ნობელის პრემიის მიუწვდომლობის გამო
(სანობელე ლექცია)
ინგლისურიდან თარგმნა ირმა ტაველიძემ
ზღურბლზე ვდგავარ, მორიალე მტვრის ღრუბლებში იქით ვიყურები, სადაც, როგორც მითხრეს, ჯერ კიდევ გაუკაფავი ტყეა. გუშინ მანქანით გავიარე რამდენიმე მილი კუნძებსა და შავად ჩანახშირებულ ნახანძრალებს შორის – იქ, სადაც 1956 წელს ყველაზე საოცარი ტყე იყო, რაც კი ოდესმე მინახავს. ყველაფერი განადგურებულია. ხალხს ჭამა უნდა. მათ საწვავი სჭირდებათ ცეცხლის დასანთებად.
ეს ჩრდილო-დასავლეთ ზიმბაბვეა – ადრეულ ოთხმოციან წლებში და მე აქ მეგობარს ვესტუმრე, რომელიც სკოლის მასწავლებელი იყო ლონდონში. ის, როგორც ვამბობთ ხოლმე, “აფრიკას ეხმარება”. ფაქიზი სულის, იდეალისტი ადამიანია და იმ ყველაფერმა, რაც სკოლაში აღმოაჩინა, შოკში ჩააგდო, სრულ დეპრესიამდე მიიყვანა, რომლიდან გამოსვლაც ძალიან გაუჭირდა. ეს სკოლა ყველა იმ სკოლას ჰგავს, ქვეყნის დამოუკიდებლობის შემდეგ რომ ააშენეს. აგურის ოთხი დიდი ოთახია, გვერდიგვერდ, პირდაპირ მტვერში ჩადგმული: ერთი – ორი – სამი – ოთხი და ბოლოში ნახევარი ოთახი, რომელიც ბიბლიოთეკას წარმოადგენს. საკლასო ოთახებში დაფები კი არის, მაგრამ ჩემს მეგობარს ცარცი ჯიბით დააქვს – სხვა შემთხვევაში, მოიპარავენ. სკოლაში არც ატლასებია, არც გლობუსი, არც სახელმძღვანელოები, არც რვეულები და კალმები, ვერც ბიბილიოთეკაში ნახავთ ისეთ წიგნებს, რომლების წაკითხვაც მოსწავლეებს მოუნდებათ: აქ ამერიკული უნივერსიტეტებიდან გამოგზავნილი ტომებია – ისეთი მძიმე, რომ აწევა გაგიჭირდებათ, თეთრკანიანთა ბიბლიოთეკების მაკულატურა, დეტექტიური მოთხრობები, ან წიგნები ასეთი სათაურებით: “უიკ-ენდი პარიზში”, ან “კეთილდღეობა ჰპოვებს სიყვარულს”.
აქ ერთი თხაც არის, რომელიც საკვების პოვნას ცდილობს აქა-იქ შერჩენილ გადამხმარ ბალახში. დირექტორმა სკოლის ფონდი გაფლანგა და თანამდებობიდან გაათავისუფლეს, რაც იმ კითხვას ბადებს, რომელსაც ხშირად ვსვამთ ხოლმე, თუმცა, ჩვეულებრივ, უფრო ფართო კონტექსტში: რატომ იქცევიან ადამიანები ასე, როცა იციან, რომ ყველა მათ უყურებს?
ჩემს მეგობარს ფული არა აქვს, იმიტომ რომ მოსწავლეებიც და მასწავლებლებიც მისგან სესხულობენ, როგორც კი ხელფასს იღებს და ვალსაც ალბათ არასდროს დაუბრუნებენ. მოსწავლეების ასაკი ექვსიდან ოცდაექვს წლამდე მერყეობს, რადგან ზოგიერთი, ვინც მანამდე სკოლაში ვერ იარა, აქ სწორედ ამის გამოა მოსული. ყოველ დღე ზოგ მოსწავლეს გრძელი გზის გავლა უხდება, წვიმასა თუ მწველ მზეში, ხანდახან – მდინარეების გადალახვაც. ისინი საშინაო დავალებებს ვერ ასრულებენ, რადგან სოფლებში შუქი არ არის და ძნელია ცეცხლმოდებული კუნძის შუქზე ისწავლო რამე. გოგოებმა წყალი უნდა მოიტანონ და სადილი მოამზადონ, როგორც კი შინ დაბრუნდებიან და დილით, სანამ ისევ სკოლის გზას დაადგებიან.
როცა ჩემს მეგობართან ერთად მის ოთახში ვზივარ, იქაურები მორცხვად შემოდიან და ყველა, ყველა წიგნებს თხოულობს: “ძალიან გთხოვთ, წიგნები გამოგვიგზავნეთ, როცა ლონდონში დაბრუნდებით.” ერთმა კაცმა კი მითხრა: “კითხვა გვასწავლეს, მაგრამ წიგნები არა გვაქვს”. ყველა, ვისაც შევხვდი, წიგნებს ითხოვდა.
იქ რამდენიმე დღე დავრჩი. ირგვლივ მტვერი ირეოდა, წყალი არ იყო, იმიტომ რომ საქაჩი გატყდა და ქალები წყალს ისევ მდინარიდან ეზიდებოდნენ.
ინგლისიდან ჩამოსული კიდევ ერთი იდეალისტი მასწავლებელი კინაღამ შეიშალა, როცა ნახა, რასაც წარმოადგენდა ეს “სკოლა”.
ბოლო დღეს, რომელიც სემესტრის დასასრულს დაემთხვა, მათ თხა დაკლეს, პატარ-პატარა ნაჭრებად დაახვავეს და დიდ ქვაბში მოხარშეს: ამას ისე ელოდებოდნენ – სემესტრის დასასრულის ნადიმს, მოხარშულ თხასა და ფაფას. როცა ეს ხდებოდა, მანქანით სადღაც წავედი, ისევ ტყის შავად ჩანახშირებულ ნახანძრალებსა და კუნძებს შორის ვიარე.
არა მგონია, რომ ამ სკოლის მოსწავლეებმა ოდესმე პრემიები მიიღონ.
მომდევნო დღეა და უკვე ჩრდილოეთ ლონდონის სკოლაში ვარ, ძალიან კარგ სკოლაში, რომლის სახელიც ყველამ ვიცით. ეს ბიჭების სკოლაა. მშვენიერი შენობა, მშვენიერი ბაღი.
