ვახუშტი კოტეტიშვილი – ჩემი წუთისოფელი

ანდრო ბუაჩიძე

“მეგობარო, ეს არ არის წიგნი…”

ვახუშტი კოტეტიშვილი. ჩემი წუთისოფელი (წიგნი პირველი). ხალხური ხელოვნებისა და აღორძინების ცენტრი, თბ. 2001.

ვახუშტი კოტეტიშვილის ავტობიოგრაფიულ რომანს “ჩემი წუთისოფელი” ეპიგრაფად წამძღვარებული აქვს უოტ უიტმენის სიტყვები: “მეგობარო, ეს არ არის წიგნი, ხელი ახლე და კაცს შეეხები”. მე ვფიქრობ, რომანი სათაურთან ერთად სწორედ ამ სიტყვებით იწყება. იშვიათად მინახავს ეპიგრაფი ასე ზუსტად მორგებოდეს ნაწარმოებს. ეს მართლაც არ არის წიგნი, ვინაიდან ადამიანივით სიცოცხლის მძაფრი ნიშნითაა აღბეჭდილი, და ამავე დროს, წიგნია, უფრო კონკრეტულად, ასეთი უნდა იყოს წიგნი – ცხოვრებაზე მღელვარედ მოსაუბრე.
შეუძლებელია გატაცებით არ წაიკითხო ეს წიგნი. და გახსენდება: ყველა სხვა ღირსებასთან ერთად მხატვრულ ნაწარმოებს ერთი ღირსებაც უნდა ჰქონდეს – სულმოუთქმელად წაგაკითხოს თავი. XX საუკუნის ბევრი, უკვე კლასიკადქცეული რომანი ამ ღირსებას მოკლებულია. არადა, “ჩემი წუთისოფელი” ვრცელი რომანია, ეპიკური ტილო. ერთ მწერალს უთქვამს, რომანში ეპოქა, დროის მსვლელობა უნდა ჩანდესო. ამ წიგნში ნამდვილად ჩანს გარდასული ეპოქის ლანდი, ჩანს მკაფიოდ, ცხადად, ხელშესახებად; ჩანან ამავე დროს ის ადამიანები, რომლებმაც, რილკეს სიტყვით რომ ვთქვათ (ეს პოეტური ფრაზა რომანის ტექსტშიცაა), დედამიწაზე დააფინეს თავიანთი ჩრდილი.
და მაინც, რაზეა ეს წიგნი – ვახუშტი კოტეტიშვილის “ჩემი წუთისოფელი”?
წიგნი ეხება იმას, რაზეც ყველაზე მეტად უნდა ფიქრობდეს დღეს ქართველი კაცი – რატომ გამოდგა თავისუფლება ასეთი მწარე და გაუსაძლისი? ხომ არ ვგავართ იმ ფრთებმოკვეცილ ფრინველს, რომელსაც გალიაში ხანგრძლივმა ჯდომამ ფრენა დაავიწყა? დაავიწყა ის, რაც მისი დანიშნულებაა. ადამიანს მხოლოდ თავისუფლების პირობებში შეუძლია საკუთარი თავის რეალიზაცია – არჩევანის გაკეთება, პიროვნული შესაძლებლობების გამომჟღავნება. მართალია, საამისოდ ის უპირველეს ყოვლისა შინაგანად უნდა იყოს თავისუფალი, მაგრამ შეუძლია “ჰომო სოვეტიკუსს” თუნდაც ეს, რაც თავისთავად არცთუ ისე ცოტაა? რა თქმა უნდა, არა. მას დაავიწყეს და დაავიწყდა კიდეც, რომ თავისუფლება მისი დანიშნულების წინაპირობაა. “ტყავისპალტოიანებმა” თავისუფლების აღსაკვეთად უმოკლეს გზას მიმართეს – ფიზიკურად გაანადგურეს ის ადამიანები, რომელთა გადაკეთებაც ვერ შეძლეს. ამით არა მარტო ჩაკლეს თავისუფლების სული, – მისი არსებობის შესაძლებლობაც ამოძირკვეს.
