პრემია „საბას“ რჩეული რომანების მიმოხილვა
ისტორიებში, რომლებსაც ადამიანები საკუთარ თავზე ჰყვებიან, ხშირად ყველაზე მომნუსხველი მათი ნაკლოვანება – სათქმელის ამოწურვის უუნარობაა. უმნიშვნელო ფაქტებით შეკოწიწებული ამბავი სიცოცხლისუნარიანობას დაუსრულებლობით ინარჩუნებს, რადგან მისი საიდუმლო ჯერაც უნდა გაიშიფროს და მომავალში გამჟღავნდეს. იგივე შეიძლება ითქვას ლიტერატურაზეც. განსაკუთრებით კი ისეთ წიგნებზე, რომლებიც კონკრეტული ერის იდენტობას ქმნიან ან ააშკარავებენ.
უკვე 31 წელია, რაც ჩვენი ამბების შეუზღუდავად მოყოლის უფლება და შესაძლებლობა მოვიპოვეთ. ახლა ნელ-ნელა ვცდილობთ საკუთარ თავზე წარმოდგენის შესაქმნელად და შეცვლილ სამყაროში ადგილის დასამკვიდრებლად (სულ მცირე) 70 წლიანი სიცარიელის შევსებასა და მეხსიერების ფრაგმენტების ერთმანეთზე გადაკერებას. თანამედროვე ქართულ ლიტერატურაში იფილტრება ჩვენი ისტორიული, ინტელექტუალური და ეთნოგრაფიული გამოცდილება, რათა გამოიკვეთოს კატეგორიები, რომლებითაც შევძლებთ საკუთარ ვინაობაზე, იდენტობაზე მსჯელობას.
ყველაზე უკეთ კი ერის თვითაღქმა ისეთ ისტორიებში ვლინდება, რომლებიც თავად საზოგადოებამ მოიწონა და როგორც საუკეთესონი, გამოარჩია. რადგან ისინი არა მხოლოდ ქვეყნის წარსულსა და აწმყოზე გვიამბობენ, არამედ მომავლის იმედებზეც მიგვანიშნებენ – საითკენ მივისწრაფვით, რის დაძლევას ვცდილობთ და ვინ გვსურს, რომ გავხდეთ. შესაბამისად, ყველაზე პრესტიჟული ქართული ლიტერატურული პრემიის, „საბას“ წლის საუკეთესო რომანის ნომინაციის 20 წლიანი ისტორიის მიმოხილვა წარმოდგენას გვიქმნის როგორც ახლახან გათავისუფლებული ქართული ლიტერატურის გამოწვევებსა და მიღწევებზე, ისე საკუთარ არჩევანზეც – განვითარების რა ტრაექტორიას ვადგავართ და როგორ გვსურს, ჩვენი თვითგამორკვევის ისტორია რომ დასრულდეს.
თავისთავად, შეუძლებელია, ცოცხალ კულტურაში იდენტობის ჩამოყალიბების პროცესი ოდესმე შეწყდეს. შესაბამისად, აღნიშნული კულმინაციური წერტილი მხოლოდ და მხოლოდ სიმბოლური ორიენტირია, რომელსაც დროთა განმავლობაში სხვა ჩაანაცვლებს. თუმცა ამჟამად (სხვა ბევრ ღირსებასთან ერთად), სწორედ ამ შუქურასკენ მიმართული მზერაა თითოეული იმ დაუსრულებელი ამბის ხიბლი, რომელსაც „საბას“ ლაურეატები საკუთარ რომანებში გვიამბობენ. იდენტობის ფორმირების გზაზე ერთმანეთის ნაკლოვანებებს ავსებენ და განსხვავებული ხერხებით დუმილს დაჩვეული ერის ალაპარაკებას ცდილობენ.
2003 – აკა მორჩილაძე, „შენი თავგადასავალი“, „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“
1819 წლის 8 მარტს „საქართველოს გაზეთის“ დაარსებით ქართული პუბლიცისტიკის ისტორია დაიწყო და, ავად თუ კარგად, საფუძველი ჩაეყარა მოდერნული ქართული იდენტობის შენებას. თითქმის ორი საუკუნის შემდეგ კი აკა მორჩილაძემ იმავე სახელწოდების გაზეთში რომანის, „ცხინვალა ანუ გიჟები და ვირიშვილების“, პირველი თავები გამოაქვეყნა. სამწუხაროდ, თანამედროვე „საქართველოს გაზეთიც“, თითქმის ყველა წინამორბედის მსგავსად, დღემოკლე აღმოჩნდა და დაიხურა, სანამ ვირიშვილების ისტორია სრულად დაიბეჭდებოდა. თუმცა ნაწარმოების ერთ-ერთ პერსონაჟს, პეტრე (პეტ) ჯაფარიძეს, მეტი სიცოცხლისუნარიანობა აღმოჩნდა და ავტორის სხვა რომანში „გენერალი როდიონოვი და პორტობელიელი შავი სემი“ განაგრძო არსებობა. ნაწარმოები ჯერ ნაწილ-ნაწილ გაზეთ „ქომაგში“ იბეჭდებოდა, საბოლოო სახით კი 2003 წელს, როგორც „შენი თავგადასავალი“, „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობამ“ გამოაქვეყნა.