ყოველ კვირა ამ მოსწავლეებს რომელიმე ცნობილი ადამიანი სტუმრობთ და ბუნებრივად ხდება, რომ მოწვეულთა შორის მოსწავლეების მამები, ნათესავ-ახლობლები, დედებიც კი აღმოჩნდებიან ხოლმე. პოპულარული ადამიანის სტუმრობა მათთვის ბევრს არაფერს ნიშნავს.
ჩრდილოეთ ზიმბაბვეს მორიალე მტვერში გახვეული სკოლა ისევ გონებაში მიტრიალებს, ვუყურებ ამ თითქოსდა მომლოდინე სახეებს და იმის მოყოლას ვცდილობ, რაც წინა კვირაში ვნახე. საკლასო ოთახები წიგნების, სახელმძღვანელოების, ატლასების, კედელზე მიმაგრებული რუკის გარეშეც კი. სკოლა, სადაც მასწავლებლები გვთხოვენ, წიგნები გამოგვიგზავნეთო – იმისთვის, რომ იცოდნენ, როგორ ასწავლონ. თვითონ მხოლოდ თვრამეტი-ცხრამეტი წლისანი თუ იქნებიან და წიგნებს ითხოვენ. ამ ბიჭებს ვეუბნები, რომ ყველა, აბსოლუტურად ყველა წიგნებს ითხოვს: “ძალიან გთხოვთ, წიგნები გამოგვიგზავნეთ”. დარწმუნებული ვარ, აქ, თითოეულისთვის, ვისაც კი ოდესმე სიტყვა წარმოუთქვამს, ნაცნობი იქნება ის წუთი, როცა არაფრისმთქმელ, უშინაარსო სახეებს უყურებ. მსმენელებს თითქოს არ ესმით, რასაც ამბობ: მათ გონებაში არ მოიძებნება ის სურათები, რომლებსაც თქვენს ნათქვამს დაუკავშირებდნენ. ამ შემთხვევაში – მტვრის ღრუბლებში გახვეული სკოლის სურათები, სადაც წყალი არ მოდის და სემესტრის დასრულებას ზარ-ზეიმით დაკლული, დიდ ქვაბში მოხარშული თხით აღნიშნავენ.
ნუთუ ნამდვილად არ შეუძლიათ ამ ბიჭებს ასეთი უკიდურესი სიღარიბე წარმოიდგინონ?
ლამის ტყავიდან გამოვძვრე. ისინი ზრდილობიანად მისმენენ.
აბსოლუტურად დარწმუნებული ვარ, რომ მათ შორის ისინიც იქნებიან, ვინც პრემიებს მიიღებენ.
მერე ეს ყველაფერი მთავრდება და მე მასწავლებლებთან ვრჩები. როგორც ყოველთვის, ვეკითხები, როგორი ბიბლიოთეკა აქვთ და მოსწავლეები თუ კითხულობენ. და აქ, პრივილეგირებულ სკოლაში, მესმის ის, რაც ყოველთვის მესმის, სკოლებსა და უნივერსიტეტებშიც კი:
“ხომ იცით, როგორც ხდება. ბევრ ბიჭს საერთოდ არაფერი წაუკითხავს და ბიბლიოთკაც მხოლოდ სანახევროდ მუშაობს”.
“ხომ იცით, როგორც ხდება”. ჰო, რა თქმა უნდა, ვიცით, როგორც ხდება. ყველამ კარგად ვიცით.
ჩვენ ფრაგმენტებად დანაწევრებად კულტურაში ვცხოვრობთ, სადაც ის, რაც რამდენიმე ათწლეულის წინ ეჭვს არ იწვევდა, უკვე საეჭვო გამხდარა და ახალგაზრდა კაცებმა და ქალებმა, წლობით რომ იღებდნენ განათლებას, ჩვეულებრივ, არაფერი იციან სამყაროს შესახებ, არაფერი წაუკითხავთ, მხოლოდ ესა თუ ის სპეციალობა ესმით, მაგალითად, კომპიუტერები.
ის, რაც თავს დაგვატყდა, განსაცვიფრებელი გამოგონება – კომპიუტერები, ინტერნეტი, ტელევიზია – მთელი რევოლუციაა. და ეს არ არის პირველი რევოლუცია, რომლის წინაშეც ჩვენ, ადამიანთა მოდგმა აღმოვჩნდით. ტიპოგრაფიულმა რევოლუციამ, რომელიც რამდენიმე ათწლეულს კი არ გრძელდებოდა, არამედ გაცილებით დიდი დრო მოიცვა, მსოფლმხედველობა და აზროვნების მანერა შეგვიცვალა. დაუფიქრებლად მივიღეთ ეს ყველაფერი – როგორც ყოველთვის, არც კი გვიკითხავს: “რას მოგვიტანს ბეჭდვის გამოგონება?” ასევე, ერთხელაც არ მოგვსვლია აზრად, რომ გვეკითხა: როგორ შეგვცვლის, როგორც შეცვლის ჩვენს გონებას ინტერნეტის სიახლეები, რომელმაც მთელი თაობა არაფრისმაქნისად აქცია, ისე რომ სრულიად საღ გონებაზე მყოფნიც კი აღიარებენ: როგორც კი მიეჯაჭვნენ, თავის დაღწევა გაუჭირდათ და ხშირად აღმოუჩენიათ, რომ თურმე მთელი დღე გაუტარებიათ ბლოგებსა და ბლაგებსა და ჯანდაბაში.
სულ ახლახანს, ნებისმიერი საშუალო განათლების მქონე ადამიანიც კი პატივს სცემდა სწავლა-განათლებასა და ასევე, კრძალვით ეპყრობოდა ჩვენს დიდ ლიტერატურულ ფონდს. რა თქმა უნდა, ყველამ ვიცით, რომ როცა ეს ბედნიერი ხანა სუფევდა, ხალხი თავს იტყუებდა, თითქოს კითხულობდა, თითქოს სწავლას პატივს სცემდა, მაგრამ ისიც ხომ დამტკიცებულია, რომ მშრომელ კაცებსა და ქალებს კითხვის დიდი მოთხოვნილება ჰქონდათ. მე-18 და მე-19 საუკუნეების მუშათა ბიბლიოთეკები, ინსტიტუტები, კოლეჯები ამის ნათელი დასტურია.