ვახუშტი კოტეტიშვილი მოგვითხრობს იმ ადამიანებზე, რომლებიც თავისუფლებას აფრქვევენ და იმ ატმოსფეროზე, რომელშიც ჯერ კიდევ ფეთქავდა თავისუფლება. და ყველაზე შემზარავი ის არის, რომ ეს ცხოვრების საზრისის მქონე, მრავალფეროვანი სამყარო გაქრა, მიწისპირისგან აღიგავა. უფრო სწორი იქნება თუ ვიტყვით, – მზაკვრული ძალადობის გზით გააქრეს. ვახუშტი კოტეტიშვილის მთელი ძალისხმევა იმისკენაა მიმართული, რომ რაც შეიძლება მკაფიოდ, რელიეფურად, ფერადოვნად აღწეროს, გააცოცხლოს და ჩვენს თვალწინ წარმოაჩინოს ეს გამქრალი სამყარო.
წინასწარვე უნდა ითქვას – ამ რომანის ავტობიოგრაფიულობა პირობითობის ელემენტის შემცველია და სრულიადაც არ ნიშნავს იმას, რომ დოკუმენტურ მასალაზე აგებული ნაწარმოები, წარმოსახვას ან შემოქმედებით აღმაფრენას იყოს მოკლებული. რა თქმა უნდა, მთავარი ის არის, ვინ წერს მხატვრულ ნაწარმოებს, ვახუშტი კოტეტიშვილის ხელში მასალის დოკუმენტურობა, რაოდენ პარადოქსულიც არ უნდა იყოს, სწორედ მხატვრულობის საფუძველი და წინაპირობაა. ავტორმა შესანიშნავად იცის ის მასალა, რომელზეც აგებს თხრობას, მოვლენათა და ცალკეულ ეპიზოდთა კონკრეტიკა განზოგადებულ ხასიათს იძენს, მწერლის წარმოსახვა ვერ თავსდება მზამზარეული ფაქტობრივი მასალის ჩარჩოებში და მოუსვენრად მოძრაობს გაუკვალავ სივრცეში.
ვახუშტი კოტეტიშვილმა გადაწყვიტა, თავისი ცხოვრების წიგნი დაეწერა, გამოემზეურებინა ის, რასაც დიდი ხნის მანძილზე ატარებდა საკუთარ თავში. მან იმდენად კარგად იცის, რა უნდა თქვას, რომ არ ეშინია უბრალოების, თხრობის ავტორისეული მანერა დაზღვეულია ყოველგვარი ზეწოლისგან, მანერულობისგან, პირიქით, სათქმელი არაჩვეულებრივად ლაღად იკვრება. რომანის ტექსტი “ღიაა”, “გახსნილია” მკითხველისთვის. კითხულობ და ისეთი განცდა გაქვს, თითქოს იგი უშუალო თანამონაწილე იყო რომანში მომხდარი ამბების.
დღეს, როდესაც პროზის “ენა” გართულდა, როცა ყველა ცდილობს “სხვანაირად” წეროს, დავიწყებას ეძლევა ერთი მარტივი ჭეშმარიტება: ყოველგვარი ნაწერი პიროვნების პროექციაა, თუ შენ თვითონ არა ხარ საინტერესო, საინტერესოს ვერ დაწერ. “სხვანაირად წერის” მოსურნენი სათქმელის უკმარისობას ქვეცნობიერად “ტექნიკური სამშვენისებით” ფარავენ და არა მხოლოდ ამით, – მათივე უნებლიე ნიღაბია პირქუში სერიოზულობა, პომპეზურობა, ექსტრავაგანტურობა, უადგილო სკაბრეზულობა და ათასი სხვა რამ ან ყოველივე ეს ერთად თავმოყრილი.
