრუხულა – მდინარე იმერეთში, ვანის რ., ამოსავალი ფორმაა ძულუხურა (სოფ. ძულუხის წყალი) და სხვ.
საინტერესოა ავტორის მსჯელობა ზოგიერთი ტოპონიმის (სამცხე, ზედაზენი…) ახლებური ეტიმოლოგიის შესახებ. განსაკუთრებით საყურადღებოა ტოპონიმ მცხეთის ტრადიციული ეტიმოლოგიის (ეთნონიმ მესხისაგან მომდინარეობის შესახებ) საწინააღმდეგო არგუმენტები.
კვლევის სისტემურობის თვალსაზრისით, ყურადღებას იქცევს ასევე სხვა ტოპონიმთა წარმომავლობის სტრუქტურულ-სემანტიკური ანალიზი.
მაგ., დუშეთის რაიონში არის სოფ. მგლიან-ი, მგლიანებ-ი, ამოსავლად აქ თითქოს მგელ- ფუძე უნდა ვიგულისხმოთ ე.ი. “ადგილი, სადაც მგელია გავრცელებული”. მაგრამ -იან სუფიქსი ქართულ ტოპონიმებში ფაუნის ბინადართა (დათვი, მგელი, მელა…) სახელებს არ დაერთვის, ფაუნის ბინადართა სახელებიდან ნაწარმოებ ტოპონიმებს სხვა მაწარმოებლები დაერთვის: სა-ირმ-ე, სა-ბუ-ე, სა-შევარდნ-ე, სა-მაჩვ-ე, სა-ტურ-ია და სხვ., -იან სუფიქსიანი ტოპონიმები ძირითადად გვაროვნული და მცენარეთა სახელებიდან არის ნაწარმოები. ამდენად ტოპონიმი მგლიან-ი/მგლიანებ-ი ამოსავლად გვაროვნულ სახელს გულისხმობს და ნიშნავს: “მგლიშვილების სოფელი”. გადმოცემა ადასტურებს, რომ სოფლის პირველმოსახლენი გვარად მგლიშვილები ყოფილან. საერთოდ, მგელი მამაკაცის საკუთარ სახელად ხშირად დასტურდება. მაგ., XVII საუკუნის ერთ-ერთ საბუთში აღნიშნულია: “წოდორეთში მდებარე მგლისეული ორი დღის მიწა საქორია სულხანიშვილებმა ჯავახიშვილებს მიჰყიდესო”. ასეთივე მიდგომით, ტოპონიმ ნუკრიანის ამოსავალ ფუძედ ივარაუდება ნუკრი/ნუკრია საკუთარი სახელი და არა ზოონიმი. დასაწყისში აღვნიშნეთ, რომ თითოეულ ტოპონიმთან წარმოდგენილია სათანადო ხალხური ეტიმოლოგია. ეს ეტიმოლოგიები მრავალმხრივაა საინტერესო (ფსიქოლოგიის, ენათმეცნიერების, ისტორიის და ა.შ. თვალსაზრისით). სოფ. ნუკრიანის სახელდებასთან დაკავშირებული ერთ-ერთი თქმულება ძალიან გვახსენებს იმ ცნობილ ლეგენდას, ბატებმა რომ რომი გადაარჩინეს. თქმულება ნუკრიანზე ასეთია:
ნუკრი სოფელს მისჩვევია, დიდი თუ პატარა ლუკმას ხელიდან აჭმევდა. ერთხელ ეს ნუკრი სოფელში დაფეთებული შემოვარდნილა. ხალხს საფრთხე უგრძვნია და ციხეში ჩაკეტილა. ციხეში გამაგრებულებს მომხდურები ამოუხოცავთ და სოფელი გადაურჩენიათ.
ისიც უნდა ითქვას, რომ ავტორი მკითხველს თავის მოსაზრებას თავს არ ახვევს და, ხშირ შემთხვევაში, ტოპონიმთა წარმომავლობის სხვა შესაძლო ახსნასაც არ გამორიცხავს. მაგ., სტატიას ლეჩხუმის შესახებ ავტორი ასე ამთავრებს: “ლეჩხუმის ეტიმოლოგიური კვლევა არ შეიძლება საბოლოოდ დასრულებულად ჩაითვალოსო”.
სამეცნიერო ნაშრომი მკითხველთა ფართო წრისთვის არის დაწერილი და კარგად იკითხება. მკითხველს შევახსენებთ, რომ გურამ ბედოშვილი მშვენიერი საბავშვო წიგნებისა და მოთხრობების (“ტყეში ბევრი ზღაპარია”, “შუადღისას მოსაყოლი ზღაპარი”) ავტორია (კარგი იქნება, თუ ვინმე ითავებს და ბავშვებს ამ წიგნების ხელახალი გამოცემებით გაახარებს).
“ქართულ ტოპონიმთა განმარტებით-ეტიმოლოგიური ლექსიკონი” ცნობილი ენათმეცნიერის, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტის, პროფ. ბესარიონ ჯორბენაძის ხსოვნას ეძღვნება.
© “წიგნები – 24 საათი”