,,ქართული ლიტერატურისა და ლიტერატურული პროცესის კვლევის ბათუმის სეზონური სკოლა” დაარსდა 2022 წელს ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტში. პროექტის ავტორი და ორგანიზატორია ბსუ-ის ასოცირებული პროფესორი, ლიტერატურათმცოდნე ნანა ტრაპაიძე. პროექტი არის აჭარის ა/რ განათლების, კულტურისა და სპორტის სამინისტროს უმაღლესი განათლების ხელშეწყობის ფარგლებში გამოცხადებული საგრანტო კონკურსის გამარჯვებული.
სკოლის ფარგლებში სტუდენტებს ლექციებს უკითხავდნენ მოწვეული პროფესორები, რომლებიც კონკურსის წესით შეარჩიეს საქართველოს სხვადასხვა უნივერსიტეტიდან.
არილი აქვეყნებს ამ სკოლის ფინალური ღონისძიების – ესეების კონკურსის ერთ-ერთ გამარჯვებულ ტექსტს.
“ნეგატივი. ოცი წლის შემდეგ” – მამების ტრაგედია
„შუქმგრძნობიარე ფირზე ან ფირფიტაზე გადაღებული საგნის უკუღმა გამოსახულება, რომელზედაც თეთრი ნაწილები შავადაა გამოსახული, შავი კი – თეთრად“ – ვკითხულობთ ლექსიკონში ნეგატივის განმარტებას, ამიტომაც ზვიად რატიანის ორი ლექსის („მამები“ და „ნეგატივი. ოცი წლის შემდეგ“) ანალიზიც უკუღმა უნდა დავიწყოთ, ესე იგი, “ნეგატივით”, რომელიც მოგვიანებით დაიწერა.
ეს არ არის აღწერითი ლექსი – ბუნების სტატიკური სურათი, სადაც მხოლოდ დამჭკნარი ფოთოლი ირხევა. ესაა ნარატიული ტექსტი, რომელშიც ლირიკული გმირი/გმირები რადიკალურად იცვლებიან და მათი ცვლილება განაპირობებს ტექსტის ტრაგიკულობას, იქცევა რა მიჯნად, რომლის გადალახვის შემდეგ საკუთარ თავთან მიბრუნება შეუძლებელია. ამ ნარატიულ პოეტურ ტექსტში ექსპლიციტურად ასახული მკითხველი შვილია, რომლისთვისაც ყოველი სიტყვა იწერება. შვილი, ამ შემთხვევაში, შესაძლოა, იყოს პერსონიფიცირებული სამშობლო, რომლისთვისაც თან თავს სწირავ და თან ადანაშაულებ, რომ შენგან მსხვერპლს მოითხოვს. შეიძლება, იყოს იმ თაობის სახე, რომელიც პასუხს გთხოვს ქვეყნისთვის, რომელიც მის გაჩენამდე შექმენი. თუმცა, მეტად სავარაუდოა, რომ ორივე მნიშვნელობას ითავსებდეს.
სანამ შინაარსობრივ მხარეს განვიხილავ, ფორმალური თვალსაზრისით, ხშირია და, შესაბამისად, ადვილად შესამჩნევი – ანჟამბემანი, რაც გარდა იმისა, რომ რიტმულ თანაზომიერებას არღვევს, ითავსებს ფუნქციას, გამოკვეთოს კონკრეტული სიტყვა ან სიტყვათა ჯგუფი, მათი რიტმულად უფრო შესამჩნევ ადგილზე გადატანით. მხოლოდ ანჟამბემანის მაგალითებიც რომ ამოვწეროთ ტექსტიდან, ისინი დიდწილად გაამხელენ მთლიანი ტექსტის სათქმელს. მაგალითად:
„საკუთარ წვენში
ვინც ვიხარშებით“,
„ქვეყნის ავ-კარგი
ჩვენც რომ გვადარდებს“
„ჩვენი ლოცვები
არ დარჩენილან უპასუხოდ“
„თავს ვერ დავაღწევთ
იმ წლებს“
„რადგან ატირდა
ყველა, – ჩვენს გარდა“,
„ტყვიით მოცელილ
ჭაბუკს“.