არაფერია იმაზე ბუნებრივი, ეგზისტენციალური კრიზისით გაწამებულმა ადამიანმა წარსულში დაიწყოს ქექვა, რომ როგორმე წააწყდეს საკუთარ ვინაობასა და გაიგოს, საიდან უნდა განაგრძოს სვლა. ასე იწყება „შენი თავგადასავალიც“ – პეტრე ჯაფარიძე ან პიტერ (ჯორჯ) ჯეფერსი ლონდონში ყოფნისას ერთი აბი ნარკოტიკის დახმარებით 1989 წლის 9 აპრილს უბრუნდება და სხვადასხვა ლიტერატურულ თუ ისტორიულ პერსონაჟთან სტუმრობით აგრძელებს ფსიქოდელიურ მოგზაურობას. საფიქრალია, 90-იანებში განარკომანებული აკაკი წერეთელი თავის ისტორიას ამგვარად თუ მოჰყვებოდა.
„შენი თავგადასავალი“ თავისუფლად შეგვიძლია მივიჩნიოთ ტექსტად, რომელსაც ქართველი იოზეფ კ. თავისი ცხოვრების შეჯამების მცდელობისას დაწერდა, თვითრეფლექსიის გამბედაობა რომ ჰყოფნოდა. ძიების პროცესში ცნობიერის შინაარსებს შორის საზღვრები იშლება და ინტელექტუალური თუ კულტურული მეხსიერების ელემენტები ერთმანეთში ითქვიფება. ამიტომაც წიგნი ალუზიებით, სიმბოლოებით, პერიფრაზებითა და ასოციაციებით სავსეა. ამ გზით ფურცლებზე, თავად ავტორის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „ჩვენი სამარადჟამოდ გაუბედურებული გონების ამბავი“ აღიბეჭდება.
წიგნი წარსულისთვის თვალის გასწორებისა და მისი გაანალიზების მცდელობაა. რადგან, რამე უნდა მოვუხერხოთ განვლილ საბჭოთა ცხოვრებას, რომელიც (ავტორისეული სიტყვები ოდნავ რომ შევცვალო) ჩვენს „გონებაში კიდევ საშინელ ნახატებად არის დალექილი“ და გვგონია, რომ თუ სხვა კაცად არ ვიქეცით, არაფერი გვეშველება. არც ისაა შემთხვევითი, რომ ჩვენი თავგადასავალი საზღვრებს მიღმა, დასავლეთში იწყება.
2004 – ოთარ ჭილაძე, „გოდორი“, გამომცემლობა „რუსთავი 2 პრინტი“
როცა სახეზეა (სულ მცირე) 70 წლიანი სასჯელი, მაგრამ არა დანაშაული, მხილების დრო დგება და მწყემსის ოჯახში დარწეული გოდრის მითი იბადება.
2003 წელს გამოცემული ოთარ ჭილაძის ბოლო რომანი პირველად ხელში 11-12 წლისას ჩამივარდა. თუმცა კითხვას თავი მალევე ვანებე, რადგან ვერაფრით მივხვდი, პატარა რაჟდენ კაშელს დედა რანაირად სვამდა ნაგებობაში, რომელიც, როგორც ბებომ მასწავლა, დიდი ხნის წინ, უფლის რისხვის შედეგად დაინგრა. ჩემმა წარმოსახვამ ვერ მოახერხა დაეხატა სურათი, რომელზეც ამხელა შენობა თუნდაც „სწრაფმზარდ, ფერხორცითა და დაუხარჯავი ენერგიით სავსე სხეულს“ ვერ გაუძლებდა და ბიჭი გოდოლს ზედ შემოიმსხვრევდა. ალბათ, კარგიც კია, ერთმა ასომ ამხელა გაუგებრობა რომ გამოიწვია და ასეთ პატარა ასაკში მანკიერებითა და სიგიჟით დაღდასმული „გოდრის კაცების“, რაჟდენებისა და ანტონების ისტორიას არ მაზიარა. ამიტომ, ავტორის მადლიერი ვარ, რომანს სხვა სავარაუდო სათაურების, „მღილთა აღლუმისა“ თუ „ლიპელბეთყეპივის“ (ყვითელი პეპლების), ნაცვლად „გოდორი“ რომ დაარქვა.
