დიანა დიდებულიძე
დიკენსის რომანის სათაური ზედმიწევნით უხდება იმ სიტუაციას, რაც ფრანკფურტის წიგნის საერთაშორისო ბაზრობამ შექმნა ქართულ ლიტერატურაში. ახლა, როდესაც უკვე გამოიკვეთა შესრულებული სამუშაოს ძირითადი კონტურები, დაგეგმილია ღონისძიებათა დიდი ნაწილი და საყოველთაო ეიფორიამ პიკს მიაღწია, ალბათ, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ამ გიჟურ რბოლაში წამით შევჩერდეთ და ანალიტიკურად შევაფასოთ, თუ რას მივაღწიეთ და რისი იმედი, რა მოლოდინი უნდა გვქონდეს სამომავლოდ. ამასთან, ინტერესს არ უნდა იყოს მოკლებული იმის დანახვა, თუ როგორ განსხვავდება მიმდინარე პროცესის აღქმა და მოლოდინები თვალთახედვის რააკურსის მიხედვით: რას ხედავს პროცესში ჩართული ანალიტიკოსი და რას – შედარებით ნეიტრალური დამკვირვებელი. აღნიშნული მიზნის მისაღწევად, უკეთესი საშუალება ვერ ვიპოვე, ვიდრე რამდენიმე შეკითხვით მიმემართა ლიტერატურათმცოდნეებისა და ლიტერატურის კრიტიკოსებისათვის. ჩემი რესპონდენტებიდან ერთი, ბატონი ზაალ ანდრონიკაშვილი უშუალოდ არის ჩართული გერმანიაში გასამართ არაერთ ღონისძიებაში და პროცესს, ასე ვთქვათ, მის შიდა სამზარეულოს ბრწყინვალედ იცნობს. მეორე რესპონდენტი, ბატონი ნუგზარ ზაზანაშვილი კი პირიქით, შედარებით დისტანცირებულია საორგანიზაციო საქმიანობისაგან და ერთგვარი იდეალური „გარე დამკვირვებლის“ პოზიციაში იმყოფება. ამდენად, საგულისხმოა, როგორც მათ პოზიციებში არსებული სხვაობა, ისე გარკვეული, ვიტყოდი, კონცეპტუალური თანხმობა, რაც ჩვენი საუბრისას გამოიკვეთა.
– ბატონო ზაალ, ერთი მხრივ, თქვენ ლიტერატურის თეორეტიკოსი და გერმანული ლიტერატურული პროცესის მცოდნე ბრძანდებით. გარდა ამისა, ვიცი, რომ ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობასა და მასთან დაკავშირებულ არაერთ ფორუმზე, მრავალი პრეზენტაციის, შეხვედრისა თუ ვორკშოპის უშუალომო ნაწილე, წამყვანი, ან მომხსენებელი ბრძანდებით. ამ კონტექსტში, „არილის“ მკითხველისათვის უაღრესად საინტერესო და მნიშვნელოვანია სწორედ თქვენი მოსაზრების ცოდნა რამდენიმე საკითხზე. ჩემი პირველი შეკითხვა ასეთი იქნება: თქვენი შეფასებით, რამდენად მრავალფეროვანი, საინტერესო და წარმომადგნლობითი გამოვიდა ღონისძიებებისის პროგრამა, რომლის მიზანია გერმანელ მკითხველს საქართველო, მისი კულტურა და ლიტერატურა გააცნოს?