ლექსში განსაკუთრებით საინტერესოა დროის ფუნქცია. „ნეგატივში“ ოთხი დროა: წარსული, აწმყო, მომავალი და სიზმარი, რომელშიც არასოდეს შეგვიწყვეტია ცხოვრება. სიზმარი არ არის რომელიმე ჩვენთვის ნაცნობ დროის განსაზღვრებაზე დაქვემდებარებული, ის არსებობს დამოუკიდებლად და არსებობას განაგრძობს ხან ზემოხსენებული სამეულის (წარსულის, აწმყოს, მომავლის) პარალელურად, ხან კი მათი შეჩერების მიუხედავად. ვგულისხმობ იმას, რომ წარსულსა და აწმყოს შორის კავშირი სუსტია, მომავალი მეტისმეტად ბუნდოვანია, ამიტომაც ნამდვილი დრო ფრაგმენტულია, დანაწევრებული, სიზმარი კი უწყვეტია და მწყობრი. სისხლი, რომელიც წარსულში ერთხელ დაიღვარა და მერე გაშრა, სიზმარში ისევ წვეთავს. აქედან გამომდინარე, ისაა ყველაზე მტკივნეული: ამბები, რომლებიც ცხადში წარსულის კუთვნილებაა, სიზმარში ყოველწამიერად ხდება, რაც მათ მუდმივად განახლებად ტრავმებად აქცევს.
“მაგრამ სიზმრისთვის სულერთია, მამაპაპური ძილისათვის მოემზადე თუ მხოლოდ თვალის მოტყუება მოიწადინე,
მისთვის მთავარია, უბრალოდ, გეძინოს
და რაკი დაიწყო, გრძელდება სიზმარი,
და არც ის ადარდებს, თუ მომართული მაღვიძარა სადაცაა აწკრიალდება.”
რატიანი წერს, პოეზია წყლის ნაყვაა, ზუსტად ისევე, როგორც წვიმაში ერთი წვეთის გამორჩევა და შეყვარებაო. ეს უნდა გვახსოვდეს, რადგან „ლირიკული მეს“ ნაცვლად ნეგატივში გვაქვს „ლირიკული ჩვენ“. ერთი კონკრეტული მამის გამორჩევის ნაცვლად, რომელსაც შეიძლება ჰქონოდა კონკრეტული სახელი (თუნდაც პანტელეიმონი, როგორც ერთ რიგით კაცს მაჭავარიანთან), რატიანს შემოჰყავს მამათა ჯგუფი. ამიტომაც ვუსმენთ არა პერსონალურ, არამედ კოლექტიურ ხმას, რომელიც განსაზღვრული პერიოდის, კონკრეტული ადამიანთა ჯგუფის, ლოკალური დროისა და ადგილისთვის დამახასიათებელ ამბავს ჰყვება, რომელიც არ ესმის იმას, ვისთვისაც ჰყვებიან მას. თუმცა ეს ხმა პიროვნებებად დაყოფას ცდილობს, უარყოფს საკუთარ კოლექტიურობას, ამიტომ მთხრობელი არა „ჩვენ“, ერთიანი ორგანიზმი, არამედ ცალ-ცალკე და მარტო დარჩენილ ადამიანთა ჯგუფია, რომლის წევრებიც ერთმანეთს შეახსენებენ – მათი ცხოვრება ამაოებად იქცა, თვითონ კი უფუნქციო, მწყობრიდან გამოსული მექანიზმებივით მოძრაობენ და ვერ ახერხებენ საერთო ძრავის ამუშავებას.