გველისა და ვაშლის ისტორიისგან განსხვავებით, ბაბილონის გოდოლი არა ინდივიდის, არამედ ხალხის, როგორც ერთიანი ორგანიზმის დაცემის მიზეზს განმარტავს. ოთარ ჭილაძეც მე-20 საუკუნის საქართველოს ცხოვრების აღწერით, შეულამაზებლად გვიხსნის, ყველა ერთად რატომ ვისჯებით ასე ულმობლად – გოდრიდან, როგორც პანდორას ყუთიდან, კაშელობის სენმა ამოხეთქა და „მსხვილი, დონდლო, წყლიანი“ მუმლივით მთელ ჩვენს ქვეყანას გარს შემოეხვია. ,,ადამიანი არასოდეს მარტო არ ცდება, მაგრამ, სამწუხაროდ, ყოველთვის მარტო აგებს პასუხს საერთო შეცდომებისთვის…”
„შენი თავგადასავალის“ მსგავსად, ჭილაძის გმირებიც ცნობიერების შეცვლილ მდგომარეობაში გვევლინებიან. თუმცა თხრობისას რეალობაში სიზმრისა თუ ოცნების შემოჭრის მიზეზი ბევრად საზარელია – პერსონაჟები გაგიჟებულან, რადგან მათი ყოველდღიურობა თიესტეს ნადიმს დამსგავსებია, თანაც კარგად იციან, რითაც უმასპინძლდებიან: ანტონი, ჯერ კიდევ ბავშვობაში წამოაფრინა მამამ საწოლიდან და „ნერვების გასამაგრებლად“ დახვრეტილი მეამბოხეების გვამებით სავსე მანქანის ძარაზე შესვა. ვაჟიც „მაშინვე ჯირითსა და ბუქნაობას მოჰყვა და ძალიანაც მოეწონა, მის ფეხქვეშ ჭყაპა-ჭყუპი რომ გაუდიოდა უკვე სანახევროდ შედედებულ სისხლს, არათანაბრად რომ იბუშტებოდა აქა-იქ, კონსერვის თევზებივით ერთმანეთზე მჭიდროდ დალაგებულ გვამებს შორის…“
„გოდორიც“ ისტორიული და მითოსური ალუზიებით სავსე წიგნია – პროტაგონისტებს თითქმის ყველა ბერძენი დევგმირის ცოდვა აუკიდებიათ და უწევთ არაერთი ანტიკური ტრაგედიის სცენარის საკუთარ ტყავზე გამოცდა. გმირისა რა გითხრათ, თუმცა კაშელები ჭეშმარიტი ქართველი დევები კი არიან – გადაგვარებული ჰუმანოიდები, რომელთა მოდგმაში ჯაყოც, კვაჭი კვაჭანტირაძეც და არაერთი თანამედროვე საჯარო ფიგურაც თავისუფლად ეწერებიან.
რომანის დასაწყისიდან დასასრულამდე ავტორი არ გვაძლევს უფლებას დავივიწყოთ, რომ პაპი პიოს დროს (მე-15 საუკუნეში) დასავლეთიდან გამოგზავნეს ლუდოვიკო ბოლონიელი, რომელსაც, საქართველოში რომ ჩამოვიდა, ქვეყანა ადგილზე აღად დაუხვდა. აღარ არსებობს „და ახლა, დაბარებულივით, საიდან გამოტყვრება უცებ?! […] კაშელებმა მოუთავეს ხელი…“
ალბათ, მართალია ჭილაძე, როცა ამბობს, რომ „ქართველებს რომ გულში უდევთ, ის საქართველო აღარ არსებობს“, რადგან ამ ფრაზის პირველი წაკითხვისას გამეფიქრა – ნეტავ რა გვიდევს გულში? ან რა უნდა გვედოს?
თუმცა, როგორც დაცლილი პანდორას ყუთის ძირას იმედი მაინც შემოინახა, ისე ლუდოვიკო ბოლონიელის მიერ წარმოთქმული „გოდორის“ ბოლო სიტყვებში იელვებს ხსნის შესაძლებლობა: „სამარადისოდ და უკვალოდ ის ქრება მხოლოდ, რის დაკარგვასაც ვეგუებით… მაგრამ თუ ვიგრძნობთ, რომ ჩვენს სიცოცხლეს უიმისოდ აზრი არა აქვს, ისიც ბრუნდება, უფრო სწორად, კვლავ იბადება, და ერთ დღეს, როგორც წყლიდან მიწა, ან რძიდან ყველი, პირველყოფილი ბრწყინვალებით ამოიზრდება…“
2005 – აკა მორჩილაძე, „სანტა ესპერანსა“, „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“
„ბოლო პერიოდის ქართულ ლიტერატურაში (და ეს პერიოდი მოიცავს სულ ცოტა, 25 წელიწადს) ძალიან ცოტაა ისეთი წიგნი, რომლის გამოქვეყნებისთანავე მკითხველები იწყებენ ლაპარაკს არა მარტო წიგნზე, არამედ მის მნიშვნელობაზე ქართული ლიტერატურისთვის. სწორედ ასეთი წიგნი გამოდგა აკა მორჩილაძის “სანტა ესპერანსა”, – აღნიშნავს დავით პაიჭაძე 2005 წელს გადაცემა „ბიბლიოთეკაში“.
საზოგადოების ყურადღება არა მხოლოდ რომანის შინაარსმა, არამედ მისმა უცნაურმა ფორმამაც მიიქცია – ოთხი ფერის 9-9 რვეულის კრებული, ერთგვარი ბანქოს დასტა, რომლითაც შეგიძლია ჩაერთო ლიტერატურული თამაშში, წაიკითხო დართულ ინსტრუქციაში წარმოდგენილი ვერსიებიდან სასურველი თანმიმდევრობით.