კითხვა, წიგნები ოდესღაც ზოგადი განათლების ნაწილს წარმოადგენდა.
ახალგაზრდებთან საუბრისას ასაკოვანმა ხალხმა უნდა გააცნობიეროს, თუ რამდენად მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა კითხვა განათლების მიღების პროცესში, რადგან, დღეს, ახალგაზრდებმა ასე ცოტა რამ იციან. და თუ ბავშვებს არ შეუძლიათ კითხვა, ეს იმიტომ, რომ მათ არაფერი წაუკითხავთ.
ყველამ ვიცით ეს სევდიანი ამბავი.
მაგრამ არ ვიცით მისი დასასრული.
ერთი ძველებური გამოთქმა გვახსენდება – “კითხვა სისრულეს მატებს ადამიანს” – დავივიწყოთ ჭარბ კვებასთან დაკავშირებული ანეკდოტები – კითხვა მართლაც ავსებს ქალსა თუ კაცს ინფორმაციით, ისტორიით, ყოველგვარი ცოდნით.
ჩვენ ხომ ერთადერთი ხალხი არა ვართ მსოფლიოში. არც ისე დიდი ხნის წინ მეგობარმა დამირეკა, რომელმაც მითხრა, რომ ზიმბაბვეს ერთ-ერთ სოფელში მოხვედრილა, სადაც სამი დღე-ღამე არაფერი უჭამიათ, მაგრამ წიგნებსა და მათი მოპოვების გზებზე საუბრობდნენ, განათლებაზე ლაპარაკობდნენ.
მე ერთი პატარა ორგანიზაციის წევრი ვარ, რომელიც იმ მიზნით შეიქმნა, რომ სოფლებში წიგნები ჩაეტანა. სხვათაშორის, ამ ხალხის ერთმა ჯგუფმა მთელს ზიმბაბვეში იმოგზაურა. როგორც გვაცნობეს, სოფლები – განსხვავებით იმისგან, რასაც ამბობენ ხოლმე – სავსეა მოაზროვნე ადამიანებით, პენსიონერი მასწავლებლებით, ყოფილი მასწავლებლებით, არდადეგებზე მყოფი ბავშვებით, მოხუცებით. მე თვითონ პატარა გამოკვლევა დავაფინანსე – იმის შესახებ, თუ რისი წაკითხვა სურდა ხალხს და აღმოვაჩინე, რომ შედეგები შვედური გამოკვლევისას თანხვდებოდა, რომლის შესახებაც არაფერი ვიცოდი. ხალხს იმის წაკითხვა უნდოდა, რისი წაკითხვაც ევროპაში სურთ, თუ საერთოდ სურთ – ყველანაირი რომანების, სამეცნიერო ფანტასტიკის, პოეზიის, დეტექტივების, პიესების, შექსპირის, პრაქტიკული სახელმძღვანელოები კი – მაგალითად, როგორ გავხსნათ საბანკო ანგარიში – სულ ბოლო იყო სიაში. შექსპირის ყველა ნაწარმოები უნდათ: სახელი გაუგონიათ. სოფლელების წიგნებით მომარაგების პრობლემა ის არის, რომ მათ არ იციან, რომელია ხელმისაწვდომი. ასე რომ, პროგრამული ნაწარმოები, მაგალითად – «კასტერბრიჯის მერი» პოპულარული ხდება, რადგან მათთვის ეს ნაცნობია. “ცხოველთა ფერმა”, გასაგები მიზეზების გამო, ყველაზე პოპულარულია რომანებს შორის.
ჩვენი პატარა ორგანიზაცია წიგნებს შოულობდა, რა გზითაც შეეძლო, მაგრამ გვახსოვდა, რომ ინგლისიდან ჩამოტანილი, კარგი რბილყდიანი წიგნი ერთი თვის ხელფასი ჯდებოდა: ეს მუგაბეს ტერორისტულ რეჟიმამდე იყო. ახლანდელი ინფლაციის პირობებში კი, რამდენიმე წლის ხელფასი მაინც დაჯდება. თუმცა წიგნებით სავსე ყუთის სოფელში ჩატანისას – და გაიხსენეთ, იქ საშინლად ჭირს ბენზინის შოვნა – ამ ყუთს ცრემლებით შეეგებებიან. შეიძლება, “ბიბლიოთეკა” მხოლოდ ხის ძირას აგურებზე გადებულ ფიცარს ერქვას, მაგრამ მთელი კვირის მანძილზე აქ წერა-კითხვის გაკვეთილები გაიმართება – ხალხი, ვისაც კითხვა შეუძლია, ასწავლის იმათ, ვისაც არ შეუძლია – და ეს იქნება ნამდვილი მოქალაქეობის გაკვეთილები. ერთ შორეულ სოფელში კი, იმის გამო, რომ ტონგაზე რომანები არ იყო, ორი ყმაწვილი დაჯდა და რომანების წერა დაიწყო ამ ენაზე. ზიმბაბვეში დაახლოებით ექვსი ძირითადი ენაა და ყველა მათგანზეა რომანები – ძალადობით, ინცესტით, დანაშაულითა და მკვლელობებით სავსე.
ჩვენს პატარა ორგანიზაციას ჯერ ნორვეგიამ დაუჭირა მხარი, მერე კი – შვედეთმა. ამ მხარდაჭერის გარეშე წიგნების მარაგი მალე ამოიწურებოდა. ზიმბაბვეში გამოცემული რომანები და აგრეთვე, პრაქტიკული სახემძღვანელოები იმ ხალხთან იგზავნება, ვინც ისინი ენატრება.
ამბობენ, ხალხს ისეთი მთავრობა ჰყავს, როგორსაც იმსახურებსო, მაგრამ არა მგონია, ზიმბაბვეს შემთხვევაში, ეს მართალი იყოს. ისიც უნდა გვახსოვდეს, რომ წიგნებისადმი პატივისცემა და წყურვილი მუგაბეს რეჟიმიდან კი არ მომდინარეობს, არამედ თეთრკანიანთა ბატონობის ეპოქიდან. საოცარი მოვლენაა ეს წიგნების წყურვილი და ყველგან, ყველგან ჩანს, კენიიდან მოყოლებული – იმედის კონცხამდე.