თაობათა განსხვავებულობის მიუხედავად, ტექსტში დროის გაგება ციკლურია, რადგან მამების ეს ამბავი, ცხოვრება, რომელსაც ცხოვრობენ, არის არა დაბადებასა და სიკვდილს შორის მოქცეული წრფე, არამედ განმეორებადობა, სადაც მამების არქეტიპი რჩება, იცვლებიან მხოლოდ კონკრეტული მამები. მრავლობითობა ამის მაჩვენებელიცაა: ავტორს თითქოს არ აინტერესებს რომელიღაც მამა, მას აინტერესებს იმ მამების კრებსითი სახე, რომლებიც აქციებზე გადიან, მერე ზოგიერთს კლავენ, ზოგიერთს შიში აბრუნებს სახლში და, საბოლოოდ, ზრდიან შვილებს, რომლებიც თავადაც მამები გახდებიან და იგივე ციკლში ჩაებმებიან, თან კი მათ დაადანაშაულებენ, რომ რეტროგრადებად დარჩნენ, რომლებიც საკუთარი თავის როლის შემსრულებლებივით დადიან ქალაქში, თითქოს უჩრდილოდ, მთელი სამყაროსთვის შეუმჩნევლად და არავინ იცის, მათი დუმილი პროტესტია თუ უმწეობის ილუსტრაცია. შესაძლოა, კონტრარგუმენტად გამოდგეს ის, რომ მხოლოდ კონკრეტული სოციალური ძვრების პირმშოები არიან ასეთი მამები, რომ მხოლოდ 90-ანი წლების საქართველოში შეიძლება ეცხოვრა კაცს, რომლის ერთადერთი სამეტყველო ენა ჯიუტი დუმილია ყველაფერზე, რაც აწუხებს, მაგრამ თუ ამ ისტორიულ ვითარებას უგულებელვყოფთ, ეს სახე მეტად ზოგადი ხდება, იქცევა თითოეული იმ ადამიანის გამოხატულებად, რომელიც ცვლილებების დროს ცხოვრობს და ეს ცვლილებები სამუდამოდ ცვლის მას, ან – ყველაფერს მის ირგვლივ და თავად უცვლელსა და ახალ რეალობასთან გაუცხოებულს ტოვებს. ამიტომაც, როცა საკუთარი ადგილის პოვნას ცდილობენ, დაახლოებით ისეთი განცდა რჩებათ, როგორიც ბესიკ ხარანაულის ლექსშია, რომელშიც ლირიკული გმირი მოულოდნელად აღმოაჩენს, რომ სახლი, რომელსაც ეძებს, არ არის ქალაქში და არც ის ქალაქია სადმე დედამიწაზე. ეს რადიკალური ბოროტების გამოვლინებაა, როცა კი არ გკლავენ, არამედ ზედმეტად გაქცევენ, რაც სიკვდილზე ბევრად უარესია.
თაობათა შორის არშემდგარი დიალოგი
რაც შეეხება მეორე ტექსტს: „მამები“, განსხვავებით ნეგატივისგან, შვილების პერსპექტივიდანაა მოთხრობილი. ამიტომაცაა ეს ლექსები ერთი დიალოგის ნაწილი, ოღონდ იმ დიალოგის, რომელიც, სინამდვილეში, არ შედგა.
ლოტმანის მიხედვით, ორ მხარეს შორის დიალოგი შესაძლებელი რომ იყოს, გარდა სემიოტიკური განსხვავებების არსებობისა (ოღონდ თუ აბსოლუტურად განსხვავებულია ორივე მხარე, ვერც მაშინ შედგება დიალოგი), ასევე აუცილებელია ურთიერთდაინტერესებულობა და გარდაუვალი სემიოტიკური ბარიერის გადალახვის უნარი. სწორედ ეს უკანასკნელი არ გააჩნიათ მათ, ამიტომაცაა შეუძლებელი, რომ როგორმე გააგებინონ ერთმანეთს ყოველდღიურ ცხოვრებაში ის, რასაც მერე პოეტურ ტექსტში ჰყვებიან. ასე რომ, ეს დიალოგი დასაწყისშივე განწირულია მონოლოგად დარჩენისთვის.
