დღეს დიდი ქართველი ენათმეცნიერის აკად. თამაზ გამყრელიძის დაბადების დღეა. გთავაზობთ მასთან და ვიაჩ. ივანოვთან ინტერვიუს თარგმანს, რომელიც აკად. თამაზ გამყრელიძის დაბადების 90 წლისთავისადმი მიძღვნილ საიუბილეო კრებულში (თსუ, თბილისი, 2019) დაიბეჭდა.
თარგმანი მარინე ივანიშვილისა
ინდოევროპული წინარე სამშობლოს საიდუმლო[1]
მე-19 საუკუნეში დადგინდა ინდოევროპულ ენებს შორის ნათესაობა და ნათელი გახდა, რომ ისინი ერთი საერთო წინაპრისგან მომდინარეობენ. მას შემდეგ დაიწყო ძიება ტერიტორიისა, სადაც ამ ენაზე მოლაპარაკე ხალხი ცხოვრობდა. გასული 150 წლის განმავლობაში იბადებოდა მრავალი ჰიპოთეზა, რომელთაგან ორს ყველაზე მეტი მომხრე ჰყავდა: მეცნიერთა ერთი ნაწილი ინდოევროპელთა წინარე სამშობლოდ თვლიდა ბალტიისა და ჩრდილოეთის ზღვების სანაპიროს, მეორენი – შავი ზღვის ჩრდილოეთ ტერიტორიას. არ ცხრებოდა დავა იმ გზების შესახებაც, რომლებმაც მიიყვანეს ინდოევროპელები, მათი კულტურა და ენა ერთმანეთისგან მრავალი ათასი კილომეტრით დაშორებულ ადგილებამდე.
თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობაში იბეჭდება საკავშირო მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტის თ. გამყრელიძისა და ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორის ვ. ივანოვის ორტომიანი მონოგრაფია „ინდოევროპული ენა და ინდოევროპელები“. მასში მოყვანილია დამაჯერებელი მტკიცებულებანი იმის შესახებ, რომ ინდოევროპელების წინარე სამშობლო მდებარეობდა მცირე აზიის ჩრდილოეთით (ამიერკავკასიის სამხრეთით და ცენტრალური მესოპოტამიის ჩრდილოეთით), გამოკვლეულია დრო და მათი მიგრაციის მიმართულება.
ჩვენმა კორესპონდენტმა სვეტლანა ორლოვამ სთხოვა ახალი თეორიის ავტორებს მოეთხროთ, თუ როგორ მივიდნენ ისინი ასეთ მოულოდნელ დასკვნებამდე.
გამყრელიძე: დავიწყებ ასეთი პარადოქსული მტკიცებულებით: ჩვენ ვეძებდით არა წინარე სამშობლოს, არამედ ობიექტურ მოწმეებს. ასეთები შესაძლებელია ყოფილიყვნენ მხოლოდ თვითონ ინდოევროპელები. მხოლოდ მათ შეეძლოთ მოეთხროთ სად, როდის და როგორ ცხოვრობდნენ. მაგრამ, ისინი ხომ იმ ენაზე ლაპარაკობდნენ, რომელიც ჩვენ არ ვიცით. ასე რომ, უპირველეს ყოვლისა, უნდა აღგვედგინა ეს პრაენა. ჩვენ ორივენი ლინგვისტები ვართ, ლინგვისტიკას კი ძალუძს „უკან წინასწარმეტყველება“. გასაგები რომ გახდეს, თუ როგორ არის ეს შესაძლებელი, მოვიყვან მაგალითს. ყველა ცნობილი რომანული ენის სიტყვათა შედარებით შეიძლება „გამოვთვალოთ“, როგორი იყო სიტყვა მათ წინაპარ– ლათინურში; და რადგან ლათინური ჩვენთვის ცნობილია, ჩვენ შეგვიძლია შევამოწმოთ თავად რეკონსტრუქციის მეთოდი.
ზუსტად ასევე, ყველა ცნობილი ინდოევროპული ენის საფუძველზე აღდგება მათი საერთო პრაენა. რეკონსტრუქციის მეთოდი ეფუძნება იმას, რომ ერთი მონათესავე ენის ყოველ ფონემას შეესატყვისება მეორე ენის განსაზღვრული ფონემა.[1] მაგალითად, სიტყვა „ცხენი“:
| ლათინური | e q u u s |
| ძველი ინდური | a ś v a s |
| იეროგლიფური ლუვიური | a ś uw a s |
| პრაინდოევროპული | *e w o s |
აქ ლათინური e = ძველინდურიa = ლუვიური a <= *e,ლათინური u = ძველინდური v = ლუვიური uw< = *w.
ჩვენ რეკონსტრუქციას მივიჩნევდით სანდოდ, როდესაც აღდგენილი სიტყვა აკმაყოფილებდა ორი კრიტერიუმიდან ერთს მაინც: სივრცითს და დროითს. რას ნიშნავს ეს?
სიტყვა ითვლებოდა პრაინდოევროპულად, თუ ის დაცული იყო ერთმანეთისაგან ტერიტორიულად უფრო მეტად დაშორებულ ენებში: ძველი ინდური medha (მსხვერპლის შეწირვა) – ძველი კელტური midvo(მსხვერპლის შეწირვა). ეს საზოგადოდ უნივერსალური კრიტერიუმია ნებისმიერი მოვლენის გავრცელებულობის განსასაზღვრავად: სახეობები, რომლებსაც ვპოულობთ რაიმე ტერიტორიის პერიფერიებში, ოდესღაც ამ მთლიან ტერიტორიაზე იყო გავრცელებული. ეს პრინციპი ფართოდ გამოიყენება ბიოლოგიაში, ანთროპოლოგიაში, უფრო იშვიათად – ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში.
სიტყვა ითვლებოდა პრაინდოევროპულად იმ შემთხვევებშიც, როცა ის დასტურდებოდა უძველეს ინდოევროპულ ენებში (ძველი ინდური yuga (უღელი)– ხეთური yuga (უღელი)).
იყო შემთხვევები, როდესაც პრაენის შთამომავლად „ვცნობდით“ სიტყვას, რომელსაც ვპულობდით მხოლოდ რამდენიმე ინდოევროპულ ენაში. სხვა ხალხები, ამა თუ იმ მიზეზის გამო, მას არ იყენებდნენ. ასე, მაგალითად, სლავებს ეშინოდათ დათვის და მას მოიხსენიებდნენ აღწერითი ფორმით – „თაფლის მჭამელი“ (“медведь” – “едящий мед”). ამავდროულად, ხეთურ ენაში დასტურდება „დათვი“ –ḫartaggaš, ლათინურში –ursus, ბერძნულში –ἀρχτος, ძველ ინდურში –ṛkṣaṣდასტურდება. აქედან ჩვენ აღვადგენთ პრაინდოევროპულ *Hortkos (დათვი).
ამგვარად, ყოველი სიტყვა გადიოდა საგულდაგულო ლინგვისტურ შემოწმებას.
ივანოვი: ინდოევროპული პრაენისთვის შესაძლებელი გახდა არა მარტო ცალკეული სიტყვების, არამედ ტექსტების ნაწილების აღდგენაც კი. ყოველგვარი რეკონსტრუქცია დაფუძნებულია იმაზე, რომ მონათესავე ენებში ერთი მნიშვნელობის სიტყვები ჟღერენ ერთნაირად და თუკი განსხვავდებიან ჟღერადობით, ეს განსხვავებები ექვემდებარება მკაცრ წესებს. ეს ეხება არა მხოლოდ სიტყვებს. არსებობს ტექსტები, რომელთა მნიშვნელობა დაკავშირებულია მათ ჟღერადობასთან – პოეტური ტექსტები; და მათი რეკონსტრუქცია პრინციპში შესაძლებელია. გამოჩენილმა ამერიკელმა ფილოლოგმა და ლინგვისტმა რ. იაკობსონმა აჩვენა, რომ სლავური ფოლკლორული პოეზიის განსაზღვრული ჟანრების (ბილინები, გოდება) რითმები აგრძელებენ საერთო-ინდოევროპულ მეტრებს, აღდგენილს ბერძნული ენის ყველაზე არქაული ფორმების ძველი ინდური „რიგვედის“ მეტრებთან მიმართებით.