– წლების განამვლობაში საქართველოს იცნობდნენ როგორც საბჭოთა კავშირის/რუსეთის ნაწილს, როგორც სტალინის და შევარდნაძის ქვეყანას, როგორც ქვეყანას, რომელზეც ლაპარაკობდნენ მხოლოდ მაშინ, როდესაც იყო ომი ან კატასტროფა, როდესაც ქართველი კრიმინალები დანაშაულს ჩადიოდნენ გერმანიაში. დღეს საქართველოს მიეცა უნიკალური შანსი თავი გააცნოს გერმანიას (და არა მარტო) როგორც არა მარტო ძველი, არამედ (ხაზს გავუსვამ) თანამედროვე კულტურის ქვეყანამ. ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობასთან დაკავშირებული ღონისძიებები, პირველ რიგში, გულისხმობდა ქართული ლიტერატურის თარგმანს გერმანულად და ქართველი მწერლების გამოსვლას გერმანიაში. ამ თვალსაზრისით ქართული ლიტერატურა ძალიან კარგადაა წარმოდგენილი. ითარგმნა ორასამდე წიგნი, იმედია არ მეშლება, მაგრამ ასამდე ავტორი გერმანიაში იყო ჩამოსული. მნიშვნელოვანია, რომ ითარგმნა არა მარტო ვინმეს შეფასებით საუკეთესო წიგნები, არამედ კარგი, საშუალო და ცუდი წიგნებიც, ისე რომ გერმანელ მკითხველს თვითონ მიეცა საშუალება ქართული ლიტერატურის საკმაოდ წარმომადგენლობითი სპექტრიდან ამოერჩია, რა მოეწონებოდა და რა – არა. გარდა ლიტერატურული ღონისძიებებისა, კულტული ღონისძიებებიდან, ალბათ, მნიშვნელოვანია სხვადასხვა გამოფენები და რამდენიმე ძალიან კარგი კონცერტი. მაგრამ მთავარი მაინც ლიტერატურაა.
- ვთქვათ, სამი უმნიშვნელოვანესი ლიტერატურული ღონისძიების დასახელება რომ გთხოვოთ, რომელს გამოყოფდით და რატომ შეაჩერებდით თქვენს ყურადღებას სწორედ ამ სამეულზე?
მე არ გამოვყოფდი სამ უმნიშვნელოვანეს ღონისძიებას. გერმანიაში ლიტერატურულ პროცესს საქართველოსაგან განსხვავებული სპეციფიკა აქვს. გერმანია ფედერალური რესპუბლიკაა, სადაც კულტურა ფედერალური მხარეების დაქვემდებერებაშია და არა ცენტრისა. შესაბამისად, ლიტერატურისთვისაც მნიშვნელობა აქვს “დაფარვის სივრცეს” და არა რამდენიმე მნიშვნელოვან ლიტერატურულ ღონისძიებას. საქართველოს შემთხვევაში წარმატების ნიშანი სწორედ ის არის, რომ ქართული ლიტერატურა თითქმის მთელ გერმანიაში, ყველა ფედერალურ მხარეში, დიდ და პატარა ფესტივალებზე, დიდ ქალაქებში და პატარა სოფლებში ძალიან დიდი ინტერესით და სიმპათიით მიიღეს.
- თქვენი აზრით, რამდენად აქვს იმის შესაძლებლობა ქართულ ლიტერატურას, რომ დააინტერესოს გერმანელი მკითხველი?
მე მგონია, რომ ამ შეკითხვაზე პასუხი უკვე გაცემულია, ქართულმა ლიტერატურამ დააინტერესა გერმანელი მკითხველი. ყველა ღონისძიება, რომელიც ქართულ ლიტერატურას ეძღვნება (სადაც კი ვყოფილვარ) სავსე დარბაზში იმართება და მკითხველებიც და კრიტიკოსებიც მას ძალიან კეთილგანწყობილად იღებენ.
- როგორ ფიქრობთ, ის ნაწარმოებები, რაც ითარგმნა და გამოიცა გერმანიაში, გერმანულ ენაზე, სრულყოფილ წარმოდგენას უქმნის გერმანელ მკითხველს ქართულ ლიტერატურაზე?
შედარებისათვის, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ გერმანულად მეტი წიგნია ნათარგმნი, ვიდრე ქართული სკოლის ქართული ენის და ლიტერატურის პროგრამაში შედის. სრულყოფილი წარმოდგენა ქართულ ლიტერატურაზე აქვს ქართული ლიტერატურის რამდენიმე ათეულ სპეციალისტს. საშუალო და ზოგადი წარმოდგენისათვის ქართული ლიტერატურის შესახებ 200 წიგნი საკმარისია. გერმანულად დღესდღეობით უკვე მეტი წიგნია ნათარგმნი, ვიდრე მსოფლიოს ნებისმიერ სხვა ენაზე (რუსულის ჩათვლით).