საუბარს ართულებს ისიც, რაც, მეორე მხრივ, ლექსებს მკითხველისთვის საინტერესოდ აქცევს: კომუნიკაცია ერთ ტექსტში არ ხდება. გვაქვს ორივე პერსპექტივა, ორივე მხარე ლაპარაკობს, მაგრამ არა ერთი და იგივე ტექსტში. ხოლო მათი ურთიერთმიმართება ცნებათა ბინარულ ოპოზიციებზეა აგებული. ერთში ნარატორი არის მამათა თაობა, ნარატატორი – შვილები, მეორე შემთხვევაში – პირიქით. ასე იქცევა „მამა“ და „შვილი“ ანტონიმებად, თაობათა შორის კი ისეთი დაუძლეველი და გადაულახავი ბარიერი ჩნდება, მიუხედავად იმისა, რომ, ჩემი აზრით, „ნეგატივი. ოცი წლის შემდეგ“ არის „მამების“ პასუხი, ეს პასუხი კითხვას არ ემთხვევა. შვილების წარმოდგენა მამებზე და ის, რაშიც თავს იდანაშაულებენ მამები, სრულიად საპირისპიროა.
ესაა კიდევ ერთი ოპოზიციური წყვილი: უცვლელობა და ცვლილება. შვილები ამბობენ: საბრალოები ხართ, რადგან ვერ შეიცვალეთ. მამები ამბობენ: საბრალოები ვართ, რადგან შევიცვალეთ. ისე ჩანს, რომ მაშინაც კი, როცა დიალოგის შესაძლებლობა ჩნდება, კომუნიკაცია არ გამოდის. რჩება ჰაერში ხმა, რომელიც მხოლოდ ხმა არის და არა სიტყვები, რომლებსაც შინაარსი აქვს და შესაბამისად, რომელთა გაგებაც შეიძლება.
გაქცევა და გაქცევის შეუძლებლობა
ზვიად რატიანის ლექსების დიდ ნაწილში ან გაქცევა ჩანს, ან გაქცევის მცდელობა, ან მისი შეუძლებლობა.
მისი „მოძრავი სამიზნე“ იწყება ასე: „მინდოდა გავქცეულიყავი სადმე. თუნდაც შორს“ და გრძელდება – „მე ამ ქალაქში არ მოვკვდები“. ციკლი „გზები და დღეები“ გაქცევის სხვა უამრავ მცდელობას გვიზიარებს. კიდევ ერთ ლექსში („კიბე, რომელსაც დავაკვდები“) იმ კიბეზე გვიყვება, რომლითაც სადღაც, ზევით მიიწევს, მაგრამ იცის, რომ მასზე ბოლომდე ასვლა შეუძლებელია. მისი ლირიკული გმირები გარბიან ქალაქიდან, ქვეყნიდან, ოთახიდან, შვილებისგან და, რაც მთავარია, საკუთარი თავისგან. იმდენად გაუცხოებულია “მე”, რომ სარკეში ჩახედვისას გმირი საკუთარ ანარეკლს ეუბნება, მე და შენ ერთად არ დავბერდებითო.