ეს უდავოდ ერთ ფაქტს უნდა უკავშირდებოდეს: მე, პრაქტიკულად, ჩალით გადახურულ მიწურში გავიზარდე. ასეთ სახლს ყველა დროში ყველგან აშენებდნენ, სადაც კი ლელქაში ან ბალახი მოიძებნებოდა, ასევე, აყალო მიწა, ბოძები – კედლებისთვის. მაგალითად, საქსონურ ინგლისში. ის ქოხი, სადაც ვიზრდებოდი, ერთის ნაცვლად, გვერდიგვერდ მოთავსებული ოთხი ოთახისგან შედგებოდა და რაც მთავარია, წიგნებით იყო სავსე. ჩემმა მშობლებმა წიგნები მხოლოდ ინგლისიდან აფრიკაში კი არ ჩაიტანეს, არამედ ბავშვებისთვის დედაჩემი ინგლისიდანაც იწერდა ხოლმე მათ, დიდი ყავისფერი ქაღალდის ამანათებით ჩემი სიყმაწვილის მთავარი სიხარული იყო. წიგნებით სავსე მიწური.
ზოგჯერ წერილებს იმ ხალხისგან ვიღებ, რომლებიც სოფელში ცხოვრობენ, იქ, შესაძლოა, შუქი არ იყოს, ან წყალი არ მოდიოდეს ონკანში (როგორც იმ გრძელ მიწურში, რომელშიც ჩვენი ოჯახი ბინადრობდა), მაგრამ “მეც მწერალი ვიქნები, იმიტომ რომ მეც ისეთივე სახლი მაქვს, როგორშიც თქვენ ცხოვრობდით”.
მაგრამ, აი, აქ არის სირთულე.
მწერლები იმ სახლებში არ იბადებიან, სადაც წიგნები არ არის.
აი, აქ არის უფსკრული. აი, ეს არის სირთულე.
მე ზოგიერთი თქვენი ბოლოდროინდელი პრემიის ლაურეატის სიტყვებს გადავხედე. თუნდაც განსაცვიფრებელი ფამუქი ავიღოთ. მან თქვა, რომ მამამისს 1500 წიგნი ჰქონდა. მისი ნიჭი ჰაერიდან არ მოსულა, ის დიდ ტრადიციას უკავშირდებოდა.
ავიღოთ ვ.ს. ნაიპოლი. ის ამბობს, რომ ინდური ვედები ღრმად იყო ჩაბეჭდილი მისი ოჯახის მეხსიერებაში. წერისკენ მამამისმა უბიძგა. და როცა ინგლისში ჩამოსვლის უფლება მოიპოვა, მან ბრიტანულ ბიბლიოთეკაში დაიწყო სიარული. ასე რომ, ის დიდ ტრადიციას დაუახლოვდა.
ავიღოთ ჯონ კუტზეე. იგი მხოლოდ დიდ ტრადიციას კი არ უკავშირდებოდა, არამედ თვითონ წარმოადგენდა ტრადიციას: ლიტერატურას ასწავლიდა ქეიფ თაუნში. და რა საწყენია, რომ არასდროს დავსწრებივარ მის გაკვეთილს, ჩემთვის არასდროს უსწავლებია ამ არაჩვეულებრივად მამაც, შეუპოვარ გონს.
იმისთვის, რომ წერო, იმისთვის, რომ ლიტერატურა შექმნა, მჭიდრო კავშირი უნდა გქონდეს ბიბლიოთეკებთან, წიგნებთან, ტრადიციასთან.
მე მყავს ერთი მეგობარი ზიმბაბვეში. მწერალი, შავკანიანი. და ეს არის მთავარი. მან თვითონ ისწავლა კითხვა მურაბებისა და ხილის კომპოტების ქილებზე მიწებებული ეტიკეტებიდან. იმ ადგილას გაიზარდა, მე რომ მანქანით მოვიარე, სოფლელი შავკანიანების გარემოში. მიწა ხრეშნარევ ქვიშას წარმოადგენს, მეჩხერი, დაბალი ბუჩქებით. ქოხები ღარიბულია, შედარებაც კი არ შეიძლება მდიდრების მოვლილ ქოხებთან. სკოლა – ასეთი ხომ უკვე აღვწერე. მან გადაგდებული საბავშვო ენციკლოპედია იპოვა ნაგავსაყრელზე და იქიდან სწავლობდა.
1980 წელს, დამოუკიდებლობის მიღებისას, ზიმბაბვეში კარგი მწერლების ჯგუფი არსებობდა, მოჭიკჭიკე ჩიტების ნამდვილი ბუდე. ისინი ძველ სამხრეთ როდეზიაში გამოიჩეკნენ, თეთრკანიანთა ბატონობის დროს – მისიონერულ სკოლებში, ბევრად უკეთეს სკოლებში.
იმ მწერლებმა რთული გზა გაიარეს წიგნიერებამდე, რამაც ისინი მწერლებად აქცია. ვიტყოდი, რომ მურაბების ქილებზე მიწებებული ეტიკეტები და გადაგდებული ენციკლოპედიები სულაც არ იყო გამონაკლისი. ჩვენ ხომ იმ ხალხზე ვსაუბრობთ, ვისაც ნორმალური განათლების წყურვილი კლავდა, რაც მათთვის ბოლომდე მიუწვდომელი რჩებოდა. ქოხი თუ ქოხები ბევრი ბავშვით, მუშაობისგან ქანცგაწყვეტილი დედა, ბრძოლა საკვებისა და ტანსაცმლისათვის…
და მაინც, მიუხედავად ამ სირთულეებისა, მწერლები გაჩნდნენ და კიდევ არის რაღაც, რაც არ უნდა დავივიწყოთ. იმ დროს ზიმბაბვე ფიზიკურად ნაკლებად დაპყრობილი ქვეყანა იყო, ვიდრე ასი წლის წინ. ამ ხალხის ბაბუები და ბებიები შეიძლება თავისი კლანის მეზღაპრეებიც კი იყვნენ. არსებობდა ზეპირსიტყვიერი ტრადიცია. ერთმა ან ორმა თაობამ ამბები დაიხსომა და ნაბეჭდ ტექსტებში, წიგნებში გადაიტანა. აი, ნამდვილი მიღწევა!