რამდენიმე წლის წინ მე აღმოვაჩინე, რომ იმავე საერთო-ინდოევროპულ მეტრებს ემთხვევა საზომები, რომლითაც დაწერილია ხეთური სიმღერები.
Ткани Несы, Ткани Несы
Принеси, Приди.
მათი რუსულ ენაზე თარგმნისას ვცდილობდი გადმომეცა უძველესი ხეთური და საერთო-ინდოევროპული პოეზიის სხვა განსაკუთრებულობაც: ძირითადი, მთავარი ბგერადობით სიტყვა (მოყვანილ მაგალითში „Неса“) მეორდება სხვა სიტყვაში („принеси“). ინდოევროპული პოეზიის ეს პრინციპი, ანაგრამებად წოდებული, აღმოჩენილი იყო ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში თანამედროვე ლინგვისტიკის ფუძემდებლის ფ. დე სოსიურის მიერ.
გამყრელიძე: ამგვარად, აღდგენილ იქნა მრავალი პრაინდოევროპული სიტყვა. თუმცაღა, ცალკეულ სიტყვებს, თუნდაც მათი რაოდენობა ბევრი იყოს, არ შეუძლიათ მოგვცენ სრული წარმოდგენა ადამიანებზე, რომლებიც ცხოვრობდნენ ასე დიდი ხნის წინ – ძველად. მაშინ ჩვენ გადავწყვიტეთ გამოგვეკვლია, რამდენად ძველად?
და დავუსვით ჩვენს თავს კითხვა: რა არის წინარე სამშობლო?
გარკვეული დროის განმავლობაში ადამიანები ცხოვრობენ ერთ ტერიტორიაზე, ხოლო ათასი წლის მერე მათ შთამომავლებს ვხვდებით სრულიად სხვა ადგილას. ასე, მაგალითად, ლათინური I ათასწლეულის შუა წლებში ჩვ. წელთაღრიცხვამდე იყო ერთი ქალაქის – რომის ენა; მაგრამ უკვე ახალი წელთაღრიცხვის ზღვარზე რომის იმპერია და მასთან ერთად ლათინური ვრცელდება უზარმაზარ ტერიტორიაზე მოლდავეთიდან პორტუგალიამდე. ამიტომ, საკითხს წინარე სამშობლოს შესახებ დროის მითითების გარეშე უბრალოდ აზრი არა აქვს. ყოველივე ეს, ბუნებრივია, ეხება ინდოევროპელების წინარე სამშობლოს და მათ ენასაც.
აქ, ალბათ, ღირს ცოტა რამ მოგითხროთ იმის თაობაზე, თუ რა იყო ცნობილი ინდოევროპული ენების შესახებ ჩვენი კვლევის დაწყების მომენტისთვის.
ინდოევროპულ პრაენას, როგორც უზარმაზარი ოჯახური გაერთიანების წინაპარ ფუძეენას, აქვს მრავალი განშტოება. მათი ნაწილი მკვდარია, ნაწილი კი ცოცხალია დღემდე. საერთო პრაენის აღდგენისთვის ერთნაირად მნიშვნელოვანია ერთიც და მეორეც.
ინდოევროპულ ენათა გერმანიკულ ოჯახში დიდი ხანია ცნობილია მკვდარი გოთური ენა– იმ ტომთა ენა, რომელსაც ერთ დროს დაპყრობილი ჰქონდა ევროპის მნიშვნელოვანი ნაწილი. ამ ენის უკანასკნელი ცოცხალი სიტყვები ჩაწერილია ყირიმში სულ რამდენიმე საუკუნის წინ. გოთებმა მიაღწიეს ბიჭვინთამდეც კი და შემთხვევითი არ არის, რომ ზოგიერთი ასოს სახელი გოთურ და ქართულ ანბანებში ერთმანეთს ემთხვევა; ხოლო ესპანეთში დღემდე შემონახულია გოთური გეოგრაფიული სახელები.
პრუსიულ ენაზე (ბალტურ ენათა ოჯახიდან) XVIII საუკუნეშიც მეტყველებდნენ პრუსიის ტერიტორიაზე.
ძველი სლავური ენა დღესაც არსებობს, მაგრამ მხოლოდ როგორც ენა მართლმადიდებლური ეკლესიისა – საეკლესიო სლავური.
ლათინური (დღესდღეობით არსებობს როგორც კათოლიკური ეკლესიის ენა) ერთ დროს, იტალიის რამდენიმე ენასთან ერთად, შედიოდა ინდოევროპულ ენათა იტალიკურ ჯგუფში, მაგრამ ის არ გამქრალა უკვალოდ ისევე, როგორც გოთური და პრუსიული, ის დაცულ იქნა თავის შთამომავლებში – თანამედროვე რომანულ ენებში.
XX საუკუნეში აღმოაჩინეს მკვდარი ინდოევროპული ენები, რომელთაგან არავითარი შთამომავლობა არ შემორჩენილა. 1915-1917 წლებში ჩეხმა მეცნიერმა ბ. ჰროზნიმ დაამტკიცა, რომ თურქეთის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი ხეთების სამეფოს (XVIII-XIII სს ჩვ. წელთაღრიცხვამდე) ლურსმული ტექსტების ენა იყო ინდოევროპული.გარდა ამისა, ხათუსის (ხეთების) სამეფოს დედაქალაქის არქივებში (თანამედროვე ბოღაზქოი, ანკარიდან 100 კილომეტრში) დაცულია ლურსმული ტექსტები სხვა ძველ, ხეთურის მონათესავე ინდოევროპულ ენებზეც – ლუვიურსა და ფალაურზე.
ამ ენებზე მეტყველებდნენ მცირე აზიაში უკვე ჩვენს წელთაღრიცხვამდე III და II ათასწლეულის მიჯნაზე. შემდეგ აღმოჩნდა, რომ მითანის სახელმწიფოში (ევფრატის სათავეებთან) ხეთების სამეფოს დროიდან, არა უგვიანეს ჩვ.წ.აღ.-მდე II ათასწლეულის პირველი ნახევრისა, ლაპარაკობდნენ ინდოევროპულ დიალექტზე. მეცნიერებისთვის ეს იყო გასაოცარი ახალი ამბავი. ინდოევროპული ენების უძველეს ძეგლად ხომ ძველი ინდური „რიგვედა“ ითვლებოდა – ჰიმნები, რომელთა შედგენა დაიწყეს ჩვ. წელთაღრიცხვამდე II ათასწლეულის ბოლოდან.
ხეთური სამეფოს არქივებში აღმოჩენილია ცნობები არა მხოლოდ მითანის ინდოირანულ დიალექტზე მოლაპარაკე მცხოვრებთა შესახებ – ხეთების აღმოსავლეთ მეზობლებზე, არამედ იქვე დასტურდება ყველაზე ძველი მოხსენიება მათი დასავლელი მეზობლებისა – ბერძენ-აქაელებისა, ძლიერი საზღვაო სახელმწიფოს ახიავას მცხოვრებლებისა. მოგვიანებით, XV-XIV სს.-ში ჩვ. წელთაღრიცხვამდე, ბერძნულ მიკენურ ენაზე იწერება ფირფიტები კრეტაზე და საბერძნეთის სამხრეთ ნაწილში.
და ჩვენ მივაქციეთ ყურადღება ერთ მნიშვნელოვან გარემოებას: ყველა უძველესი, ახლად აღმოჩენილი ინდოევროპული ენა ერთმანეთის მეზობლად იყო გავრცელებული.
მცირე აზიის განაპირა დასავლეთით მეტყველებდნენ აქაელთა ბერძნულზე, მცირე აზიის სამხრეთით – ლუვიურზე, მცირე აზიის ცენტრში – ხეთურზე, მცირე აზიის ჩრდილოეთ ნაწილში – ფალაურზე; კიდევ უფრო იქით, სამხრეთ-აღმოსავლეთში – მითანურ ინდოირანულზე. ასეთი მჭიდრო კონცენტრაცია უძველესი ინდოევროპული ენებისა ასეთ შედარებით მცირე ტერიტორიაზე უკვე იწვევს ეჭვს, რომ მათი წინარე სამშობლო მდებარეობდა ამ ადგილებიდან ცხრა მთას იქით.