ვახუშტი კოტეტიშვილმა თავიდანვე განსხვავებული გზა აირჩია. მან გამორიცხა ყოველგვარი მანერულობა იმით, რომ მართლაც ფაქტობრივი მასალის ტრადიციულ მთხრობელად მოგვევლინა. ის თავიდანვე ჩადგა ტრადიციული მთხრობელის პოზაში, რაც, ჩემი აზრით, წინასწარგამიზნული და ბუნებრივად გათვლილი მხატვრული ხერხი იყო. ამით მან თავიდანვე მიანიჭა მნიშვნელობა თავის მდგომარეობას და მიმართა იმ ბუნებრივ ინტონაციას, რომლითაც ამბავი უნდა გადმოეცა. მაგრამ მოხდა მოულოდნელი რამ: პირველი გვერდებიდანვე (ვგულისხმობ წინათქმას და წარმომავლობას) ეს ინტონაცია ძლიერი წარმოსახვის წნეხქვეშ მოექცა. სრული გასაქანი მიეცა ფანტაზიას, ვრცელ, ვიზუალური ხატებით დახუნძლულ განსჯებს, მეტაფორულ ფრაზებს, მოვლენათა და საგანთა ხატვას, თხრობის ექსპრესიას. მწერალმა თითქოს ტრადიციულობით თამაში გადაწყვიტა. ჩვეულებრივი თხრობის ფარგლებში უჩვეულო ნაკადს მისცა გასაქანი. ისეთი ვითარება შექმნა, როცა ფორმას სპონტანურად ქმნის შინაარსი.
“ჩემი წუთისოფელი” იწყება ძალზე შთამბეჭდავი ვიზუალური პანორამით. ეს თითქოს ფერადი კინოკადრია, მოქმედება აწმყოში მიმდინარეობს – კოტეტიშვილების სახლს ირგვლივ ცეცხლის ენები შემოვლებია. მსხვილი პლანით ჩანს თვითონ მწერლის ფიგურა, მისი სახე, რომელიც რაღაც უცნაურ შინაგან მდგომარეობას ასხივებს: “ვდგავარ ჩემი აფეთქებული სახლის აბოლებულ ნანგრევებთან ყოვლად უაზროდ. ამ მდგომარეობას არ შეიძლება დაერქვას არც “უსაშველობა” და არც “სასოწარკვეთა”. ეს უაზრობა ჩემი ახალი ყოფიერების ფორმაა”. ცოტა უფრო ქვემოთ ასეთი პასაჟია: “და უცებ გაცხადდება ჩემთვის იობისა და ეკლესიასტეს წიგნების ღვთაებრივი სიბრძნე და ღვთის მიმართ საყვედურის ნაცვლად მადლიერების ჩუმი ღაღადისი ამომეთქმის: – დიდება შენდა, ღმერთო, რომ ამ გამოცდის ღირსადაც მცან და ჭეშმარიტებას მაზიარე. ვგრძნობ, რომ მეღიმება, მაგრამ უცებ იმასაც ვგრძნობ, რომ აქ ეს ღიმილი მკრეხელობაა. აქ ხომ მიცვალებულები ასვენია: ჩემი სახლი, მამას ნახატები, ქანდაკებები…”
უცნაურია ეს სიმწრის ღიმილი, საკვირველია ეს შინაგანი მდგომარეობა, რომელიც არანაირი შტრიხით არ შეიძლება გადმოიცეს; სასოწარკვეთის მიჯნასაც გასცდა უაზრობაში, უწონადობაში, ფაქტობრივად უგრძნობელობაში გადავიდა. ეს უკვე ყოფიერების ზღვარია. და მაინც ღიმილი, მკრეხელური, მწარე, იქნებ არაფრისმთქმელიც…
“1937 წელსა უეროვნებო ჩეკისტებმა დახვრიტეს 44 წლის ვახტანგ კოტეტიშვილი, ხოლო 55 წლის შემდეგ, 1992 წლის 2 იანვარს (ხალხის რწმენით, ბედობის დღეს!!!) “ეროვნულობისათვის მებრძოლებმა” სამჯერ გაძარცვეს ვახტანგ კოტეტიშვილის სახლი და, ვინაიდან თვით ვახტანგ კოტეტიშვილი აღარ იყო ცოცხალი, საგულდაგულოდ დაცხრილეს მისი პორტრეტები. სახლს თურმე სამჯერ გაუჩინეს ხანძარი, სამჯერვე ჩააქრეს მეზობლებმა, რომლებსაც ბოლოს ავტომატები მიუშვირეს და უბრძანეს: – შეეშვით, ეს სახლი უნდა დაიწვასო”.