ექსპერიმენტისთვის საქართველოს მოსახლეობიდან რომ ამოარჩიო ერთი ადამიანი (მაგალითად, გიო ახვლედიანი) და ბებერი ვარსკვლავივით ერთ წერტილში კონცენტრირებული მისი ცნობიერის მიხედვით, შავ ზღვაში პატარა კუნძულოვანი სახელმწიფო რომ შექმნა, გამოვა სანტა ესპერანსა, ბრიტანეთის დომინიონი – ერთგვარი ალტერნატიული ისტორია საქართველოსი. სამყარო, რომელიც რეალობის პარალელურად არსებობს, შესაძლოა, როგორც პირმშო ჩვენი კოლექტიური მეხსიერების. განა წარსულთან მიბრუნების შემდეგ, მისი შეცვლის მცდელობა, ბუნებრივი არ არის?
თუ აქამდე განხილულ რომანებში ან ჩვენ ვეწვეოდით დასავლეთს ან აქეთ გვსტუმრობდა მათი დესპანი, სანტა ესპერანსა თავადაა ევროპული სამყაროს სრულფასოვანი წევრი. იქაური ქართველების სახელიც – იოანელები, ევროპისთვის ცნობილი იოანე პერსბიტერის, იგივე დავით აღმაშენებლის მითიდან მოდის. „ქართველები საფუძვლიანად და, ვგონებ, სამუდამოდაც გაიბლანდნენ ევროპასა და აზიას შორის, ხოლო სანტა ესპერანსამ და იქაურმა ქართველებმა მიაღწიეს იმას, რაც ვერ შეძლო მათმა დედასამშობლომ – ისინი ევროპულ ქვეყანად იქცნენ, ბრიტანეთის იმპერიის ნაწილად და ამჟამად თანამეგობრობის წევრად, ვითარცა რომელიღაც კანადა ან თუნდაც, ავსტრალია.“
მსოფლიოს (განსაკუთრებით ინგლისურ და გერმანულ) ლიტერატურაში გავრცელებული სხვადასხვა სიუჟეტებისა და პასაჟების ქართულ ყაიდაზე გადათამაშებით „სანტა ესპერანსა“ გვიყვება ისტორიას „მითებისგან დამარცხებული ადამიანების შესახებ“ (The Observer). ეროვნული თამაშებითა და ოჯახური ტრადიციების აღწერით კი ქართველთა ბუნებაზე რეფლექსიებს.
გიგი თევზაძის თქმით, ამ კუნძულის არსებობა საქართველოს ისტორიას უცვლელს ტოვებს. მართლაც, როგორც გეოგრაფიული ერთეული, სანტა ესპერანსა პარალელური სხივია ჩვენი ქრონოლოგიური ხაზის მაღლა თუ დაბლა გავლებული. თუმცა, როგორც წიგნი და ამბავი ქიმერის შესახებ (The Times Literary Supplement), ვინაიდან უკვე გადაიკვეთა არაიოანელ ქართველთა რეალობასთან, ჩვენს დროით ხაზს, დიდი ალბათობით, გაამრუდებს.
2006 – აკა მორჩილაძე, „ვენერას სიზმარი“, „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“
პრემია „საბას“ საუკეთესო რომანის რიგით მეოთხე გამარჯვებულიც აკა მორჩილაძის ქართულ იდენტობაზე კონცენტრირებული მორიგი პოსტმოდერნული რომანი გახდა. რაც გასაკვირი სულაც არაა, თუ გავითვალისწინებთ 21-ე საუკუნის ქართული პროზის განვითარების ძირითადი ტრაექტორიის ჩამოყალიბებაზე ავტორის გავლენას.
ტრადიციულად, სათაურივე ქმნის მოლოდინს, რომ ტექსტი ალუზიებით იქნება სავსე. თუმცა, „ზაფხულის ღამის სიზმრისაგან“ განსხვავებით, ამბავი არა ჯადოსნურ ტყეში დატრიალებულ სასიყვარულო თავგადასავალს, არამედ სამოქალაქო ომის ზღვართან მისულ საქართველოში აჯანყებული სამხედროების მიერ დაპატიმრებული სხვადასხვა პროფესიისა თუ კლასის პერსონაჟთა ყოფას აღწერს. ხოლო მთხრობელი არა პაკი (ანუ საყვარელი ბიჭი რობინი), არამედ ფრინველი ბუა.
ასევე სახასიათოდ, რომანი სავსეა ინფორმაციული ფაქტებით ქართული კულტურისა და, განსაკუთრებით, ტრადიციების შესახებ. თან ერთვის შენიშვნა-განმარტებებისა და ბიბლიოგრაფიის ვრცელი ნუსხაც. მაგრამ, იდენტობის ფორმირების კუთხით, განსაკუთრებით საინტერესოა, „ვენერას სიზმარი“ სოფლისა და ქალაქის ურთიერთობას როგორ გადაიაზრებს.
ჩვეულებრივ, აკა მორჩილაძის შემოქმედება ქალაქის, კერძოდ, თბილისის საზღვრებს იშვიათად თუ ცდება, რაზეც მომავალ წლებში გამარჯვებული რომანები კიდევ მოგვცემენ საუბრის შესაძლებლობას. თუმცა „ვენერას სიზმარი“ ის იშვიათი გამონაკლისია, რომელშიც სოფლური სიუჟეტი და ქართველი გლეხი იჭრება.