ანალიზის სპეციალური მეთოდები შესაძლებლობას იძლევა გამოითვალოს მონათესავე ენების ერთმანეთისგან დიფერენციაციის დრო იმ საერთო სიტყვების რაოდენობის მიხედვით, რომლებიც დაცულია ყოველ მათგანში; ან, რაც იგივეა, განისაზღვროს დრო საერთო ენის დაშლისა. აღმოჩნდა: ყველაზე ძველი ინდოევროპული ენები ერთმანეთისგან განსხვავდებოდნენ (თუნდაც როგორც ერთი ენის დიალექტები) არაუგვიანეს IV ათასწლეულისა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე. ეს ნიშნავს, რომ ერთიანი ინდოევროპული პრაენა არსებობდა უფრო ადრე.
ივანოვი: საერთოდ რის შესახებ საუბრობს ხალხი? რა აისახება მათ ენაში? ცხადია, ის, რაც ამ ადამიანებს გარს აკრავთ, რითაც ისინი დაკავებულები არიან, რასაც ქმნიან, რითაც ვაჭრობენ, რაზეც ფიქრობენ, მათი წეს-ჩვეულებები, მითები – ერთი სიტყვით, ყველაფერი, რითაც ისინი ცხოვრობენ. თუ შევძლებთ გავიგოთ, როგორ ცხოვრობდნენ ინდოევროპელები ჩვ. წელთაღრიცხვამდე IV ათასწლეულამდე, შესაძლო იქნება გადავჭრათ საკითხი იმის თაობაზეც, თუ სად ცხოვრობდნენ ისინი. ამიტომ, პროტო-ინდოევროპული ენის აღდგენილი სიტყვებიდან და ტექსტებიდან ჩვენ შევადგინეთ თემატური ლექსიკონი, რომელიც მოიცავდა ცნებების სამ მთავარ ჯგუფს: საცხოვრებელი გარემო, მატერიალური კულტურა და სულიერი კულტურა თუ საზოგადოების სოციალური ორგანიზაცია. რამდენადაც ახალი ლექსიკონი ინდოევროპელთა ცხოვრების ერთგვარი ენციკლოპედია უნდა ყოფილიყო, არ შეგვეძლო შევზღუდულიყავით მხოლოდ ლინგვისტური მონაცემებით. ლექსიკონში წარმოდგენილი ყოველი ცნება დაწვრილებით არის კომენტირებული სხვა მეცნიერებების მონაცემთა გათვალისწინებით: პალეობოტანიკის, პალეოზოოლოგიის, ისტორიის, მითოლოგიის, არქეოლოგიის, ანთროპოლოგიის და სხვა.
ლექსიკონზე მუშაობის დასრულების შემდეგ მოგვეცა შესაძლებლობა ცნებათა ყოველი ჯგუფის ანალიზის საფუძველზე გამოგვეტანა გარკვეული დასკვნები წინარე სამშობლოს მდებარეობის შესახებ, ამის შემდეგ კი – ზოგადი დასკვნა: და მაინც სად, არა უგვიანეს IV ათასწლეულისა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე, შეიძლება ყოფილიყო ისეთი კულტურა და გარემო, რამაც პოვა ასახვა ლექსიკონში?
მოკლედ განვიხილოთ ლექსიკონის ეს სამი თემატური ჯგუფი.
საცხოვრებელი გარემო. ინდოევროპელთა პრაენაში მთების, კლდეების, მაღლობების აღმნიშვნელი ბევრი სიტყვაა. აღდგენილია ხეებისა და მცენარეთა სახელები დამახასიათებელი მაღალმთიანი ადგილებისთვის, ასევე თქმულებები მთის ტბებსა და სწრაფ მდინარეებზე, რომლებიც სათავეს მთებში იღებენ. ეს მიანიშნებს იმას, რომ ინდოევროპელების წინარე სამშობლო არ შეიძლება ყოფილიყო ევროპის დაბლობი რაიონები, მაგალითად, ცენტრალური ევროპის ჩრდილოეთი ნაწილი და მთელი აღმოსავლეთ ევროპა (მათ შორის, ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთი).
ხეებისა და მცენარეების სახელები (მთის მუხა, არყის ხე, წიფელი, რცხილა, იფანი, ვერხვი ან სოჭი, კაკალი, მანანა/ერიკა, ხავსი, ვარდი) მიუთითებს ხმელთაშუა ზღვის შედარებით სამხრეთ რაიონებზე, ბალკანეთისა და ახლო აღმოსავლეთის ჩრდილოეთი ნაწილის ჩათვლით (მუხის ტყეები, პალეობოტანიკოსების მონაცემებით, გავრცელდნენ ევროპის ჩრდილო მხარეებში მხოლოდ IV-III ათასწლეულში ახალ წელთაღრიცხვამდე).
ბევრი ცხოველი, რომელთაც იცნობდნენ ინდოევროპელები (ჯიქი, ლომი, მაიმუნი, სპილო), ასევე, სამხრეთის გეოგრაფიული არეალების ბინადრები არიან.
საინტერესოა, რომ რეკონსტრუირებულ ენაში მრავალ ცნებათა შორის, რომლებიც აღნიშნავენ სამხრეთისათვის დამახასიათებელ მცენარეებსა და ცხოველებს, გვხვდება ისეთი სიტყვები, როგორიც არის თოვლი და ყინული. ეს, ასევე, ამტკიცებს, რომ ხალხი, რომელიც ამ ენაზე ლაპარაკობდა, ცხოვრობდა მთებში, შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ ინდოევროპელების წინარე სამშობლო იყო ბალკანეთი ან მცირე აზია.
მატერიალური კულტურა. ინდოევროპული ლექსიკონის დიდ ჯგუფს შეადგენს შინაური ცხოველების სახელები (ცხენი, ვირი, ხარი, ძროხა, ნერბი, ცხვარი, თხა, ძაღლი, ღორი), ასევე, მესაქონლეობის პროდუქტებისა და სამწყემსო ტერმინები.
აღმოსავლეთ ევროპაში, კერძოდ, ჩრდილო შავიზღვისპირეთსა და ვოლგისპირეთის სტეპებში, მესაქონლეობის განვითარება ცნობილია არა უადრეს III ათასწლეულისა ახალ წელთაღრიცხვამდე.
ინდოევროპელების წინარე სამშობლოს ლოკაციისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სასოფლო-სამეურნეო მცენარეთა (ქერი, ხორბალი, სელი), ნაყოფის მომცემი ხეებისა და ბუჩქების (ვაშლი, შვინდი, თუთა, ყურძენი) სახელები.
ქერის დამუშავება დაიწყეს VI ათასწლეულში ჩვენს ერამდე მცირე აზიაში, შემდეგ კი მცირე აზიის გავლით გავრცელდა ბალკანეთში. კულტივირებული ვაზი (ყურძენი), როგორც დაადგინა აკადემიკოსმა ნ.ი. ვავილოვმა, მომდინარეობს ამიერკავკასია-მცირე აზიის მიწათმოქმედების ცენტრიდან.
ღვინის *wein საერთო-ინდოევროპული სახელწოდება, როგორც ჩანს, ჯერ კიდევ ღრმა წარსულში ნასესხებია სემიტურ და ქართველურ პრაენებში. ცნობილია ძველი ისლანდიური მითი, რომელშიც მოთხრობილია ვაშლის მოტაცებაზე. ეს მითი ისევე, როგორც ინდოევროპული სახელწოდება ვაშლისა, ასევე მცირეაზიური წარმომავლობისაა, რამდენადაც სწორედ ამ რეგიონში დაიწყეს პირველად ვაშლის კულტივირება.
საინტერესოა, რომ ინდოევროპელთა ლექსიკონში არსებობს ცნება „თაფლი“ – ამასთან, თაფლი არა ველური ფუტკრებისა, არამედ შინაურისა. თავდაპირველად ფუტკრები მოაშინაურეს ეგვიპტეში და უძველესი ინდოევროპული სახელი ემთხვევა ეგვიპტურს. ეს გარემოება, ჩვენი აზრით, წარმოადგენს მნიშვნელოვან არგუმენტს იმის სასარგებლოდ, რომ წინარე სამშობლო ინდოევროპელებისა მდებარეობდა აღმოსავლეთ ხმელთაშუაზღვისპირეთში.