მაშასადამე, ძალადობა განმეორდა, თითქოს სიმბოლური თუ მართლაც ბიბლიური განწირულობის ნოტამ გაიჟღერა და თხრობაც დაიწყო. ჩვენს წინაშე წამოჩნდა კოტეტიშვილების “გენეალოგიური ხე, შესრულებული საკმაოდ დიდი ზომის, დაახლოებით 80 სმX60 სმ სქელ მოყვითალო ფერის მუყაოზე, თავში ამოტვიფრული სამეფო გვირგვინით”. გვირგვინი ტახტის აზნაურობას ნიშნავდა, ხოლო ეს უკანასკნელნი რომელიმე თავადს კი არა, უშუალოდ მეფეს ემორჩილებოდნენ. კოტეტიშვილები, ბიძინაშვილები, დილევსკები, ქართველიშვილები – ავტორი გულმოდგინედ იკვლევს თავის ფესვებს, მხოლოდ ისიც უნდა ითქვას – ეს თავები ოდნავად კი არ არის მოსაწყენი, ვინაიდან ფაქიზი ინტუიციით და დახვეწილი იუმორით გაზავებული თხრობა მოლოდინის გრძნობით ავსებს მკითხველს. მოსახდენი ძალზე ბევრია, თანმიყოლებით ვეცნობით კონკრეტულ პერსონაჟებს, ავტორი გვაწვდის ყველაზე უფრო საგულისხმო დეტალებს ამ ადამიანების ბავშვობაზე და ყრმობაზე, მათ ახალგაზრდობაზე, ქორწინებაზე.
ალბათ დადგება დრო და სკოლის მოსწავლეები დაწერენ თემას: “ფოფოდიას სახე რომანიდან “ჩემი წუთისოფელი”. ავტორის ბებია, ვახტანგ კოტეტიშვილის დედა, ფოფოდია ეკატერინე ნაწარმოების ერთ-ერთი ყველაზე უფრო კოლორიტული პერსონაჟია. პირველივე შტრიხებიდანვე თვალშისაცემია მისი ხასიათის სიმძაფრე, პირდაპირობა და პირშიმთქმელობა, გონიერება და გულისხმიერება, სითბო და სინანული. აი, მოკლე კატოს (იგივე ფოფოდიას) თანატოლები კითხულობენ აკაკის, ილიას, ბარათაშვილის ნაწარმოებებს და “თავშლის ბოლოებით იმშრალებენ მოწყლიანებულ თვალებს”. “ნეტავი, არ იწირპლებოდეთ! – შეუტევდა კატო – მთავარი მარტო ის კი არ არის, რა მოხდა, ვის ვინ შეუყვარდა, მთავარი სხვა რამეა, ნიჭიერი მწერალი ამას როგორ ამბობსო.
ეჰ, ნეტავი კატოსოდენი მაინც ესმოდეს ზოგიერთ ჩვენს დღევანდელ ლიტერატორსო, უნებლიეთ გაიფიქრებს კაცი, მაგრამ ვაგლახ!”