მათდამი სამხედროებისა და პოსტსაბჭოთა ინტელიგენციის დამოკიდებულება ცხადყოფს, რომ „ჩატეხილი ხიდის“ შეკეთებაზე ბევრ არავის უზრუნია. ქალაქის თვალსაწიერში სოფლური ცხოვრება, მისი ჭირი თუ ვარამი, ვერა და ვერ მოხვდა. არც მაინც და მაინც გლეხთა პორტრეტი აღძრავს მკითხველში კეთილგანწყობას. ზაალ სამადაშვილის თქმით, რომანში აღწერილი ურთიერთობები ქართული სინამდვილისა თუ ისტორიისათვის ტიპური და პარადიგმულია. ამიტომ, წიგნში აღწერილ ამბავთა განწყობას ტკბილ ზაფხულის სიზმარზე მეტად, მისი საგაზეთო სახელი „საბრალო იორიკ“ უფრო შეესაბამება.
2007 – ლაშა ბუღაძე, „ოქროს ხანა“, „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“
უკვე განხილული რომანებიდან აწმყოს ყველაზე მეტად „ვენერას სიზმარი“ მოუახლოვდა – მის შთაგონების წყაროდ 2001 წლის 24 მაისს შექმნილი პოლიტიკური დაძაბულობა იქცა. თუმცა ლაშა ბუღაძის „ოქროს ხანა“ არა მხოლოდ ასახავს ქვეყნის თანამედროვე ყოფას, არამედ მის ძირითად აუდიტორიადაც ახალგაზრდა მკითხველი მოიაზრება. ახალ თაობაზე თვითრეფლექსიის დრო დადგა.
„ჩვენს თაობას არ ჰყოლია თავისი ლაშა ბუღაძე იმ აზრით, რომ მას აღეწერა, ვთქვათ, 15-20 წლის წინანდელი ახალგაზრდების, სტუდენტების ყოფა, ემოციები, მიმართებები, სულის მიმოხრანი. დღევანდელ „ლამაზებს, 20 წლისებს” ჰყავთ თავიანთი ჟამთააღმწერელი და ისიც ისევე კრიტიკულია, როგორც ექვსი საუკუნის წინანდელი მეჰისტორიე. ოღონდ მისგან ლაშას ის განასხვავებს, რომ სასოწარკვეთილი ხმით კი არ ლაპარაკობს, არამედ მხიარულად, სასაცილოდ,“ – წერს დავით პაიჭაძე „არილში“ გამოქვეყნებულ რეცენზიაში.
იუმორი და ირონიულობა არც უწინ გამარჯვებულ რომანებს აკლდათ, თუმცა „ოქროს ხანა“ წმინდა წყლის სატირაა. ყველა პერსონაჟი გროტესკულია. ამის მიუხედავად, რამდენადაც აბსურდულად არ უნდა ჟღერდეს ნაწარმოებში დახატული სიტუაციები, მეეჭვება, მკითხველს გაუჩნდეს განცდა, რომ ავტორს ამგვარ პერსონაჟთა გამოსათლელად დიდად მოუწია პროტოტიპების შეცვლა. ანა კორძაია-სამადაშვილის თქმით, „აქ არც ერთი გმირი, არც ერთი ამბავი და ეპიზოდი ფანტაზიის ნაყოფი არ არის. […] ეს ბიჭი არასოდეს არაფერს იგონებს. მოგონება არ სჭირდება. უბრალოდ, უნდა დააკვირდეს, რა ხდება გარშემო“.
გარშემო კი ნარკომანები ან იხოცებიან, ან ეკლესიებს აშენებენ, ძველი ბიჭები პოლიტიკოსობენ, ხოლო პრეზიდენტი პირდაპირ ეთერში გაქანებულ ნევროზსა და გამქრალ პოტენციაზე მოთქვამს. მოკლედ, სტანდარტულად, როგორც ხდება ხოლმე.
რომანის მთავარი გმირი კოტიკო მცირე დანაშაულზე პასუხისგებას ბრიტანეთში გაურბის, თუმცა, სხვა განხილული წიგნების მსგავსად, ქვეყნის საზღვრებს მიღმაც „ჩვენი სამარადჟამოდ გაუბედურებული გონება“ არ ტოვებს და საბოლოოდ კიდეც ბრუნდება სახლში. ისევე, როგორც 2008 წლის გამარჯვებული წიგნი, რომელშიც, ირაკლი ქასრაშვილის თქმით, „არაფერია ინგლისური, სათაურის გარდა“.
2008 – აკა მორჩილაძე, „Maid in Tiflis“, „ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“
„საერთოდ, რომანი ქალაქის შვილია. ყველაზე დიდი ქალაქი, მეგაპოლისი, ასე ვთქვათ, ჩვენს პირობაზე, არის თბილისი. თან ეს ერთადერთი ქალაქია, რომელსაც კარგად ვიცნობ. ამიტომ უკეთესია წერო იმაზე, რასაც კარგად იცნობ,“ – აღნიშნა აკა მორჩილაძემ 2005 წელს „ბიბლიოთეკასთან“ ინტერვიუში, ხოლო ორი წლის შემდეგ „Maid in Tiflis“ გამოიცა.