ამასწინათ რამდენიმე ანგარიში გადმომიგზავნეს აფრიკის საგამომცემლო სფეროდან. უფრო პრივილეგირებულ ადგილებში, როგორიც ჩრდილოეთ აფრიკაა, თავისი განსხვავებული ტრადიციით, საგამომცემლო სივრცის შესახებ საუბარი სრულიად განხორციელებადი ოცნებაა.
აქ იმ წიგნებზე ვსაუბრობ, რომლებიც არასდროს დაწერილა, მწერლებზე, მათი შექმნა რომ ვერ შეძლეს, რადგან იქ გამომცემლები არ არიან. არგაგონილი ხმები. შეუძლებელია, ამ გაფლანგული ტალანტისა და პოტენციალის შეფასება. თუმცა წიგნის შექმნის იმ სტადიის წინ, რომელიც გამომცემელს, მხარდაჭერას, ხელშეწყობას ითხოვს, კიდევ არის რაღაც, რაც მათ აკლიათ.
მწერლებს ხშირად ეკითხებიან: როგორ წერთ? პროცესორით? ელექტრო საბეჭდი მანქანით? ბატის ფრთით? ხელით? მაგრამ მთავარი კითხვაა: მონახეთ ადგილი, ის თავისუფალი ადგილი, რაც თქვენს ირგვლივ უნდა იყოს, როცა წერთ? ამ სივრცეში, რომელიც მოსმენისა და ყურადღების მოკრებისთვის გჭირდებათ, თავისით მოვა სიტყვები, სიტყვები, რომლებითაც თქვენი პერსონაჟები ისაუბრებენ, მოვა იდეები, მოვა შთაგონება.
თუკი მწერალს ამ სივრცის პოვნა არ შეუძლია, მაშინ ლექსები და მოთხრობები შეიძლება მკვდრადშობილი დაიბადოს.
როცა მწერლები ერთმანეთს ესაუბრებიან, მათი კითხვები ყოველთვის ამ სივრცეს ეხება, ამ პარალელურ დროს. «იპოვე? ჩაებღაუჭე?»
მოდით, ახლა სრულიად განსხვავებულ სივრცეში გადავინაცვლოთ. ჩვენ ლონდონში ვართ, ერთ-ერთ მეგაპოლისში. აქ ახალი მწერალი გამოჩნდა. ცინიკურად ვკითხულობთ: როგორი ძუძუები აქვს? ლამაზია? თუ კაცია, მაშინ – ქარიზმატულია? სიმპათიურია? ვხუმრობთ, მაგრამ ეს ხუმრობა არ არის.
ამ ახალ აღმოჩენას ტაშს უკრავენ, ხშირად ბევრ ფულსაც აძლევენ. მათ საბრალო ყურებთან პაპარაცების ზუზუნი იწყება. ზეიმებს უმართავენ, აქებენ, მთელს მსოფლიოში დააქროლებენ. რაც შეეხება ძველებს, რომლებსაც ეს ყველაფერი უნახავთ, ებრალებათ ახალბედა, რომელსაც წარმოდგენა არა აქვს, თუ რა ხდება სინამდვილეში.
ის მეტად ნაამები და კმაყოფილია.
მაგრამ ერთი წლის შემდეგ ჰკითხეთ, რას ფიქრობს. მათგანვე მომისმენია: «ეს ყველაზე უარესია, რაც კი ოდესმე თავს დამტეხია»
ზოგიერთ დიდად რეკლამირებულ ახალბედა მწერალს აღარაფერი დაუწერია, ან ის არ დაუწერია, რაც უნდოდა, ან ის, რასაც აპირებდა.
და ჩვენ, ძველებს, გვინდა, მათ უმანკო ყურებში ჩავჩურჩულოთ: “უკვე იპოვე შენი სივრცე? შენი საკუთარი, ყველაზე საჭირო ადგილი, სადაც შინაგანი ხმები გესაუბრებიან, სადაც ოცნებას შეძლებ. ჩაეჭიდე ამას, ხელიდან არ გაუშვა”.
მაგრამ ერთგვარი განათლებაც აუცილებელია.
ჩემი გონება სავსეა აფრიკის იმ დიდებული მოგონებებით, რომლებიც შემიძლია, გავაცოცხლო და მათი მზერით დავტკბე, როცა კი მოვისურვებ. ვთქვათ, ჩამავალი მზის სხივები, ოქროსფრად, მეწამულად და ნარინჯისფრად რომ ეფინება საღამოს ცას. ან პეპლები, ქინქლები და ფუტკრები, კალაჰარის უდაბნოს სურნელოვან ბუჩქებს რომ შესევიან. ან მე თვითონ, ზამბეზის პირას ჩამომჯდარი, სადაც ის გადახუნებულ ბალახოვან ნაპირებს შორის მიედინება – მშრალი სეზონია – მუქი მწვანე და კრიალა, აფრიკის ჩიტებით დახუნძლული. ჰო, სპილოები, ჟირაფები, ლომები და სხვა დანარჩენები. და ღამის ცა, ჯერ კიდევ სუფთა, შავი და შესანიშნავი ცა, მოუსვენარი ვარსკვლავებით სავსე.
თუმცა სხვა მოგონებებიც არსებობს. თვრამეტი-ცხრამეტი წლის ბიჭი, ცრემლებით სავსე თვალებით, თავის “ბიბლიოთეკასთან” დგას. ამერიკელმა სტუმარმა, რომელმაც ეს უწიგნო ბიბლიოთეკა ნახა, კარგა მოზრდილი ამანათი გამოუგზავნა, მაგრამ ამ ბიჭმა თითოეული წიგნი კრძალვით აიღო და ცელოფანში გაახვია. “კი, მაგრამ”, – ვეუბნებით, – “წიგნები ხომ აშკარად წასაკითხად გამოგიგზავნეს”, ის გვპასუხობს: “არა, ესენი დაისვრება და მერე სადღა ვიშოვი”.
მას უნდა, რომ ინგლისიდან წიგნები გამოვუგზავნოთ, რათა ისწავლოს, თუ როგორ ასწავლოს. “მხოლოდ ოთხი წელი დავდიოდი კოლეჯში”, – ისევ გვეხვეწება, – “მაგრამ არასდროს უსწავლებიათ, როგორ უნდა ვასწავლო”.