ეს ეპიზოდი ავტორისეულ კომენტართან ერთად (ასეთი კომენტარები უხვადაა გაბნეული რომანში) ძალდაუტანებელი თხრობის ნიმუშს წარმოადგენს. ძალდაუტანებლობა, მომხიბლავი სიმსუბუქე, ვერცხლისწყალივით მოძრავი ფანტაზიის სიჭარბეზე მეტყველებს. ფოფოდიას, ისევე, როგორც სხვა პერსონაჟების ხასიათები, “გეგმაზომიერად” სწორხაზოვნად, ერთ რომელიმე თავში კი არ არის გახსნილი, არამედ ცალკეულ თავებშია, აქა-იქაა გაფანტული მეტყველი შტრიხები და მკითხველი ვერც კი ამჩნევს, ისე იძერწება მის ცნობიერებაში ამა თუ იმ პერსონაჟის სახე. იგივე ფოფოდიას მიმართ ავტორს სხვადასხვა რაკურსი აქვს მომარჯვებული – მისი დამოკიდებულება მეუღლესთან, მამა ილია კოტეტიშვილთან, შვილებთან, რძალთან და ა.შ.
ამასთან დაკავშირებით მინდა გავიხსენო ერთი შესანიშნავი თავი რომანიდან, რომელიც, ჩემი აზრით, ნიშანდობლივია ამ ნაწარმოებისთვის. ამავე თავში არაჩვეულებრივად მეტყველი შტრიხებია მოწვდილი არა მარტო ფოფოდიასი, არამედ თვით ვახტანგ კოტეტიშვილისაც. ამ თავს ჰქვია “ვახტანგი, იეზიდები, ახალი წელი და სხვა”. ვახტანგ კოტეტიშვილი საახალწლოდ იეზიდებს შეიპატიჟებს სახლში, გულუხვად უმასპინძლდება და მერე შეზარხოშებული სტუმრები თავიანთი წესისამებრ ხელიხელჩაკიდებულები ნაძვისხეს უვლიან ირგვლივ. სწორედ ამ დროს შემოდის ოთახში ფოფოდია ეკატერინე და მეტისმეტი სიკეთეც არ ვარგაო, ტუქსავს შვილს. მათი დიალოგი ნამდვილად საგულისხმოა და ძნელად დასავიწყებელი. ნუსია ვახტანგს გამოექომაგება. ვახტანგი კი ამბობს, “მსოფლიო ფოლკლორი სულ ზეპირად ვიცი, მაგრამ ასეთი “რძალ-დედამთილიანი” არსად შემხვედრია – დედამთილი თავის შვილს ლანძღავდეს და რძალი კი იცავდესო. შთამბეჭდავია, აგრეთვე, მინაწერი, რომელშიც მცირე ამბავია ჩაქსოვილი. პატარა ვახუშტის უცნობი ბიჭები ახლად ნაყიდ ბურთს წაართმევენ და ქუჩაზე თავქვე დაეშვებიან. ამ დროს იეზიდი კურტნის მუშები “ბირჟაზე” დგანან. ისინი ბიჭებს იჭერენ და ბურთს ვახუშტის უბრუნებენ. ვახტანგ კოტეტიშვილი უკვე აღარ არის ამ ქვეყანაზე. და ამიტომაც ამბობს მინაწერის ბოლოს ავტორი: “ქოშინით მივრბოდი სახლისკენ, უმწეობის განცდა უცებ გამიქრა. ვგრძნობდი, რომ ბურთი ულვაშას ხელით მამამ დამიბრუნა”.
ცალკეული წერილები და მინაწერები არა მხოლოდ ორგანულად ერწყმის, არამედ სრულიად თავისებურ სახეს სძენს ნაწარმოებს. გავიხსენოთ თუნდაც ვახტანგისადმი მიწერილი გალაკტიონის და ნიკო სამადაშვილის წერილები.