რომანი 13 წიგნით სხვადასხვა წყვილის სიყვარულის ისტორიებს მოგვითხრობს. ტრადიციულად, დროითი თუ სივრცითი საზღვრები უგულებელყოფილია: ერთმანეთს ებმის თბილისურ-ჰოლანდიურ-სანტაესპერანსულ-ლენინგრადული ამბები; ვარსქენ-შუშანიკისა და პლეხანოველი მოგელა-შარაზის ვარდის სასიყვარულო დრამები. თავად ავტორის თქმით, უბრალოდ ამხანაგთა ამბებია აღწერილი.
პირად თუ ისტორიულ გამოცდილებასთან გამონაგონის შერწყმით იხატება თბილისისა და მისი მაცხოვრებლების პორტრეტი. მჟღავნდება ქალაქის სული და ფოტო-სურათზე ნელ-ნელა მოჩვენებები იკვეთებიან. როგორც ირაკლი ქასრაშვილი წერს, აკა მორჩილაძეს თბილისი არის „ქალაქი, სადაც „ყველა კვდება”, სახლებში აჩრდილები დასახლებულან, ცოცხლები კი მიცვალებულთა დანაბარებს თუ საკუთარ ილუზიებს სწირავენ ნამდვილ ცხოვრებას“.
დედაქალაქი ერთგვარი ლიმბოა – ტიფლისისა და თბილისის გასაყარზე, ყოფნასა და არყოფნას შორის გაჭედილი სივრცე, რომლის „შიგნით სხვა ხარ, გარეთ – სხვა”. სავსე კითხვებითა და წიგნებით, რომლებსაც არ კითხულობენ. სასიყვარულო ამბების ფონზე კი პერსონაჟები იკარგებიან, ქრებიან. ქალაქი სარკოფაგს, ადამიანები კი მიცვალებულებს ემსგავსებიან.
2009 – თეონა დოლეჯაშვილი, „მემფისი“, გამომცემლობა „სიესტა“
სიყვარულისა და სიკვდილის თემა თეონა დოლენჯაშვილმა სულ სხვაგვარად, საქართველოსა და „სამყაროს ცენტრის“, დასავლეთის ურთიერთობის ფონზე, გადაიაზრა. რომანის პირველივე წინადადებაში იკვეთება ევროპასთან და მისი გავლით, მსოფლიოსთან საქართველოს მიმართების ახლებური ხედვა: „მე და მარკი მარიენბადის უცნობ მიწაზე ვდგავართ“.
თავისთავად, მწერალი „მარიენბადის ელეგიაზე“ მიანიშნებს, რომელიც 70-ს გადაცილებულმა გოეთემ 19 წლის ულრიკე ფონ ლევეტცოვისთან არშემდგარი ნიშნობის შემდეგ დაწერა. ასეთია ავტორის თვალით დანახული მხცოვანი ევროპისა და ნორჩი საქართველოს ურთიერთობაც.
90-იანებში კიდევ ერთი პერსონაჟი გარბის საზღვარგარეთ, „სადაც ყველაფერი გაოცებს თავისი სიდიადით, მნიშვნელობით, ბრწყინვალებით და დღეებიც გარბიან ყოველგვარი ფიქრის, დარდისა და თვალებზე აფარებული ხელების გარეშე…“ თუმცა ახალგაზრდა მხატვარ ქალს ევროპაში მხოლოდ გამოფიტული ღირებულებები და გაღმერთებული საგნები დაუხვდებიან. ადამიანებიც ნელ-ნელა მანქანებს ემსგავსებიან. ამიტომ, როცა ოთხი წლის გოგონა სავალალოდ დაუავადდება, ისევ უკან, საქართველოში მოუწევს შვილისთვის გულის დონორის საპოვნად ჩამოსვლა.
„იქ, იმ მიწაზე, ჯერ კიდევ ნამდვილი, ბუნებრივი და ცოცხალი იყო ადამიანი… იქნებ იქ მეპოვა დონორი, პატარა, მომაკვდავი ბავშვი, ჯერ კიდევ ცხელი, მფეთქავი გულით, უარს რომ არ იტყოდა ჩემი ოთხი წლის გოგონასთან თამაშზე: ბავშვო, ჩემი კარგი გული შენ, შენი კიდე მეო…“
საკუთარი იდენტობის ძებნისას ევროპას ლაკმუსის ქაღალდის როლი ჯერაც არ დაუკარგავს, თუმცა მისი როლის ახლებური ხედვა დაიბადა. უცნაური და დამაფიქრებელია, როგორ შემოჟონა, პოსტკოლონიური ლიტერატურისათვის სახასიათო, დასავლეთის სარეკლამო ცხოვრებასთან გაუცხოების დისკურსმა.
2010 – ნაირა გელაშვილი, „პირველი ორი წრე“, გამომცემლობა „კავკასიური სახლი“
ეროვნულ მეობის თვითგამორკვევისას, შეუძლებელია, ხაზი არ გავუსვათ დოკუმენტური პროზის მნიშვნელობას, რომლითაც მკითხველს საშუალება ეძლევა საკუთარი წარსული რეალური ფაქტების საფუძველზე შეისწავლოს. სამწუხაროდ, ბოლო დროის ქართულ ყოფაზე დოკუმენტური ჟანრის ნაწარმოებები იშვიათად თუ იწერება. მალხაზ ხარბედიას თქმით კი, „ნაირა გელაშვილის […] “პირველი ორი წრე” სწორედ ასეთი ხარვეზების შევსების მცდელობაა. ესაა რომანი ჩვენი დროის შესახებ, უფრო სწორად კი იმ მიზეზებზე, რამაც ჩვენი დრო შვა“.