გადამწყვეტ დასკვნას ინდოევროპელთა წინარე სამშობლოს ლოკალიზაციისთვის წარმოადგენს ეტლის ქონა პრაინდოევროპული ენის მატარებელი ხალხის მიერ. აქვე გვხვდება მრავალი სახელი ეტლისა და მისი შემადგენელი ნაწილებისა (ბორბალი, ღერძი, აკაზმულობა, უღელი, ხელანა, რვილი). თითქმის არ მოიპოვება ინდოევროპული მითები, რომლებშიც მოხსენიებული არ იყოს ეტლები. ერთნაირ ეტლებს პოულობენ არქეოლოგები მიკენურ საბერძნეთში, სკვითებთან, გერმანელებთან.
ა.ო. მნაცაკანიანის, ო.მ. ჯაფარიძისა და სხვა არქეოლოგების ახალი აღმოჩენების საფუძველზე, ინგლისელი მეცნიერი ს. პიგტოტი მივიდა დასკვნამდე, რომ ეტლები გამოიგონეს IV ათასწლეულში ჩვ. წ. აღ.-მდე, მკვეთრად შემოფარგლულ არეალში: ამიერკავკასიიდან – ვანისა და ურუმის ტბებამდე.
საქმე ის არის, რომ ისეთი ეტლების დამზადებისთვის, როგორებიც ჰქონდათ ინდოევროპელებს (ეს დამტკიცებულია ს.ა. სემიონოვის ექსპერიმენტული არქეოლოგიური ცდებით), საჭირო იყო მაგარი მერქნის მქონე (მთის) ტყის ჯიშები, რომელთა მოჭრა შესაძლებელი იყო მხოლოდ ბრინჯაოს ნაკეთობით.
ხოლო იმაში, რომ სწორედ ინდოევროპელებს ჰქონდათ მაღალგანვითარებული ბრინჯაოს მეტალურგია, ეჭვის შეტანა ზედმეტია – ამას მოწმობს ლექსიკონში წარმოდგენილი სპეციალური ტერმინები.
უკანასკნელი წლების არქეოლოგიურმა აღმოჩენებმა დაამტკიცეს დიდი ხნის წინ ინგლისელი არქეოლოგის გ. ჩაილდის მიერ გამოთქმული ჰიპოთეზა: ეტლის გავრცელება ევრაზიაში დაკავშირებულია ინდოევროპელების მიგრაციასთან. მათი წინარე სამშობლო, როგორც ჩანს, იყო ის არეალი, საიდანაც დაიწყო ეტლების გავრცელება, – ალბათ, უფრო ჩრდილო მესოპოტამია ან მასთან მიმდებარე რაიონები. ამასთან, უნდა ითქვას, სწორედ ჩრდილოეთ მესოპოტამიასა და მასთან მიმდებარე რაიონებში აღოჩენილია უძველესი გამოსახულება ეტლებისა და თავად ეტლები, დათარიღებული IV ათასწლეულით ჩვ. წ. აღ.-მდე.
ბევრი არქეოლოგი, რომელიც ამტკიცებს, რომ ინდოევროპელები ცხოვრობდნენ ცენტრალურ ევროპაში, თვლის, რომ ინდოევროპული კულტურა ევროპაში ემთხვევა „საბრძოლო ცულების“ არქეოლოგიურ კულტურას, მაგრამ თვითონ სახელწოდება საბრძოლო ცულებისა ინდოევროპულ პრაენაში მცირე აზიური წარმოშობისაა.
ამგვარად, არსებობს ყველა საფუძველი ვივარაუდოთ, რომ ინდოევროპელების წინარე სამშობლო მდებარეობდა არეალში, სადაც გამოიგონეს ეტლები, სადაც პირველად დაამუშავეს ქერი და ყურძენი. სახელდობრ: მცირე აზიის ჩრდილოეთ ნაწილში (მცირე აზია-ჩრდილო მესოპოტამია).
სულიერი კულტურა და სოციალური ორგანიზაცია. ლექსიკონმა მოგვითხრო, რომ ინდოევროპულ საზოგადოებას ჰქონდა მაღალი ქალაქური კულტურა, განვითარებული ვაჭრობა, სიმდიდრე. სპეციალური სიტყვა მნიშვნელობით „ქურდი“ მოწმობს იმას, რომ ინდოევროპელებს უკვე აღარ ჰქონდათ საერთო ქონება: ღარიბები აღინიშნებიან, როგორც „ჩამორთმეული წილით“ (წილს იძლევიან ღმერთები – საინტერესოა შევადაროთ რუსული სიტყვა „у-богий“). ეკონომიკურ უთანაბრობას მივყავართ სოციალურ უთანაბრობამდე. გამოიყოფა სამი ძირითადი სოციალური ჯგუფი: ქურუმები, მეომრები და ხელოსნები (მიწათმოქმედები).
ქურუმებს ეკავათ განსაკუთრებული ადგილი ინდოევროპული საზოგადოების ცხოვრებაში. ლექსიკონში მრავალი სიტყვაა, რომლებიც მიემართებიან წინასწარმეტყველებას, ლოცვას, ღმერთებისადმი მსხვერპლშეწირვას. შესაძლებელი გახდა ლოცვების მთელი პოეტური ფორმულების აღდგენისაც კი.
ინდოევროპელებს ჰქონდათ განვითარებული დუალისტური მითოლოგია: ორი ტყუპისცალი განასახიერებს ორი რიგის პოლარულ სიმბოლოებს – საინტერესოა, რომ ტყუპებზე მითის ყველა დეტალი ვედებში, ბერძნულ, ბალტიურ და გერმანულ მითოლოგიებში ერთმანეთს ემთხვევა. მითების გამოძახილი შემონახულია დღემდე. არცთუ დიდი ხნის წინ, ლიტველმა სკოლის მასწავლებელმა მომითხრო ლიტვურ სოფელში დღემდე არსებულ რწმენაზე, რომლის მიხედვითაც, თუ ავადმყოფის შორიახლო ჩაივლიან ცხენებზე (ამხედრებული) ტყუპები, ისინი წაიღებენ ავადმყოფობას (გავიხსენოთ ვედების – ცხენებზე ამხედრებული მკურნალიტყუპები – აშვინები).
ამგვარად, ინდოევროპული საზოგადოება – საკმაოდ რთულად ორგანიზებული ცივილიზაცია სოციალურად რანგირებული და დატოტვილი რელიგიური კულტით – ტიპობრივად მსგავსია ძველი მცირე აზიის ქურუმების საზოგადოებისა. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ინდოევროპელების წინარე სამშობლო იყო წინა აზია ან ბალკანეთი.
ორლოვა: კერძოდასკვნები, გაკეთებული ლექსიკონის ყოველი თემატური ჯგუფის საფუძველზე, ემთხვევა ერთმანეთს, რაც იძლევა საშუალებას წინარე სამშობლო ვეძებოთ საკმაოდ ფართო ტერიტორიაზე, ბალკანეთის ჩათვლით. მაგრამ ბალკანეთში ამ დროს არ დასტურდება ინდოევროპელებისთვის ტიპიური რიგი მიღწევებისა მატერიალური კულტურის სფეროში, ეს ნიშნავს, რომ ბალკანეთის ნახევარკუნძული უნდა გამოირიცხოს ამ ტერიტორიიდან. თ. გამყრელიძე და ვ. იავნოვი მიდიან სართო დასკვნამდე, რომ ინდოევროპელების წინარე სამშობლო წინა აზიაა (მცირე აზია, მესოპოტამია).
გამყრელიძე: ამ დასკვნამდე მივედით პრაენის ლექსიკონის კვლევის საფუძველზე; მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ძალიან ბევრი რამე შეეძლო მოეთხრო, ასევე, ახლებურად აღდგენილი პრაენის სტრუქტურას.
თუ ინდოევროპელები ახალ წელთაღრიცხვამდე IV ათასწლეულში ნამდვილად ცხოვრობდნენ ჩრდილო მესოპოტამიის მახლობლად, მაშინ მათი თანამედროვეები და უახლოესი მეზობლები უნდა ყოფილიყვნენ ორი სხვა პრაენის მატარებლები: ჩრდილოეთით – პრაქართველურის, სამხრეთით – პრასემიტურის მეზობლობას, რაც გულისხმობს ურთიერთობასაც, არ შეეძლო არ დაეტოვებინა კვალი თითოეულ მათგანზე.