მე ვნახე მასწავლებელი იმ სკოლაში, სადაც არ იყო სახელმძღვანელოები, ცარცის ნატეხიც კი არ იდო დაფასთან – მოეპარათ. ის მტვერში ქვებს გადაანაცვლებდა ხოლმე: “ორჯერ ორი ოთხია” და ასე შემდეგ. ვნახე ერთი გოგოც, ოც წელზე მეტის არ იქნებოდა, რომელსაც ასევე არ ჰქონდა სახელმძღვანელოები, რვეულები, კალმები – არაფერი და ანბანის ასოებს ჩხირით ხაზავდა მიწაზე, როცა მზე აჭერდა და ირგვლივ მტვერი ირეოდა.
აი, აქ ჩანს განათლების ის დიდი წყურვილი, რომელიც იგრძნობა აფრიკაში, ნებისმიერ ადგილას მესამე სამყაროში, ან რაც არ უნდა დავუძახოთ სამყაროს იმ რეგიონებს, სადაც მშობლები ნატრობენ, რომ მათმა შვილებმა განათლება მიიღონ, რომელიც მათ სიღარიბისგან იხსნის და საშუალებას მისცემს, რომ უპირატესობით ისარგებლონ.
ჩვენი განათლების უპირატესობით, რასაც, დღეს, ასეთი საფრთხე ემუქრება.
მინდა წარმოიდგინოთ, რომ სამხრეთ აფრიკაში ხართ, რომელიღაც ინდურ მაღაზიაში, ღარიბულ ადგილას, საშინელი გვალვის დროს. აქ ხალხის რიგია, ძირითადად ქალების, ყველა სახის ჭურჭელით. შუადღით ამ მაღაზიაში ქალაქიდან ცისტერნით წყალი მოაქვთ ხოლმე და ხალხიც ამ ძვირფას წყალს ელოდება.
ინდოელი ხელისგულებით დახლზე დაყრდნობილა და შავკანიან ქალს უყურებს, რომელიც სქლად აკინძულ ფურცლებს მისჩერებია – თითქოს რომელიღაც წიგნიდან ამოუგლეჯავთო. ის “ანა კარენინას” კითხულობს.
ნელა კითხულობს, ტუჩების ცმაცუნით. რთული წიგნი ჩანს. ეს ქალი ახალგაზრდაა, ორი პატარა ბავშვით, ფეხებზე რომ ეკონწიალებიან. ორსულადაა. ინდოელს გული სტკივა, რადგან ახალგაზრდა ქალის თავსაფარი, რომელიც თეთრი უნდა იყოს, მტვერს გაუყვითლებია. მისი მკერდი და მკლავებიც მტვერს დაუფარავს. კაცს მყიდველთა რიგებიც სტანჯავს – ყველას სწყურია, მაგრამ მას საკმარისი წყალი არა აქვს. გაბრაზებულია, რადგან იცის, რომ აქ ხალხი კვდება, ამ მტვრის ღრუბლებში. მისი უფროსი ძმა ადრე მუდმივად ამარაგებდა, მაგრამ მერე თქვა, შესვენება მჭირდებაო და ქალაქში წავიდა – მართლა ცუდად იყო, გვალვას ვეღარ უძლებდა.
კაცი ცნობისმოყვრეა. ახალგაზრდა ქალს ეკითხება: “რას კითხულობთ?”
“რუსეთზეა”, – ამბობს გოგო.
“იცი, სად არის რუსეთი?” – არც თვითონ იცის კარგად.
ახალგაზრდა ქალი პირდაპირ სახეში შეჰყურებს, ღირსებით სავსე, თუმცა მტვრისგან თვალები დასწითლებია, – “საუკეთესო ვიყავი კლასში. მასწავლებელმა თქვა, რომ საუკეთესო ვიყავი”.
კითხვას აგრძელებს: სურს, აბზაცის ბოლომდე ჩავიდეს.
ინდოელი ორ პატარა ბავშვს უყურებს და ფანტას გადასწვდება, მაგრამ დედა ამბობს: “ფანტა უფრო მოაწყურებს”.
ინდოელმა იცის, რომ ეს არ უნდა გააკეთოს, მაგრამ მაინც მისწვდება გვერდით მიდგმულ დიდ პლასტმასის ბიდონს, დახლს უკან და წყალს პლასტმასისავე ჭიქებში ჩამოასხამს, რომლებსაც ბავშვებს მიაწვდის. არც ის გამორჩება, რომ გოგო ტუჩებს ამოძრავებს, როცა ხედავს: მისი შვილები წყურვილს იკლავენ. კაცი ახლა მას აწვდის წყლის ჭიქას. გული ეწურება, როცა უყურებს – თურმე როგორ საშინლად სწყურია.
შემდეგ ის აწვდის ინდოელს პლასტმასის ბიდონს, რომელსაც კაცი ბოლომდე ავსებს. ახალგაზრდა ქალი და ბავშვები ხელებში მისჩერებიან, სულ ცოტაც არ დაექცესო.
მერე გოგო თავს ისევ წიგნში ჩარგავს. ნელა კითხულობს, მაგრამ ამ აბზაცით მოიხიბლება და მას კიდევ ერთხელ წაიკითხავს:
“ვარენკა, შავ თმაზე გაკრული თეთრი თავსაფრით, ბავშვების გარემოცვაში, რომლებსაც მხიარულად და ხალისიანად დაჰფოფინებდა და ამავე დროს თვალშისაცემად აღელვებული იმაზე ფიქრით, რომ ალბათ ხელს სთხოვდა კაცი, რომლის მიმართაც გულგრილი არ იყო, მეტად მიმზიდველად გამოიყურებოდა. კოზნიშევმა გვერდით ჩაუარა და აღტაცების გამომხატველი მზერა შეაგება. როცა უყურებდა, კაცს ყველა ის საამური სიტყვა ახსენდებოდა, რაც მისი ბაგეებიდან სმენოდა, ყველანაირი სიკეთე, რაც მის შესახებ იცოდა და უფრო და უფრო კარგად აცნობიერებდა, რომ გრძნობა, რომელიც მის მიმართ გაუჩნდა, მეტად იშვიათი იყო – რაღაც, რაც ერთხელ განიცადა, მაგრამ დიდი, დიდი ხნის წინ, ადრეულ სიყმაწვილეში. ქალის სიახლოვით გამოწვეული სიხარული თანდათან იზრდებოდა და საბოლოოდ ისეთ წერტილს მიაღწია, რომ როცა უზარმაზარი არყის სოკო, წერწეტა ყუნწით და ზემოთ აპრეხილი ქუდით, კალათში ჩაუდო, თვალებში ჩახედა და იქ მხოლოდ სიხარულის მოზღვავებასა და შიშნარევ მღელვარებას გადააწყდა, რაც ვარენკას სახეს ალმურში ხვევდა. კაცი ცოტა დაბნეული იყო და მდუმარედ გაუღიმა, რითიც საკმაოდ ბევრი რამ თქვა”.