ნაშრომი 1992-1994 წლებში დაიწერა, 2008 წელს კი რამდენიმე ახალი პასაჟი დაემატა. მთლიანობაში ესაა მცდელობა იმ მიზეზების გააზრებისა, რომელთა გამოც „ჩვენი სამარადჟამოდ გაუბედურებული“ გონებისგან თავი ვერ დაგვიღწევია. ერთია (და საჭიროა), სატირითა და ირონიით ასახო რეალობა და მეორე (ჩემი აზით, კიდევ უფრო საჭირო) – დაბეჯითებული გულმოდგინებით წამოიწყო კვლევა და დაუღალავად განაგრძო საკუთარი „პერმანენტული მარცხის“ სათავემდე სვლა.
გამოწვევის სირთულეს საუკეთესოდ რომანის დასაწყისში დატანილი დალი კანაშვილის კერძო წერილში გამოთქმული სენტიმენტი აღწერს: თუ ათასგვარი დოკუმენტებით გავსებული მამამისის ძველ კარადას არ დაალაგებდა „ყველაფერ ზედმეტს არ გადავყრიდი და დანარჩენს არ მოვაწესრიგებდი, ერთ ნაბიჯსაც ვეღარ გადავდგამდი წინ […]“
მსგავსად, „პირველი ორი წრე“ ცდილობს ჩვენი უახლოესი წარსულის საკუჭნაოს მოწესრიგებას, რათა გადაყაროს ყველაფერი, რასაც ვერ გააცნობიერებს, რაც არ დახარისხდება. რთულია ამ საქმის წამოწყება, რადგან არ იცი, არქივის თითოეულ დოკუმენტთან მიბრუნების ემოციური რესურსი რამდენად გეყოფა. „მაგრამ, ხომ უნდა დამელაგებინა ოდესმე!“
გენერალური დასუფთავების შემდეგ კი, როგორც ავტორი „რადიო თავისუფლებისთვის“ მიცემულ ინტერვიუში ამბობს, გამოიკვეთა, რომ “ჩვენ ვართ ინტელექტუალურად მოუმზადებლები ახალი დროისთვის, ჩვენი მორალური საყრდენები შერყეულია, […] ჩვენ არა ვართ ფსიქიკურად სტაბილური ხალხი. მაშინ [საუბრობს 1990 წელს გამოქვეყნებულ წერილზე] ეს არგუმენტირებული არც მქონდა და ამის დამამტკიცებელი რამე მასალა ხელში არ მეკავა. არის, როცა რაღაცას ამბობ განცდისა და შეგრძნების დონეზე. რეალურად კი ის, რაც მაშინ, 1990 წელს არგუმენტების გარეშე, თეზისებივით მქონდა დაწერილი, ამ რომანში რაღაცნაირად გაიშალა“.
2011 – ერლომ ახვლედიანი, „კოღო ქალაქში“, გამომცემლობა „სიესტა“
„ახლა ჩვენ ვლაპარაკობთ წიგნზე „კოღო ქალაქში”, მშვენიერ წიგნზე, რომელიც “სიესტამ” გამოსცა და რომელიც იწერებოდა 60-იანი წლებიდან მოყოლებული, თუ უფრო ადრე არა. რაც ერლომს ვიცნობ, მას მუდამ უტრიალებს ერთი თემა თავში. მას ჰყავდა პერსონაჟი გიგოტ გოგიტელი, რომელიც არ იყო დაბადებული და მასზე იყო მონათხრობი, მაგრამ რადგანაც არ დაიბადა, ამიტომ ვერაფერს ვერ ამბობდა ავტორი. აქაც, ამ წიგნშიც, ცარიელი ფურცლის თემა ძალიან მნიშვნელოვანია. კალმის, რომელიც არ წერს, წერტილის, რომელიც გარბის…” – აღნიშნავს ზურაბ კიკნაძე რომანისთვის დართულ წინასიტყვაობაში.
ლურჯთვალება კოლხი კოღო საკუთარი მკვლელის ძიებისას პატარა ქალაქში სიყვარულის სენს ავრცელებს – მისი კბენა ამურის ნაისრალივით ხალხს ერთმანეთს აყვარებს. ასეთი სადა, მარტივი და, თითქოს, გულუბრყვილო სიუჟეტით საუბრობს ერლომ ახვლედიანი სიკვდილზე, სიცოცხლეზე, დროზე, სამყაროს შემეცნებაზე, ცოდვასა და, ზოგადად, ქრისტიანულ მსოფლმხედველობაზე.