- თქვენი აზრით, რომელი ნაწარმოებების თარგმანი არის უდიდესი მნიშვნელობის მატარებელი?
აქაც, ისევე როგორც წინა შეკითხვებში, კონკრეტული ნაწარმოების დასახელებას დიდი აზრი არ აქვს. მე მგონი, გერმანელ მკითხველს უნდა მივცეთ საშუალება, თვითონ ამოირჩიოს, რა მოეწონება. იმ წიგნების დიდი ნაწილი, რომელიც ჩვენს ლიტერატურულ კანონში შემოდის, უკვე ითარგმნა. რამდენიმე მნიშვნელოვანი წიგნი, სამწუხაროდ ჯერ არ თარგმნილა (მაგ. კონსტანტინე გამსახურდიას “მთავარის მოტაცება”), მაგრამ, ერთი, რომ თარგმანის პროცესი გაგრძელდება და მეორე, რომ ეს ზოგად სურათს უკვე ვეღარ შეცვლის, ვერც უკეთესობისკენ, ვერც უარესობისკენ.
- რომელ კლასიკურ და რომელ თანამედროვე ტექსტებს აქვთ, თქვენი შეფასებით, ყველაზე მეტი შანსი დაიმკვიდრონ თავიანთი ადგილი, მოაწონონ თავი გერმანელ მკითხველს?
წინა შეკითხვებიდან გამომდინარე, ამ შემთხვევაშიც პასუხს ალბათ წინასწარ ხვდებით: მე პირადად უფრო მაინტერესებს, გერმანელი მკითხველი რას ამოირჩევს და რატომ, ვიდრე ის, რა გამიხარდებოდა მე, რომ მოსწონებოდა. შეგვიძლია ვილაპარაკოთ იმ წიგნებზე, რომლებიც მკითხველმა უკვე მიიღო: მაგ. ვეფხისტყაოსანი ახალი პროზაული გადმოცემითაც გამოვიდა, ოთარ ჭილაძის 80-იანებში ნათარგმნი წიგნები თავიდან გამოიცა და დიდი მოწონება დაიმსახურა, ძალიან კარგი კრიტიკა ჰქონდა აკა მორჩილაძეს, ზურაბ ქარუმიძეს და თამთა მელაშვილს. მნიშვნელოვანი იქნება, რომელი ავტორები დარჩებიან თავიანთი გამომცემლობის პროგრამებში, რამდენიმე ავტორზე (რომლის ერთზე მეტი წიგნი გამოიცა გერმანიაში) ეს უკვე დანამდვილებით შეგვიძლია ვთქვათ.
– ბატონო ნუგზარ, თქვენი შეფასებით, რომელი ნაწარმოებების თარგმნა არის ყველაზე მნიშვნელოვანი ლიტერატურული მოვლენა?
– ძნელი სათქმელია: რუსთაველი ადრე იყო ნათარგმნი (ახლად გამოიცა), გამოიცა ვეფხისტყაოსნის პროზაული ვერსიაც… მე არ ვიყავი ასე ღრმად ჩახედული ამ პროცესში; ახლა როგორც ვხედავ, ბოლო ხუთი წლის მანძილზე დიდძალი ლიტერატურა არის ნათარგმნი (ან ახლად გამოცემული); და მიუხედავად იმისა, რომ ჩემთვის ბუნდოვანი რჩება სათარგმნი მასალის შერჩევის კრიტერიუმები ან სისტემა, ამხელა, ამ მოცულობის სამუშაო ნამდვილად შთამბეჭდავია!
– როგორ ფიქრობთ, მოხერხდა ქართული ლიტერატურის – კლასიკურისა და თანამედროვეს – ღირსეულად, შესაბამისად და სრულყოფილად წარმოჩენა? რამდენად მისცემს შესრულებული თარგმანები გერმანელ მკითხველს წარმოდგენას ჩვენი ქვეყნის ლიტერატურის შესახებ?
– გარკვეულ წარმოდგენას უთუოდ შეუქმნის. სრულყოფილი კი ამქვეყნად არაფერია. ბევრია ნათარგმნი მიხეილ ჯავახიშვილი, სხვა კლასიკაც. თანამედროვე ავტორებიც საკმარისადაა წარმოდგენილი.