ნაბეჭდი ტექსტის ერთი ნაწილი დახლზე დევს, ჟურნალების ძველი ნომრების, გაზეთის ფურცლების, ბიკინებიანი გოგოების ფოტოების გვერდით.
დროა, ინდური მაღაზიის სამოთხე დატოვოს და ოთხი მილი გაიაროს – უკან, სოფლისკენ. დროა… გარეთ მომლოდინე ქალების რიგები აჩოჩქოლდნენ და უკმაყოფილებით აბუზღუნდნენ. მაგრამ ინდოელი ისევ ისე ზოზინებს. იცის, რის ფასად დაუჯდება ამ გოგოს შინ დაბრუნება, ორი ჩამოკონწიალებული ბავშვით. კი გაატანდა პროზის ამ ნაგლეჯს, რამაც ასე ძალიან მოხიბლა, მაგრამ ვერაფრით დაიჯერებს, რომ ამ მუცელგამობერილ, გაჩხიკინებულ გოგოს ნამდვილად შეუძლია მისი გაგება.
საიდან გაჩნდა “ანა კარენინას” თითქმის მესამედი შორეული ინდური მაღაზიის დახლზე? ალბათ ასე:
ვიღაც მაღალმა თანამდებობის პირმა, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციიდან, როგორც ხდება ხოლმე, ეს რომანი წიგნის მაღაზიაში შეიძინა, სანამ დიდ მოგზაურობას შეუდგებოდა ზღვებისა და ოკეანეების გადასალახად. თვითმფრინავის ბიზნეს-კლასის სავარძელში მოკალათებულმა სამად გახია ეს წიგნი. ამის ჩადენისას სხვა მგზავრებს გადახედა, რადგან იცოდა, რომ შოკის, ცნობისმოყვარეობის, ერთგვარი მხიარულების გამომხატველ სახეებსაც კი წააწყდებოდა. როცა მოკალათდა, ღვედი მაგრად მოიჭირა და ხმამაღლა თქვა იმათ გასაგონად, ვისაც ესმოდა: “ყოველთვის ასე ვიქცევი, როცა ხანგრძლივ მოგზაურობას ვიწყებ. სად უნდა ათრიო მძიმე, სქელი წიგნი!” რომანს თხელი ყდა ჰქონდა, მაგრამ მართლაც დიდტანიან ტომს წარმოადგენდა. ეს კაცი მიჩვეული იყო, რომ საუბრისას მას ხალხი უსმენდა. “ყოველთვის ასე ვიქცევი მოგზაურობისას”, – გაანდო მათ, – “მგზავრობა ჩვენს დროში ხომ ისედაც საკმაოდ მძიმეა”. როცა სხვებიც კომფორტულად მოთავსდნენ სავარძლებში, მან “ანა კარენინას” ერთი ნაწილი გადაშალა და კითხვას შეუდგა. როგორც კი ვინმე მის საქციელს მეტ-ნაკლები ცნობისმოყვარეობით შეხედავდა, უმალვე გაენდობოდა ხოლმე: “არა, მხოლოდ ასე თუ შეიძლება მგზავრობა!” იცოდა ეს რომანი, მოსწონდა და კითხვის ამგვარი ორიგინალური მანერა უფრო პიკანტურ გემოს აძლევდა იმას, რაც, ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, კარგად იცოდა.
ამასობაში, იმ ინდურ მაღაზიაში, ახალგაზრდა ქალი დახლს ეყრდნობა, შვილები ქვედაკაბაზე ეკონწიალებიან. მას ჯინსი აცვია, რადგან თანამედროვე ქალია, მაგრამ ზემოდან მძიმე შალის ქვედაკაბა ჩაუცვამს, თავისი ხალხის ტრადიციული სამოსის ნაწილი: ბავშვებს იოლად შეუძლიათ მის სქელ ნაკეცებზე ჩამოკიდება.
მან მადლიერი მზერით შეხედა ინდოელს, რადგან იგრძნო, რომ კაცს მოეწონა და მასზე გული შესტკივა, მერე კი გარეთ, მორიალე ღრუბლებში გამოვიდა.
ბავშვებს ტირილის თავიც აღარ ჰქონდათ, ყელი მაინც მტვრით ავსებოდათ.
ეს მძიმე იყო, ჰო, მეტად მძიმე იყო ამ ნაბიჯის გადადგმა, ერთი ფეხი, მერე – მეორე, მტვერში, რომელიც მცირე ზომის მატყუარა ბორცვებად წამომართულიყო მის ფეხებთან. მძიმე, მძიმე – მაგრამ ის მიჩვეული იყო სიმძიმეს – რა, არა? მისი გონება ისევ იმ ამბავში დარჩა, რასაც კითხულობდა. ასე ფიქრობდა: «თეთრთავსაფრიანი ქალი მე მგავს, ისიც ბავშვებს უვლის. შეიძლებოდა, სულაც მე ვყოფილიყავი ეს რუსი გოგო. იმ კაცს უყვარს და ცოლად გაყოლას სთხოვს (მან მხოლოდ ის ერთი აბზაცი ჩაიკითხა), ჰო, ეს კაცი ჩემთან მოვა და ამ ყველაფრისგან ძალიან შორს წამიყვანს, მე და ბავშვებს წაგვიყვანს, დიახ, ვეყვარები და მომივლის.”
ის ნაბიჯს დგამს წინ. მხარზე შემოდგმული წყლის ბიდონი ემძიმება. მაინც მიდის. ბავშვებს კარგად ესმით, როგორ ჭანჭყარებს ბიდონში წყალი. ნახევარ გზაზე ჩერდება, ბიდონს ჩამოდგამს. ბავშვები ბუზღუნებენ და ჭურჭელს სწვდებიან. ის ფიქრობს, რომ თუ გახსნის, შიგ მტვერი ჩავა. არა, ვერაფრით ვერ გახსნის ამ ბიდონს, სანამ სახლში არ მივა.