არის ჟამი ქვების სროლისა და არის ჟამი ქვების შეგროვებისაო, ხშირად ამბობენ, მაგრამ არავის უხსენებია, რომ არსებობს მესამე ჟამი – ჟამი, როცა ქვა უნდა ისროლო, მაგრამ აღარ შეგიძლია, იმიტომ, რომ შეგროვილი ქვებით იმხელა გალავანი ამოშენდა შენ ირგვლივ, ზედ ერთი კენჭის გადაგდებაც არ გამოგივა. კიდევ უარეს სცენარში კი გიყვარდება შენი გალავნის ზოგიერთი ქვა. გიყვარდება ის სიჩუმე, რომელშიც გამოკეტილი ხარ და შენ კი არ გარბიხარ გარე სამყაროსგან, არამედ მას აძლევ შენ გვერდით ჩავლის საშუალებას. მამები იმდენ ხანს იყვნენ ჩუმად, რომ 20 წლის შემდეგ, როცა ალაპარაკდნენ, ამ სიჩუმის გალავანს მათი სიტყვები ვეღარ გადასცდა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ:
“შეგროვილია ყველა ლოდი და ყველა კენჭი,
უზარმაზარი გალავანი ამოშენდა
ჩემ გარშემო,
და იმსიმაღლე –
გინდაც მოვიდეს ჟამი სროლის,
ალბათ ყველაზე მსუბუქ კენჭსაც ვერ გადავაცდენ”
რიგითობის სევდა
მაინც ვინ არიან ეს მამები და შვილები? არა პოლიტიკური ლიდერები, რომლებმაც დისკურსი შექმნეს, არა მნიშვნელოვანი ფიგურები ისტორიიდან, არამედ ხალხი, მოსახლეობა, ის, რაც მასად მოიხსენიება, უკანა ფონი ყველა ძირითადი მოვლენის. შესაბამისად, ისინი რიგითები არიან. მახსენდება წერილი: „კაცი რიგითი მუხრან მაჭავარიანის შემოქმედებაში“, სადაც ლევან ბრეგაძე რიგითობის, საშუალოობის ტრაგედიაზე საუბრისას აღნიშნავს, რომ ამ სევდის შესამსუბუქებლად ადამიანს, რომელსაც არ შეუძლია, იყოს გამორჩეული და უკვდავი, რჩება სამი საშუალება: რელიგიური გრძნობა (რომელიც მაშინ იკარგება, როცა ლოცვა სისინად იქცევა), მატერიალური კეთილდღეობა (რაც უნდა ვივარაუდოთ, რომ მამებს არ აქვთ, რადგან ახალ დროს ვერ მოერგნენ) და თვითირონია. სწორედ ის, რითაც რიგითი მამა და რიგითი შვილი ცდილობს გაუმკლავდეს თავისი არსის მიუღებლობას.
რიგითობის სევდა მხოლოდ აქ არ ჩანს. ზვიად რატიანის სხვა ლექსში („რეკვიემი ცოცხლებისთვის“) ვკითხულობთ:
„რა დავაშავეთ ჩვენ,
ვინც ვერ გავმდიდრდით, ვერც გავლოთდით,
ვერც დავიხოცეთ?“
ეს თითქოს სინდისის ქენჯნაა გადარჩენის გამო და თანაც წუხილი, რომ არაფერი რადიკალური არ გაუკეთებიათ, არაფერში, თუნდაც ცუდში, არ ყოფილან საუკეთესოები. ამიტომაც მამების პრობლემაც და ნაწილობრივ გამართლებაც ისაა, რომ რიგითი ადამიანები იყვნენ. არა კუპიურებზე გამოსახული, არა პრესაში გამოქვეყნებული, არა ნავთობის ან თამბაქოს ბიზნესის მფლობელები, არამედ ჩვეულებრივ სახლებში მცხოვრები ჩვეულებრივი მამები, რომელთა დანაშაულებიც კი არ ყოფილა ისეთი მძიმე, რომ ხსენებად ღირდეს. „ნეგატივის“ მამებისთვის ჩვეულებრიობა, ერთი შეხედვით, გააზრებული არჩევანია – „ვცდილობთ, არავისგან გავირჩეოდეთ არც სისუსტით და, მთავარია, არც ვაჟკაცობით” – ამბობენ ისინი, მაგრამ, მთლიანი კონტექსტის გათვალისწინებით, ეს დროებითი თავშესაფარი აუტანელია და რაც უფრო დიდხანს განაგრძობენ რუტინულად შეგუებას, მით უფრო სძულთ, რადაც იქცნენ. სძულთ, რომ მათი მოძრაობის ტრაექტორია აღარაა სადმე მისვლა, ისინი მხოლოდ მიდიან საიდანღაც. არაფრისკენ ისწრაფვიან, მაგრამ გაურბიან რაღაცას. ლტოლვილები არიან, რომლებსაც არასოდეს დაუტოვებიათ საკუთარი სახლი და ეს განცდა ეპიდემიაა, რომლითაც მათი შვილებიც ავადდებიან.