მანანა კვაჭანტირაძის აზრით, ღრმად სიმბოლურია, წიგნი ამდენხანს რომ იწერებოდა. „50-იან წლებიდან, ანუ სათავეებიდან დაწყებული, პოსტმოდერნული კრიზისული ეტაპით დამთავრებული მეგაპერიოდის გამაერთიანებელი ეს რომანი – თავისი ღრმა და სერიოზული ეგზისტენციალური პრობლემატიკით, მოდერნული და პოსტმოდერნული კონცეპტებისა და ხედვების ინტეგრაციით, ახალი ტიპის ნარატივით ჟანრების საზღვარზე, ამოცნობის პოეტიკით, ტექსტური ბუნებითა და სამყაროს ახალ ხედვაზე ორიენტირებულობით – თითქოს ამ პერიოდის ფინალსაც მონიშნავს და ფინალის მეორე დღესაც“ („ვის ესმის მწერ(ლ)ის ძახილი?“).
მართლაც, „კოღო ქალაქში“ ღრმად ფილოსოფიური და, ამავე დროს, მაღალმხატვრული ტექსტია (დალილა ბედიანიძეს სიტყვებით: „არა უბრალოდ რომანი, არამედ – რომანი–პოემაა“). მწერალი ჭეშმარიტების შეცნობის გზაზე მკითხველს დაიმგზავრებს. ამიტომაც, შემთხვევითი არაა, ზურაბ კიკნაძე წიგნის წინასიტყვაობას სოკრატეს ფრაზის ახვლედიანისეული გადათამაშებით რომ იწყებს: „მე ისიც არ ვიცი, რაც ვიცი.“
როგორც სოკრატეს სჯეროდა, რომ ღმერთებმა მისი თავი ათენს „ბუზანკალივით“ გამოუგზავნეს, ისე ქართულ ლიტერატურას „მწერლომის“ მეტსახელით ერლომ ახვლედიანი მოევლინა.
2012 – აკა მორჩილაძე, „obOle“,„ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა“
„საერთოდ, მგონი ქართველების იმიტომ არ ესმით მსოფლიოში, რომ ჩვენ ძალიან შორიდან ვიწყებთ ლაპარაკს“. „საერთოდ, მგონი ეგ არის საქართველო, მიხვეულ მოხვეულობა… კიდევ მეტი არც არაფერია, თუ არა ბაბუაშენის მამა“. რომლის დანატოვარ სახლსაც ვაგლახ სახურავი თუ ჩაუტყდა, გათბილისელებული ირაკლიც მის შესაკეთებლად აუცილებლად მიაშურებს მამა-პაპათა მიწას.
თუმცა ეს ამბავი „შორიდან’’ აღარ მოიყოლება. „ადრე აკა იშვიათად იძირებოდა ხოლმე ასე დეტალებში, აქ კი ძალიან წვრილმანებშია ყველაფერი, ბოლომდე მიდის, ყოველ გამოცლილ ჭიქას უთვლის პერსონაჟებს, ყოველ გაღეჭილ ლუკმას, გადადგმულ ნაბიჯს… ქართველი კლასიკოსები ასე არ წერდნენ, არ ჰქონდათ ამისთვის დრო, ვერ იცლიდნენ ამისთვის, დიდ-დიდ რაღაცებს უტრიალებდნენ და ხშირად მთავარი გემოები ეკარგებოდათ […] ვიღაცისთვის შეიძლება ეთნოგრაფიული რომანიც იყოს, ქცევების რომანი, ადამიანთა ურთიერთდამოკიდებულებების გაბმული ენციკლოპედია,“ – აღნიშნავს მალხაზ ხარბედია „არილში“ გამოქვეყნებულ რეცენზიაში.
შეიძლება იყოს მეტიც: სიტყვებში გამოძერწილი ქართული ანაზდეული ფიქრები, აღქმები, შეგრძნებები; ისტორიული გაურკვევლობებით ნაკვები საერთო სევდა და დაბნეულობები. მასშტაბური თავისი კონკრეტულობით – საკუთარ სოფლის სახლში ოჯახთან გატარებული ერთი საღამოც რომ დაიტევს. “ჩვენი საწებელი ჩვენს სისხლზე მაგარია”, ამიტომაც „obOle“-ს ლევან ბერძენიშვილი ყველაზე ქართველი ავტორის, ყველაზე ქართულ წიგნს უწოდებს.
თუმცა, მკვეთრი კულტურული ესთეტიკის მიუხედავად, დაჩეხილი და დანაწევრებული ისტორიული ნარატივით გამოწვეული დაძაბულობა კვლავ გადაუჭრელი რჩება: რა უნდა მოუხერხოს ირაკლიმ თავის სტატუსს – მურის ციხისთავების შთამომავლობას? ან მამა-პაპური თოფი, სახელად ობოლე, როგორ უნდა მოიხმაროს? რაც მთავარია, მხედრიონელთა ეპოქის არსებობისგან რა შინაარსი უნდა გამოვიტანოთ? სისხლს მივაწეროთ თუ საწებელს?
საერთოდ, ევალება კი ლიტერატურას ამ კითხვებს პასუხი გასცეს? თუ მხოლოდ უნდა დასახოს პრობლემა, რომლის გადაჭრასაც მკითხველი იტვირთებს?
[სტატიის გაგრძელება განთავსდება “არილზე” რამდენიმე დღეში]
© არილი