არსებობს ორი ჯგუფი მტკიცებულებებისა, რომ ეს სამი პრაენა და მათი დიალექტები V-IV ათასწლეულში ახალ წელთაღრიცხვამდე ურთიერთზემოქმედებდნენ ერთმანეთზე.
პირველ ჯგუფს შეადგენენ ნასესხობები ერთი ენიდან მეორეში, მაგრამ: დასაწყისში პატარა შენიშვნა! ლაპარაკია არა იმაზე, რომ ეს სამი პრაენა იყო მონათესავე და სხვებთან ერთად (ურალურ, ალტაურ, დრავიდულ ენებთან ერთად) ქმნიდნენ ერთ ნოსტრატულ ოჯახს.
თუკი ეს ასეც იყო, მხოლოდ ძალიან შორეულ წარსულში, ჯერ კიდევ ნეოლითურ რევოლუციამდე, ანუ ძვ. წ.აღ.-ით X ათასწლეულამდე. ხომ განვიხილავთ უძველესი კონტაქტების კვალს ლინგვისტურად გამიჯნულს ნათესაური მემკვიდრეობითობის ნიშნებისგან? ასე, მაგალითად, ინგლისურიც და დანიურიც გერმანიკული ენებია, მაგრამ როცა დანიელებმა XI საუკუნეში დაიპყრეს ინგლისი, ინგლისურ ენაში შევიდა ძალიან ბევრი სკანდინავიური სიტყვა (ნაცვალსახელი she-ც კი სკანდინავიურია).
ამ რიგის ნასესხობანი, ინდოევროპული პრაენიდან სემიტურსა და ქართველურში და ამ ორი ენიდან – ინდოევროპულში, აღმოჩნდა ძალიან ბევრი. ინდოევროპულში შესულ სემიტურ სიტყვებს შორის ბევრია მარცვლეულის, შრომის იარაღებისა და სხვა მატერიალური კულტურის საგნების სახელები. ქართველურში ინდოევროპულიდან შევიდა ზოგიერთი რიცხვითი სახელი, მრავალი „კულტურული“ ტერმინი, ადამიანის სხეულის ნაწილების სახელებიც კი. ასეთი ნასესხობანი შესაძლებელი და ტიპიურია სამივე პრაენის მხოლოდ ძალიან მჭიდრო ურთიერთობის დროს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ასეთი რამ უბრალოდ არ შეიძლებოდა მომხდარიყო.
ივანოვი: მტკიცებულებათა მეორე ჯგუფს წარმოადგენს სამივე ენის სტრუქტუტის გასაოცარი მსგავსება.
მეზობელი ენები ხანგრძლივი ურთიერთობისას (დამოუკიდებლად იმისა, ნათესავები არიან ისინი თუ არა) ქმნიან ენობრივ კავშირებს. ამჟამად, მაგალითად, ალბანური, რუმინული, ახალბერძნული და ზოგიერთი სხვა ენა შედიან ბალკანურ ენობრივ კავშირში. კავკასიაში ქართულ, სომხურ და ოსურ ენებში შეინიშნება ფონეტიკის საერთო ნიშნები.
სწორედ ენათა კავშირების არსებობით იხსნება ქართველური, სემიტური და ინდოევროპული პრაენების თანხმოვანთა სისტემების გასაოცარი მსგავსება.
გამყრელიძე: ეს მსგავსება აღმოვაჩინეთ ინდოევროპული პრაენის ტრადიციული თანხმოვანთა სისტემის გადახედვისას. ლინგვისტიკის ფორმალური აპარატი შედგება ენებს შორის ბგერათშესატყვისობებისა და მათი ინტერპრეტაციებისაგან. აი, მაგალითი: ძველი ინდური Dyaus(მზის ღმერთი), ლუვიური Tiwat(მზის ღმერთი), ძველი ისლანდიური Tivar (ღმერთები). ჩანს, რომ ამ სიტყვებში D-ს შეესატყვისება T, მაგრამ რა იყო პრაენაში – D თუ T –, ეს უკვე ინტერპრეტაციაა. გთავაზობთ ახალ ინტერპრეტაციას.
რეკონსტრუქციის ტრადიციული სისტემით ინდოევროპული პრაენისთვის აღადგენდნენ ხშულ თანხმოვანთა სამ რიგს:
*b *bh *p
*d *dh *t
*g *gh *k
თუმცა, სარწმუნო მაგალითები სიტყვებისა, რომლებიც *b ფონემას შეიცავდა, ინდოევროპულ პრაენაში არ მოიპოვება. ამ ფონემის არარსებობის გამოცანამ, და ასევე, ყრუ ფშვინვიერების რიგის არარსებობამ (phტიპის), მჟღერი ფშვინვიერების რიგის არსებობის (bh ტიპის) პირობებში, დიდი ხანია მიიპყრო მეცნიერთა ყურადღება. მაგრამ ამის გადასაჭრელად აუცილებელი გახდა გადასინჯულიყო ხშული თანხმოვნების აღდგენის მთელი სისტემა.
ჩვენ ვეფუძნებოდით ენათა ტიპოლოგიის უნივერსალურ კანონებს, შემუშავებულს XX საუკუნის შუა წლებში. მსოფლიო ენათა ფონემური სისტემები ემორჩილებიან ზოგად კანონებს, რომლებიც გამოვლენილია ემპირიული ანალიზის საფუძველზე. ამ კანონების მიხედვით ინდოევროპულ თანხმოვანთა სისტემა წარმოდგინდება შემდეგნაირად:
– *bh *ph
*t’ *dh *th
*k’ *gh *kh
იმას, რასაც ადრე აღადგენდნენ როგორც მჟღერ თანხმოვნებს, ჩვენ აღვადგენთ როგორც გლოტალიზებულებს (ხშული-ხორხისმიერები, რომლებიც მოგვაგონებენ კავკასიური ენების ბგერებს). სისტემაში გლოტალიზებული p’-ს არარსებობა, არ ეწინააღმდეგება ზოგად ტიპოლოგიას, რამდენადაც ეს ფაქტი დამახასიათებელია მსოფლიოს მრავალი ენისთვის, მაგალითად, კავკასიური თუ ამერიკელ ინდიელთა ენებისთვის; ამგვარი გლოტალიზებულების კვალი ჩანს ძველ სომხურსა და სომხურის დიალექტებში, ზოგიერთ სხვა ინდოევროპულ ენაში.
ორლოვა: მეცნიერთა წრეში ამ აღმოჩენამ ნამდვილი სენსაცია გამოიწვია. ცნობილი ამერიკელი ლინგვისტი ა. ბომჰარდი წერს, რომ გამყრელიძე-ივანოვის გლოტალური თეორია (მას ამჟამად ასე უწოდებენ სამეცნიერო სამყაროში) არის XX საუკუნის ინდოევროპული შედარებითი ენათმეცნიერების ყველაზე მნიშვნელოვანი შენაძენი, რაც შეიძლება შეუდარდეს მხოლოდ ფ. დე სოსიურის ლარინგალურ თეორიას, რომელიც შეიქმნა XIX საუკუნეში. ახალი თეორია მთლიანად ცვლის წარმოდგენას ინდოევროპულ ენათა ისტორიასა და განვითარებაზე, წარმოდგენებს, რომლებიც კლასიკურ ენათმეცნიერებაში არსებობდა 150 წელზე მეტ ხანს!
საინტერესოა, რომ რამდენადმე მოგვიანებით, ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად, მსგავს დასკვნებამდე მივიდნენ ამერიკელი ლინგვისტი პ. ჰoპერი და ფრანგი – ა. ოდრიკური.
ჩვენთვის გლოტალურ თეორიას აქვს პირდაპირი მიმართება ინდოევროპელთა წინარესამშობლოს ძიებასთან. საქმე ის არის, რომ „ხორხისმიერ ბგერებს“, რაც ნაჩვენები იყო ჩრდილო ამერიკის ინდიელთა ენების შესწავლის მაგალითზე, აქვთ განსაკუთრებული თვისება: მათ გაუცნობიერებლად, მაგრამ აუცილებლად ბაძავენ. ამჟამად, მაგალითად, საქართველოში შეიძლება შეხვდეთ აქ დაბადებულ ადამიანებს, რომელთათვისაც რუსული მშობლიური ენაა და ლაპარაკობენ რუსულად ქართული აქცენტით. თუმცა, მიბაძვა შეიძლება მხოლოდ იმისა, რასაც ბავშვობიდან მუდმივად ისმენ.