უკანასკნელი შანსი მამებისთვის
მამები ასე სრულდება:
„და ცოცხლობს იმედი, როგორც გადაბრუნებული ხოჭო,
რომელიც ვერ ხვდება, რომ არის ასეთი – გადაბრუნებული,
და გამწარებით იქნევს ფეხებს: უაზროდ, ჰაერში.
და ენაცვლებიან ერთმანეთს დღეები, როგორც გასაფერადებელი რვეულის ფურცლები,
და დგანან მამები – ოთახებში, ქუჩებში, ტრანსპორტში,
და როგორც ჯიუტი ბავშვები, ჯიუტად იცდიან,
როდის გამოჩნდება სადღაც მიკარგული, სადღაც უადგილოდ დადებული,
რაღაცის უკან ჩავარდნილი
ფერადი ფანქრები.“
გადაბრუნებული ხოჭო, რომელიც ვერ ხვდება, რომ გადაბრუნებული ხოჭოა – მამაა. ხოლო ის, რომ დღეები გასაფერადებელია იმ ფანქრებით, რომლებიც სადღაცაა ჩავარდნილი, ნიშნავს, რომ მამებმა ეს დღეები ვერ იცხოვრეს. მათი არსებობა გაგრძელდა, მაგრამ ცხოვრების, განცდის, საკუთარ თავად ყოფნის შესაძლებლობა დაიკარგა სადღაც, შესაძლოა, აქციაზე, როცა პირველად დაეჭვდნენ სიტყვაში “გაუმარჯოს” ან მაშინ, როცა ერთმანეთის ფერფლში იდგნენ.
ერთ სხვა ლექსში წერს, ან ხსოვნა უნდა ამერჩია, ან გადარჩენა, ორივე ერთად არ გამოდისო და იქვე ხვდება, რომ აქაცაა მესამე გზა – პოეზია, რომელსაც ირჩევს კიდეც. მამებს წარსულის მოყოლის ერთადერთი და უკანასკნელი შანსი დარჩათ. ერთადერთხელ შეუძლიათ მოყვნენ, რა მოხდა, ოღონდ მხოლოდ შთამომავლებისთვის და ამას პოეზიის საშუალებით ახერხებენ.
“ერთი წაკითხვა დარჩა მხოლოდ, ერთი მოყოლა
ოღონდ ის ერთი – მათ აღარ ეკუთვნის,
ოღონდ ის ერთი – უნდა შეინახონ:
შვილიშვილებისთვის, და იმ მომავლისთვის, რომელიც, წარსულის არ იყოს, აღარ ჩანს.”
ასმანი დავიწყების რამდენიმე ფორმას გამოყოფს, რომელთაგანაც ერთ-ერთი თერაპიული დავიწყებაა. ამ უკანასკნელს ორი ფაზა აქვს: გახსენების ფაზა, როცა აღიარებ დანაშაულს, თვალს უსწორებ მომხდარს და გადაამუშავებ და მეორე – დავიწყების ფაზა, როცა დისტანცირდები წარსულში მომხდარი ამბისგან და ახალი ცხოვრების დაწყებას ახერხებ. „ნეგატივი. ოცი წლის შემდეგ“, რომელიც მეორე ლექსს ტრავმების შესახებ უყვება, პირველი ფაზაა – გაანალიზება და თვალის გასწორება წარსულთან. ხოლო საბოლოოდ რა ბედი ეწევათ მამებს, ანუ მოახერხებენ თუ არა გათავისუფლებას, მკითხველისთვის გაუგებარი და, ამდენად, კვლავ აქტუალური და საინტერესოა.
© არილი