ერთ-ერთ თავში თავის ბავშვობისდროინდელ ვნებებს ვახუშტი კოტეტიშვილმა “ბერგმანული” უწოდა. თუ მაინცდამაინც ამგვარ შედარებებზე მიდგა საქმე, მთელი ეს ნაწარმოები მე ფედერიკო ფელინის “ამარკორდს” მაგონებს. იუმორისკენ გადახრილი ირონია, ავტობიოგრაფიულობა, სახოვანება, ფანტაზიის და წარმოსახვის ქროლვა, ფერადოვნება, მსუყე საღებავები და ყოველივე ამის ფონზე შემზარავი ოცდაჩვიდმეტი წელი, რომელმაც ერთი ეპოქა დაასრულა. ყოველივე ეს გახსენებს “ამარკორდს”, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ იქ ბოლშევიზმის ნაცვლად ფაშიზმია ნაჩვენები. არსებითი განსხვავება, ცხადია, არც ამაში არ უნდა იყოს.
ვახტანგ კოტეტიშვილის სახე და მისი მოძრავი ფიგურა უჩვეულო ექსპრესიას ანიჭებს ნაწარმოებს. ერუდიტი და მოქეიფე, მოქანდაკე და სიტყვის ოსტატი, ფოლკლორისტი და ლიტერატორი, მეუღლე და მეგობარი, და ყველაფერთან ერთად სიცოცხლის თავდავიწყებამდე ტრფიალი. მისი მოწაფე ელენე ვირსალაძე ასე იხსენებს ვახტანგის პირველ ლექციას: “ვინც დასწრებია 1927 წლის ოქტომბერში ვახტანგ კოტეტიშვილის შესავალ ლექციას, რომლითაც მან თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში ქართული ფოლკლორის კურსი დაიწყო, მას მუდამ ემახსოვრება მგზნებარე ტემპერამენტით, ფართე ერუდიციით და მაღალი პოეტური გემოვნებით აღბეჭდილი მისი სიტყვა, რომელმაც სწრაფად დაიპყრო და დაიმორჩილა მრავალრიცხოვანი და მაღალკვალიფიციური აუდიტორია.
უნივერსიტეტის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი (მაშინ ¹1) აუდიტორია გაჭედილი იყო ხალხით. ლექციას ესწრებოდნენ: ივანე ჯავახიშვილი, კორნელი კეკელიძე, აკაკი შანიძე, გიორგი ახვლედიანი, ლუარსაბ ანდრონიკაშვილი – ქართველ მეცნიერთა ბრწყინვალე პლეადა, რომელიც უნივერსიტეტისათვის ახალი, ნიჭიერი ძალის შემატებას ხარობდა.
ყველასათვის ცხადი გახდა, რომ იმ დღიდან ქართული კულტურის დიდმა და მნიშვნელოვანმა უბანმა, ქართულმა ხალხურმა სიტყვიერებამ, კვლავ ჰპოვა თავის სანდო პატრონი და ჭირისუფალი”.
ასე და ამგვარად, პირველი გამოჩენისთანავე მოხიბლა მაღალპროფესიული აუდიტორია ვახტანგ კოტეტიშვილმა. დროთა მანძილზე კი არტისტული ნატურის წყალობით იმდენი თაყვანისმცემელი მოიზიდა, რომ მის ლექციაზე მოხვედრა არცთუ იოლ საქმეს წარმოადგენდა. სწორედ ასეთი კაცის ხასიათს ძერწავს ვახუშტი კოტეტიშვილი სხვადასხვა სიტუაციებში, დროისა და სივრცის სხვადასხვა მონაკვეთებზე.
“მეგობარო ეს არ არის წიგნი, ხელი ახლე და კაცს შეეხები”. ეს მართლაც არ არის წიგნი, ისე ცხოველმყოფლად იგრძნობა გარდასულ ჟამთა სუნთქვა, ცოცხალ ადამიანთა აჩრდილები, მათი მოძრაობა და ლაპარაკი. ყოველივე ამას თითქოს მართლაც ხელით ეხები და საკუთარ არსებობასაც უფრო მძაფრად განიცდი.

© “წიგნები – 24 საათი”