ეს ნიშნავს, რომ ხალხი, რომელიც უძველეს წარსულში ლაპარაკობდა ინდოევროპულზე, ქართველურ და სემიტურ პრაენებზე, მჭიდრო ურთიერთობაში იყო ერთმანეთთან, ასეთი ურთიერთობა კი შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ისინი იქნებოდნენ უახლოესი მეზობლები.
დადგენილია, რომ პრაქართველები ცხოვრობდნენ სამხრეთ ამიერკავკასიაში. სემიტები – მესოპოტამიასა და მისგან დასავლეთით. ამას გარდა, ინდოევროპულ ენაში შეაღწია ძალიან ბევრმა ლექსიკურმა ნასესხობამ იმავე არეალის სხვა ენებიდან: ხეთური, შუმერული (უკვე III ათასწლეულის ბოლოს ახალ წელთაღრიცხვამდე), ელამური, ხურიტულ-ურარტული და სხვა, რომლებიც ზემოჩამოთვლილი ენათა სამი ოჯახიდან არც ერთში არ შედიოდნენ.
ასეთ შემთხვევაში ინდოევროპელებს შეეძლოთ ეცხოვრათ სადღაც სამხრეთ კავკასიას, სირიასა და მესოპოტამიას შორის. სწორედაც ხომ ამ ტერიტორიაზე მიუთითებს ინდოევროპული ლექსიკონი?
ამგვარად, წინარე სამშობლო ნაპოვნია. მაგრამ რჩება ერთი, არანაკლებ მნიშვნელოვანი კითხვა. ჩვენთვის თანამედროვე ინდოევროპული ენები ამჟამად გვხვდება ევროპაში, ინდოეთში, შუა აზიაში. როგორ და როდის მოხვდნენ ისინი იქ? და, უპირველეს ყოვლისა, რამ აიძულა ინდოევროპელები დაეტოვებინათ წინარე სამშობლო?
გამყრელიძე: აკადემიკოსმა ნ. ი. ვავილოვმა დაადგინა, რომ ადრეული სამიწათმოქმედო კულტურები იბადებოდა მთებში. თუმცა, იქ ძალიან სწრაფად იქმნებოდა მოსახლეობის „სიმჭიდროვე“, ხდებოდა დემოგრაფიული აფეთქება. შესაძლოა სწორედ ეს მოხდა ინდოევროპელების შემთხვევაშიც. ამას გარდა, თავად ინდოევროპული საზოგადოების სტრუქტურას, რაც ჩვენთვის ცნობილი გახდა რეკონსტრუირებული პრაენის წყალობით, უნდა გამოეწვია მიგრაციები. ეს საზოგადოება იყოფოდა ორ ფრატრიად, რომელთა შიგნითაც ქორწინებები იკრძალებოდა. იკრძალებოდა ქორწინებები აგრეთვე სხვადსხვა ასაკობრივ ჯგუფს შორისაც. როგორც ჩანს, ამის შედეგად ძველი ინდოევროპული საზოგადოება იძულებული იყო მუდმივად დაყოფილიყო ნაწილებად და აეთვისებინათ ახალი მიწები.
ორლოვა: მაგრამმაინც რატომ მოხდა, რომ მთებიდან დაშვებული ინდოევროპელები არ რჩებოდნენ ძირში და მიდიოდნენ უფრო შორს და შორს თავიანთი წინაპრების სამშობლოდან?
გამყრელიძე: ხეობები და დაბლობები, განსაკუთრებით სამხრეთით მდებარე, მჭიდროდ იყო დასახლებული; დასავლეთ ირანში ცხოვრობდა ხალხი, რომელიც ლაპარაკობდა ელამურ ენაზე, მესოპოტამიაში – შუმერები და სემიტები, ხოლო უფრო ჩრდილოეთით – მეომარი ხურიტები მთიანი რეგიონებიდან, სადაც ისინი უაღრეს სივიწროვეში ცხოვრობდნენ, მიისწრაფოდნენ სამხრეთისკენ და ალბათ ავიწროებდნენ ინდოევროპელებს. ყოველ შემთხვევაში, ცნობილია, რომ ინდოევროპელთა შთამომავლებს – მითანელ ინდოირანელებს – ისინი ექცეოდნენ სწორედ ასე. ცხადია, ყოველივე ეს აიძულებდა ინდოევროპელებს მიემართათ შორეული მიგრაციებისთვის. და რამდენადაც უკვე ვიცით, რომ მათ ახალ წელთაღრიცხვამდე IV ათასწლეულისთვის უკვე ჰქონდათ ეტლები და ჰყავდათ მოშინაურებული ცხენები, პრაქტიკულადაც ასეთი მიგრაციები სრულიად შესაძლებელი იქნებოდა.
ორლოვა: საითწავიდნენ ინდოევროპელები? სამწუხაროდ, საჟურნალო სტატიის მოცულობა არ იძლევა საშუალებას თვალი მივადევნოთ ინდოევროპელთა მიგრაციების გზებს, როგორც ეს მოცემულია თ. ვ. გამყრელიძისა და ვ. ვ. ივანოვის მონოგრაფიაში. მიგრაციის ძირითადი მიმართულებები შეიძლება ვნახოთ რუკაზე.
ივანოვი: ყველაზეახლოს წინარე სამშობლოსთან დარჩნენ ტომები, რომლებიც მეტყველებდნენ ანატოლიურ ენებზე (ხეთურზე, ლუვიურზე, ფალაურზე), ასევე, პრასომხურ ენაზე. უკვე იეროგლიფურ ლუვიურ წარწერებში მოხსენიებულია ადამიანი Hay ქვეყნიდან, ხოლო ლურსმულ ხეთურ ტერიტორიებში, კიდევ უფრო ადრინდელში, ლაპარაკია მთიან ქვეყანა Ḫayasa-ზე (თანამედროვე hay-k’ – სომხები). პრასომხურთან ერთად ერთ დიალექტურ ჯგუფში ჯერ კიდევ პრაინდოევროპული ენის წიაღში შედიოდნენ პრაბერძნული და პრაირანული. შესაძლოა, რომ ყველაზე ადრეული კვალი ბერძენთა მიგრაციისა წინარე სამშობლოდან მცირე აზიაში დაცულია არგონავტების შესახებ მითში. მასში, როგორც ცნობილია, მოთხრობილია ბერძნების კოლხეთში მოსვლაზე ოქროს საწმისის წასაღებად. მხოლოდ აქ, მცირე აზიისა და ამიერკავკასიის საზღვარზე, პრაბერძნულ ენაში შეიძლება შესულიყო დიდი რაოდენობის პრაქართველური ნასესხობები; საწმისის სახელწოდებაც კი, მიკენური ბერძნული kowo, მომდინარეობს ქართველური t’q’aw-იდან, მოგვიანებით t’q’ow.
ბერძნები შემდეგ წავლენ მცირე აზიის დასავლეთში (აჰიავა), ხოლო იქიდან – ეგეოსის ზღის კუნძულებსა და სამხრეთ საბერძნეთში.
ინდოევროპელთა ნაწილი სახელმწიფო მითანის არსებობის პერიოდში ცხოვრობდა წინარე სამშობლოს გვერდით, სხვები – ირანის ზეგანის გავლით წავიდნენ აღმოსავლეთისკენ. ინდოევროპელთა კვალი, რომლებიც შეჩერდნენ ინდოეთის მთიან მისადგომებთან, შემონახულია კაფირულ (ან ნურისტანულ) ენებში ავღანეთის აღმოსავლეთ ნაწილში.
მითანელებს, კაფირებსა და ინდოარიელებს, ირანის არქეოლოგიის სპეციალისტის ამერიკელი მეცნიერის რ. გირშმანის აზრით, უკვე ძვ.წ.აღ. IV-III ათასწლეულის მიჯნაზე გამოეყვნენ ირანელები, რომლებიც ირანის ზეგანის გავლით წავიდნენ შუა აზიაში.