“მოიცადეთ”, – ეუბნება ბავშვებს, – “მოიცადეთ”.
მან ძალ-ღონე უნდა მოიკრიბოს და გზა გააგრძელოს.
ფიქრობს: “მასწავლებელმა მითხრა, რომ ერთი ბიბლიოთეკა იყო, სუპერმარკეტზე დიდი შენობა და სულ წიგნებით სავსე”. სიარულისას ახალგაზრდა ქალი იღიმება, თუმცა მტვერი სახეში ეყრება. “ჭკვიანი ვარ”, – ფიქრობს ის, – “მასწავლებელმა თქვა, რომ ჭკვიანი ვარ. მან მითხრა, სკოლაში ყველაზე ჭკვიანი ხარო. შვილებიც ჩემსავით ჭკვიანები მეყოლება. მათ წიგნებით სავსე ბიბლიოთეკაში წავიყვან. ისინი სკოლაში ივლიან, მასწავლებლები იქნებიან – იმან მითხრა, რომ მეც შემეძლო მასწავლებელი გავმხდარიყავი. ჩემი შვილები აქედან შორს იქნებიან, ფულს იშოვნიან. ისინი დიდ ბიბლიოთეკებთან ახლოს იცხოვრებენ”.
შეიძლება მკითხოთ, თუ რა ბედი ეწია რუსული რომანის იმ ნაწილს, ინდური მაღაზიის დახლზე?
მშვენიერი მოთხრობა გამოვიდოდა. იქნებ ვინმემ დაწეროს კიდეც.
მიდის საბრალო გოგო. წელში გამართული იმის გამო, რომ წყალი მიაქვს, რომელსაც ბავშვებს დაალევინებს, როცა სახლში მივა და თვითონაც მოსვამს ცოტას. მიდის… აფრიკული გვალვის შემზარავ მტვერში.
ჩვენც ქანცგაწყვეტილები ვართ – ჩვენს სამყაროში, რომელსაც ამდენი რამ ემუქრება. მაგრები ვჩანვართ ირონიასა და ცინიზმში. ზოგიერთი სიტყვა თუ იდეა ძლივსღა გამოიყენება, ისე გაცვდა და გაიცრიცა. მაგრამ ხომ შეიძლება კვლავ გვინდოდეს იმ სიტყვებიდან ზოგიერთის აღდგენა, რომლებმაც შინაგანი ძალა დაკარგეს?
ჩვენ საგანძური გვაქვს – დიდძალი განძი – ლიტერატურისა, რომელსაც ეგვიპტელებთან, ბერძნებთან, რომაელებთან მივყავართ. აქ ყველაფერია, ეს ლიტერატურული სიმდიდრეა, ისევ და ისევ რომ უნდა აღმოაჩინოს ვინმემ, ვინც საკმარისად იღბლიანი იქნება. განძი. დავუშვათ, რომ ის არ არსებობს. როგორი ღარიბ-ღატაკნი, როგორი ცარიელნი ვიქნებოდით, არა?
ჩვენ ენების, ლექსების, ამბების მემკვიდრეობას ვფლობთ და ეს არასდროს ამოიწურება. ეს ყოველთვის აქაა.
ასევე, მემკვიდრეობით გვერგო ამბები და ზღაპრები იმ მოხუცი მეზღაპრეებისგან, რომელთაგან ზოგის სახელი ვიცით, მაგრამ ზოგის – არა. მეზღაპრეების ჯაჭვი უფრო და უფრო შორს მიდის, ტყის ტაფობამდე, სადაც დიდი კოცონი გიზგიზებს და მოხუცი შამანები ცეკვავენ და მღერიან, რადგან ჩვენამდე მოღწეული ამბების მემკვიდრეობა ცეცხლში, მაგიაში, სულების სამყაროში იწყება. და დღესაც მათთანაა.
ჰკითხეთ ნებისმიერ თანამედროვე მეზღაპრეს და გეტყვით, რომ ყოველთვის დგება წუთი, როცა მას ცეცხლი ედება, რასაც ჩვენ შთაგონებას ვეძახით ხოლმე და ამას უფრო და უფრო შორს მივყავართ – ადამიანთა მოდგმის საწყისებთან, ცეცხლთან, ყინულთან და იმ დიდ ქარებთან, რომლებმაც ჩვენ და ჩვენი სამყარო გამოგვძერწეს.
მეზღაპრე ღრმად ჩამალულა თითოეულ ჩვენგანში. მეზღაპრე ყოველთვის ჩვენთანაა. დავუშვათ, რომ სამყარო ომმა მოიცვა, იმ საშინელებებმა, რაც ყველასთვის იოლი წარმოსადგენია. დავუშვათ, რომ წყალდიდობებმა გადარეცხა ჩვენი ქალაქები, ზღვები ნაპირებიდან გადმოვიდა… მეზღაპრე მაშინვე იქ გაჩნდება, რადგან ჩვენ საკუთარი წარმოსახვა გვაყალიბებს, გვაცოცხლებს, გვქმნის – ავისა და კარგისთვის. ჩვენი ამბები და მეზღაპრე თავიდან შეგვქმნიან, როცა შუაზე გავიხლიჩებით, ტკივილები გამოგვხრავენ, ან სულაც გავნადგურდებით. მეზღაპრე, მეოცნებე, მითების შემქმნელი – ეს ისაა, რაც ჩვენში საუკეთესოა, ამ დროს ყველაზე მეტად შემოქმედებითები ვართ.
ნუთუ მართლა ვფიქრობთ, რომ იმ საბრალო გოგოზე უკეთესები ვართ, ფეხებს ძლივს რომ მიათრევს მტვერში და შვილების განათლებაზე ოცნებობს – ჩვენ, ყელამდე სავსენი საკვებით, ტანსაცმლით გამოტენილი კარადებით, ყველაფრის სიჭარბით რომ ვიხრჩობით?
ვფიქრობ, რომ ის გოგო და ქალები, რომლებიც წიგნებსა და განათლებაზე საუბრობდნენ, როცა სამი დღის განმავლობაში ლუკმა არ ჩაედოთ პირში, შესაძლოა დღეს ჩვენზე ლაპარაკობენ.
2007, 7 დეკემბერი
© THE NOBEL FOUNDATION 2007