– გერმანელი მკითხველის გაკვირვება ან მასზე შთაბეჭდილების მოხდენა, წესით, არც თუ ისე ადვილი საქმეა. რამდენად გვაქვს ამის შანსი? რით შეიძლება აღმოჩნდეს ჩვენი ლიტერატურა საინტერესო გერმანელი მკითხველისათვის?
– აქ ჩემს სუბიექტურ აზრს გამოვთქვამ: მე მგონი, უნდა გავითვალისწინოთ ის, რომ გერმანელები ცოტათი მისტიკისაკენ მიდრეკილი ხალხია და კავკასია, მასთან დაკავშირებული მითები ასოციაციურად თუ ალუზიურად, არ ვიტყვი საკრალურის, მაგრამ რამ უჩვეულოს, „არა-მთლად-ევროპულის“ მოლოდინს დღესაც უნდა იწვევდეს მათში (ვიმეორებ – ეს ჩემი, გარკვეულ გამოცდილებაზე დამყარებული, მაგრამ მაინც მეტისმეტად სუბიექტური აზრია). ამდენად შესაძლებელია, მათ მეტად დააინტერესოს ვაჟა ფშაველამ, ალექსანდრე ყაზბეგმა, იმავე გრიგოლ რობაქიძემ, ქართულმა ხალხურმა ზღაპრებმა და ამ ყაიდის, ამ, შეიძლება ითქვას, დისკურსის კლასიკურმა და თანამედროვე პროზაულმა თუ პოეტურმა, ასევე მხარეთმცოდნეობითმა (მაგალითად, სვანეთის შესახებ) ნაწარმოებებმა. აქ ერთს დავაზუსტებ: ამ დისკურსის-მეთქი – არ ნიშნავს იმას, რომ ნაწარმოები მაინცდამაინც „მთის საიდუმლოებებს“ უნდა ეხებოდეს, ეს სავსებით შესაძლებელია სრულიად „ქალაქური“ ნაწარმოებიც იყოს (ჩამოთვლისაგან თავს შევიკავებ). ბევრმა სხვამაც შეიძლება მოიზიდოს მკითხველი, მაგალითად, მწვავე, გერმანიისთვისაც აქტუალური სოციალური პრობლემებისადმი მიძღვნილმა ნამუშევრებმა, ასევე – „უჩვეულო ხელოვნების“ ამსახველმა (მაგალითად, ფიროსმანის ან პეტრე ოცხელის შემოქმედების) და სხვ.
– ბევრს საუბრობენ იმაზე, თუ რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს ფრანკფურტის ბაზრობას, როგორც ისტორიულ შანსს, საკრალურ მომენტს და რა პერსპექტივები გაეხსნება ქართულ ლიტერატურას მისადმი ინტერესეს ზრდის კუთხით. თქვენი აზრით, შეიძლება მსგავს ფორუმებს, ასე ვთქვათ, საპირისპირო შედეგი ჰქონდეთ და რამე გავლენა მოახდინო ქართულ ლიტერატურულ პროცესზე? რამდენად მნიშვნელოვანია ფრანკფურტის ბაზრობა ამ კუთხით?
– ფრანკფურტის ამ ბაზრობამ თავისთავად, პირდაპირი გაგებით, ქართულ შინაგან ლიტერატურულ პროცესზე არა მგონია, დიდი გავლენა იქონიოს; მაგრამ ირიბად, ეს მოვლენა სავსებით შესაძლებელია, კიდეც აისახოს შინაგან პროცესზეც: ეს უთუოდ ძალიან კარგი პრეცენდენტია, მნიშვნელოვანი გამოცდილებაა – ვგულისხმობ, ასეთ მთარგმნელობით „ბუმს“ და თუკი შევძლებთ ამ მოვლენის „კამპანიური“ რელსებიდან ჩვეულებრივ, რეგულარულ რელსებზე გადაყვანას – ამან შესაძლოა, მეტი სტიმული, მეტი დინამიკა შესძინოს ქართულ ლიტერატურულ პროცესს.
© არილი