რამდენადმე მოგვიანებით, დაახლოებით II ათასწლეულში ახალ წელთაღრიცხვამდე, შუა აზიაში აღოჩნდნენ ირანელების სხვა ჯგუფები, იმავე აღმოსავლეთის გზის გავლით.
წინარე სამშობლოდან ცენტრალური აზიის უკიდურეს აღმოსავლეთამდე მივიდნენ თოხარები, რომელთა ენები არქაული გრამატიკული ფორმებით ყველაზე უფრო ახლოა ანატოლიურთან; მაგრამ იქ მათ ვხვდებით მხოლოდ I ათასწლეულში ახალ წელთაღრიცხვამდე, მაშინ, როდესაც პრატოხარული ენიდან ნასესხობები აღწევენ ჩინურში, ხოლო ახალი წელთაღრიცხვის I ათასწლეულის მე-2 ნახევარში- აღმოსავლეთ თურქმენეთში (სინც ზიანე), რომლის ოაზისებში XX საუკუნის დასაწყისში ნაპოვნი იქნა ამ ენებზე ჩაწერილი ტექსტები.
უძველესი და არქაულფორმებიანი ინდოევროპული ენის აღმოჩენა ასე შორს აღმოსავლეთში, ჩვენი შეხედულებით, ერთი ძლიერი არგუმენტთაგანია წინარე სამშობლოს ახალი განთავსების სასარგებლოდ. საქმე ის არის, რომ თავისი ლექსიკონით, რომელიც, ბუნებრივია, შეიძლება ასახავდეს უფრო მოგვიანო ისტორიას ენისა, ტოხარული ენები ყველაზე ახლოა პრაინდოევროპული ენის დიალექტების ჯგუფთან, რომლებსაც პირობითად უწოდებენ „ძველ ინდოევროპულს“ ან „დასავლეთ ევროპულს“. ამ ჯგუფიდან წარმოიქმნენ ყველაზე დასავლური ენები – კელტური და იტალიკური, რომლებიც ლინგვისტურად შეიძლება გაერთიანდეს პრაინდოევროპული ენის შიგნით ერთ დიალექტურ ჯგუფში ანატოლიურთან და პრატოხარულთან ერთად.
ძველ ევროპულ ჯგუფს, ტოხარულთან კონტაქტის პერიოდში, ეკუთვნოდა ილირიულიც (ოდესღაც ფართოდ გავრცელებული ევროპაში, მაგრამ ამჟამად მკვდარი ენა, შესწავლილი მხოლოდ XX საუკუნეში), პრაგერმანიკული, პრაბალტიური და პრასლავური ენები.
ტოხარულის გამოყოფის შემდეგ, შუა აზიიდან წამოსულები შორს აღმოსავლეთში გადაადგილდებიან, ხოლო ყველა სხვა ძველი ევროპული დიალექტის მატარებლები, აღმოსავლელ ირანელებთან („სკვითებთან“) ერთად, მიდიან,შესაძლოა, რამდენიმე ტალღად, შუა აზიიდან დასავლეთში, ვოლგა-ურალის სტეპებით ჩრდილო შავიზღვისპირეთში და აქედან კი ევროპაში.
მიგრაციის ახალი სქემა სრულად ემთხვევა ანთროპოლოგების მიერ შედგენილ რუკას, რომელიც ასახავს კავკასიური ანთროპოლოგიური ტიპის გავრცელებას მცირე აზიის თავდაპირველი კერიდან. ძველი ანთროპოლოგიური ტიპი, რომელიც შეიძლება შევუთანადოთ პრაინდოევროპული ენის მატარებლებს, იყო არა რასისტი ფაშისტებისგან „ქერაკულულებიანი გაიძვერა“-დ („die blonde Bestie“) მოხსენიებული ტიპი. ეს ახალი ანთროპოლოგიური ტიპი აღმოცენდა უფრო მოგვიანებით, უკვე ევროპის ძველ მოსახლეობასთან შერევის შემდეგ – სახელდობრ, კავკასოიდურ ტიპთან –, რომელიც ცნობილია ხეთური ბარელიეფებიდან, ძველბერძნული და ძველი სომხური გამოსახულებებიდან. ამ ტიპს განეკუთვნებიან არა მხოლოდ ინდოევროპელები, არამედ ის ხალხები, რომლებთანაც კონტაქტები და კავშირები გამომდინარეობს ზემოთ მოყვანილი ლინგვისტური მონაცემებიდან.
ორლოვა: თვითონ ტერმინი „ინდოევროპელები“ აერთიანებს ამ ოჯახის ენათა თანამედროვე გეოგრაფიული გავრცელების ორ პოლუსს. თქვენ მოგვითხრეთ იმის შესახებ, თუ როგორ ურთიერთზემოქმედებდნენ ინდოევროპელები ევროპის ძირეულ მოსახლეობასთან. მაგრამ, როდის მივიდნენ ინდოარიელები ინდოეთში? როგორ ყალიბდებოდა მათი ურთიერთობები იქ მცხოვრებ დრავიდებთან? ამჟამად დრავიდულ ენებზე ლაპარაკობენ უპირატესად ინდოეთის სამხრეთში. ჩრდილო დრავიდული ენებისგან შემორჩა მხოლოდ მცირე ნაწილი. მაგრამ სწორედ ხომ ინდოეთის ჩრდილოეთით არსებობდნენ პროტო ინდური კულტურის ქალაქები – მოხენჯო-დარო და ჰარაპა. ეს ქალაქები გაქრნენ სადღაც III-II ათასწლეულის მიჯნაზე ახალ წელთაღრიცხვამდე. დაკავშირებულია თუ არა ინდოარიელების მოსვლა ინდის ხეობის ქალაქების განადგურებასთან?
ივანოვი: პროტოინდური კულტურის დასახლების ზედა ფენებში ნაპოვნია ცხენის ძვლები. არ არის გამორიცხული, რომ უკვე ამ დროს (ახალ წელთაღრიცხვამდე II ათასწლეულის დასაწყისი) ინდოარიელთა პირველი ჯგუფები იწყებდნენ შემოსვლას ინდოეთში. „რიგვედაში“ მოთხრობილია ინდოეთის მკვიდრ ტომებზე, მცხოვრებლებზე გამაგრებულ ქალაქებში. ამ მკვიდრ მოსახლეობასთან ინდოარიელები ომობდნენ. „ვედებში“ აღწერილია ძველ ინდოარიელთა დაკრძალვის წესები, რომლებიც თანხვედრაშია ხეთურ და ძველბერძნულ წესებთან და, ამის გამო, შეიძლება ავიყვანოთ საერთო-ინდოევროპულ რიტუალამდე. წესი მოიცავდა კრემაციას, რასაც წინ უძღოდა მიცვალებულის ცხედრის ან მისი რიტუალური გამოსახულების წაღება ეტლით, რომელშიც ცხენები იყვნენ შებმული. ასეთი დაკრძალვის წესი ცნობილია ძველ შუმერშიც. როგორც ჩანს, რიტუალის აღმოცენების ადგილი თანხვდება ეტლების გამოგონების ცენტრს. ინდოეთში ის მოიტანეს ინდოევროპელებმა. რიტუალის გავრცელების დრო და გზა თვალსაჩინოა ინდოეთისა და პაკისტანის ტერიტორიაზე ახალი არქეოლოგიური გათხრების წყალობით.
ლინგვისტური კვალი უფრო მოგვიანო ურთიერთზეგავლენისა ინდოარიელებისა მკვიდრ მოსახლეობაზე შემონახულია ძველინდურში (სანსკრიტში) დადასტურებულ მრავალრიცხოვან დრავიდულ ნასესხობებში. მათი უმრავლესობა მიეკუთვნება იმ დროს, როდესაც ინდოარიელებმა წაიწიეს ჩრდილო ინდოეთის სიღრმისკენ (I ათასწლეული ჩვენს წელთაღრიცხვამდე).
ორლოვა: შესაძლებელია თეორიის ექსპერიმენტული შემოწმება?
ივანოვი: უდავოდ. ურალის სტეპების, შუა აზიის, ცენტრალური აზიისა და ახლო აღოსავლეთის არქეოლოგიას შეეძლო ამაში დახმარება. ჩვენ, მაგალითად, ვიცით, რომ მითანის სახელმწიფოს დედაქალაქის სახელწოდება იყო – ვასუკანნი – აშკარად ინდოარიული (როგორც თავად ქვეყნის სახელწოდება, ხურიტულ ორივე სახელში იყო მხოლოდ სუფიქსი -ნნი – რაღაც განსაზღვრული არტიკლის მაგვარი). ალბათ, ვასუკანნის არქივებში მოიძებნება არა მხოლოდ ხურიტული, არამედ მითანური არიული ტერიტორიებიც. მაშასადამე, ეს გათხრები ძალიან მნიშვნელოვანია ახლო აღმოსავლეთის ისტორიისთვის, ასევე ინდოირანულ ენებზე მოლაპარაკე სხვა ხალხების წინარე ისტორიებისთვის.
მით უფრო გასაკვირვია, რა ცოტა კეთდება არქეოლოგების მიერ, რომ მოიძიონ ვასუკანნი. ჩრდილო მესოპოტამიიის რეგიონი, სადაც მდებარეობდა ქალაქი, რაც საკმაოდ ნათლად არის მითითებული მრავალრიცხოვან მატიანეებში (აქადურ, ხეთურ), რომლებიც მოგვითხრობენ მითანნის მეზობლების ომებზე ამ ქვეყანასთან. ვასუკანნისა და სამეფო არქივების აღმოჩენა, რომლებიც იქ უნდა იყოს, იმდენად მნიშვნელოვანი ამოცანაა, რომ მის გადასაჭრელად, ჩვენი შეხედულებით, აუცილებელია სპეციალური საერთაშორისო ექსპედიციის ძალისხმევა. სავარაუდოდ, იუნესკოს, ალბათ, შეუძლია ამაში დახმარება.
მეორე პრობლემას, მეტად მნიშვნელოვანს ინდოევროპელთა ისტორიისთვის, წარმოადგენს აუცილებლობა ქალაქ კანიშის (ნესის) ყველაზე ძველი არქივების გახსნა: სწორედ რომ ამ სახელის მიხედვით უწოდეს ხეთებმა თავიანთ ენას ნესური. ამ ქალაქის მდებარეობა ცნობილია – ეს თანამედროვე კიულ-თეფეა (თურქეთი). იქ ყველაფერი დაიწყო შემთხვევითი აღმოჩენებით, შემდგომში მუშაობდა მთელი რიგი ექსპედიციებისა. აღმოჩენილია მრავალი ათასი ფირფიტა ძველი ასირიული სავაჭრო კოლონიისა, რომელიც მდებარეობდა ამ ტერიტორიაზე (III-II ათასწლეული ახ. წ. აღ.-მდე). ეჭვი არ უნდა შევიტანოთ იმაში, რომ ძველი ასირიული დასახლებების გვერდით იყო, ასევე, მკვიდრი (ხეთური) მოსახლეობა, რაც აუცილებელია გათხრებით დადასტურდეს. ებლის არქივის დოკუმენტებიდან (III ათასწლეულის შუა ხანა ახ. წ. აღ.-მდე) ვიცით, რომ ებლა ვაჭრობდა კანიშთან და მცირე აზიის სხვა ქალაქებთან. უკვე ახლავე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ახალ წელთაღრიცხვამდე III ათასწლეულის შუა ხანებში მცირე აზიაში ცხოვრობდნენ ინდოევროპელებიც: არქივში, მაგალითად, მოიხსენიება სახელწოდება Ḫaššuwa, 500 წლის მერე ის გვხვდება ძველხეთურ ტექსტებში (XVII საუკუნე ახ. წ. აღ.-მდე), რაც, უცილობლად ნიშნავს „სამეფო ქალაქს“.
გამყრელიძე: არქეოლოგიურ რუკაზე თეთრი ლაქები, რომელთა შევსებაზე ბევრადაა დამოკიდებული ჩვენი წარმოდგენები ინდოევროპელებსა და მათ მიგრაციებზე, არის შუა აზიაშიც. ეს მიწები უდაბნოებად ხომ შედარებით ახლახან გადაიქცნენ. შუა აზიის დიდი მდინარეები – სირდარია და ამუდარია – ასევე, მიედინებოდნენ სხვაგვარად. ქვიშაში გათხრები ძნელია, მაგრამ სწორედ ქვიშაში შეიძლება იყოს კარგად შენახული ძველი დასახლებები, ასევე, წერილობითი ძეგლები. შემთხვევითმა აღმოჩენებმა, ისეთებმა, როგორებიც, მაგალითად, 30-იან წლებში აღმოჩენილი მთა მუთის არქივია, ახლახან ვ.ა. ლივშიცის მიერ შესანიშნავად დეშიფრირებული, შეცვალა ჩვენი წარმოდგენები ირანულ ენებზე. არ არის გამორიცხული, რომ შუა აზიის უდაბნოების სისტემატურმა კვლევამ მოგვცეს ბევრი ახალი და საინტერესო ცნობა.
ახლახან გამოიცა საბჭოთა არქეოლოგის ი.ა. შერის წიგნი კლდის ნახატებზე, რომლებიც აღმოჩენილია შუა და ცენტრალურ აზიაში (III-II ათასწლეული ახ. წ. აღ.-მდე). მათზე ხშირად გვხვდება ეტლების გამოსახულება, რომლებიც მოძრაობენ აღმოსავლეთისკენ. ჩრდილო ყაზახეთის უდაბნოს რეგიონები აკრავს სამხრეთ ურალის მხარის სტეპებს. იქ სინტაშტში ახლახან აღოაჩინეს სამარხი ახ. წ. აღ.-მდე II ათასწლეულის პირველი ნახევრისა: ეტლების კვალი, რომელთა ანაბეჭდი დარჩა ნიადაგზე, მსხვერპლად შეწირული ცხენებისა და სხვა ცხოველების ჩონჩხები. ეს შესანიშნავი აღმოჩენა ამტკიცებს, რომ სამხრეთ ურალისპირეთი საჭიროებს სისტემატურ გამოკვლევას, შესწავლას.
ორლოვა: ლინგვისტებს შეუძლიათ თავიანთი წვლილი შეიტანონ ამ თეთრი ლაქების შევსებაში?
ივანოვი: უპირობოდ. ბოლომდე არ არის ახსნილი, მაგალითად, შუა აზიის მდინარეთა სახელები; ამ დროს ცნობილია, რომ ენის ყველაზე არქაული ფორმები ხშირად შემონახულია მდინარეთა სახელებში. ვვარაუდობთ, რომ ძველი სახელწოდებები სირდარია და ამუდარია – ძველი ინდოევროპული სიტყვებია, მნიშვნელობით „მდინარე, წყალი, დინება“.
სამხრეთ ურალისპირეთში არის მრავალრიცხოვანი მდინარეები, რომელთა სახელწოდებაც დღემდე არ ექვემდებარება განმარტებას, ალბათ, სწორედ იმიტომ, რომ მათში არ ეძებდნენ კვალს ძველი ინდოევროპული სახელებისას.
უნდა ვიმედოვნებდეთ, რომ ერთობლივი კვლევები ლინგვისტებსა და არქეოლოგებს შესაძლებლობას მოგვცემს აღვადგინოთ რეალური სურათი იმ გზებისა, რომლებითაც გადაადგილდებოდნენ ინდოევროპელები.
© არილი
[1]ინტერვიუ დაიბეჭდა ჟურნალში Наука в СССР, №2, 1981, ст. 80-92, Наука и общество, Издательство Академии Наук в СССР, Москва: Тайна индоевропейской прародины, 3 წლით ადრე, ვიდრე გამოქვეყნდებოდა თ. გამყრელიძისა და ვ. ივანოვის ცნობილი მონოგრაფია „ინდოევროპული ენა და პროტო-ინდოევროპელები“ (Гамкрелидзе Т. В., Иванов В.В., Индоевропейский язык и индоевропейцы. Реконструкция историко-типологического анализа праязыка и пракультуры, ТГУ, т. 1-2, Тбилиси 1984). ამ ნაშრომისთვის ავტორებს მიენიჭათ ლენინური პრემია (მ.ი.).
[2]პრაენის სიტყვები – „პრაფორმები“ – აღინიშნება ვარსკვლავით, რათა გვაჩვენოს, რომ ისინი „გამოთვლილია“ და არა უშუალოდ ნაპოვნი კონკრეტულ ენაში.