თომას ერნესტ ჰიუმი – რომანტიზმი და კლასიციზმი

თარგმნა მალხაზ ხარბედიამ

თავს უფლებას მივცემ ვამტკიცო, რომ რომანტიზმის ასწლეულის შემდეგ კლასიკური რენესანსის სამანთან ვდგავართ და ამ ნეოკლასიკური სულის განსაკუთრებულ იარაღს – როცა იგი პოეზიაში იჩენს თავს – ფანტაზია წარმოადგენს. მასში მე ფანტაზიის ბატონობას ვგულისხმობ – არა საყოველთაოსა და აბსოლუტურს, რაც თავისთავად სისულელეა, არამედ ბატონობას იმ აზრით, რა აზრითაც სიტყვა “სიქველეა” აღჭურვილი ემპირიულ ეთიკაში: სიქველე რაღაცისათვის, ბატონობა რაღაცაზე. მაშ ასე, მე ორი მომენტი უნდა დავამტკიცო: პირველი – ის, რომ კლასიკური აღორძინების დრო მოვიდა და მეორე – ფანტაზიამ, თავისი სპეციფიური მიზნების გამო, გამარჯვება უნდა მოიპოვოს წარმოსახვაზე.
ცნებები “წარმოსახვა” და “ფანტაზია” იმდენი ხანია ფუნქციონირებენ, რომ გგონია, თითქოს ისინი ყოველთვის არსებობდნენ ენაში. მათ, როგორც ორ განსხვავებულ ტერმინს, შედარებით ხანმოკლე ისტორია აქვს. პირველად, ცხადია ისინი ერთდაიმავეს აღნიშნავდნენ; დიფერენცირება XVIII საუკუნის გერმანელმა ესთეტიკოსებმა დაიწყეს.
ვიცი, რომ სიტყვების, “კლასიკური” და “რომანტიკული” გამოყენებისას რისკზე მივდივარ. ისინი ანტითეზათა ხუთ-ექვს სხვადასხვა ტიპს წარმოადგენენ და იქ, სადაც მე მათ ერთი გარკვეული მნიშვნელობით გამოვიყენებ, თქვენ შესაძლოა მეორე დაინახოთ. ასეთ კონკრეტულ შემთხვევაში ამ ცნებებს სრულიად განსაზღვრული და ვიწრო გაგებით ვხმარობ. ალბათ ღირდა ორიოდე ახალი სიტყვის გამოგონება, მაგრამ მე მაინც იმ სიტყვებს ვანიჭებ უპირატესობას, რომელიც ზემოთ ვახსენე… შემდეგში კი ზოგიერთი პოლემისტის პრაქტიკასაც დავიმოწმებ, იმათსას, ვისთანაც ეს ცნებები დღემდე ფართოდ გამოიყენება და რომელთაც ისინი ლამის მოდურ პოლიტიკურ იარლიყებად აქციეს. რამდენიმეს დავასახელებ: მორას, ლასერს და მთელ ჯგუფს “L’Action Francaise”-ს გარშემო(1).
დღეს სწორედ ამ ჯგუფისთვისაა ძალზე არსებითი ცნებათა შორის განსხვავება. რადგან სახეზე გვაქვს უკვე პარტიული სიმბოლო. ჰკითხეთ გარკვეული წრის ადამიანს, რომანტიკოსია თუ კლასიკოსი და პასუხის გაცემისაკე მიხვდებით, რომელ პოლიტიკურ იდეებს უჭერს იგი მხარს.
მოცემულ ტერმინთა ჭეშმარიტ მნიშვნელობაში ჩაღრმავება იმ ადამიანებით უნდა დავიწყოთ, ვინც მათთვის იბრძვის, ისინი მართლაც დარწმუნებულნი არიან თავიანთ მოსაზრებებში (დანარჩენები კი უაზროდ თამაშობენ მრავალმხრივობანას და ორივეს მიმართ სიმპათიით არიან განწყობილნი).
დაახლოებით ერთი წლის წინ, ვინმე (თუ არ ვცდები), გვარად ფორუა ლექციას კითხულობდა “ოდეონში” რასინის შესახებ. მან რამდენიმეჯერ გამოლანძღა ეს კლასიკოსი და გულისგამაწვრილებელი ერთფეროვნების გამო ლამის ჯვარს აცვა იგი. ამას მყისვე რეაქცია მოჰყვა: დამსწრეებმა ერთმანეთი სცემეს, მოგვიანებით ზოგიერთი დააკავეს კიდევაც და პოლიციის განყოფილებაში წააბრძანეს. ლექციების ციკლი ხალხში გაბნეული ასეულობით ჟანდარმებისა და ფილერების ზედამხედველობის ქვეშ გაგრძელდა. ხალხმა ვერ მოითმინა, რადგანაც კლასიკური იდეალი მათთვის ცოცხალი მოვლენაა, რასინი კი ტიტანი-კლასიკოსი. მე ამას ლიტერატურისადმი პირუთვნელ, მძაფრ ინტერესს ვუწოდებდი. მათი აზრით, რომანტიზმი საშინელი სენია, რომლისგანაც საფრანგეთი ეს-ესაა განიკურნა.
მათ შემთხვევაში სირთულე იმაში მდგომარეობს, რომ რევოლუციაც რომანტიზმის პირმშოა. რევოლუციას ისინი ვერ იტანენ, ე.ი. რომანტიზმიც ეზიზღებათ.
მე სრული უფლებით ვიჭრები პოლიტიკაში; რომანტიზმი ინგლისშიც და საფრანგეთშიც ყველასთვის კარგად ცნობილ პოლიტიკურ იდეებთან იგივდება, გარკვეული მოქმედი პრინციპის გამოხატვის კონკრეტულ მაგალითს წარმოადგენს და ეს ყველაფერი მაქსიმალურად ზუსტად ახასიათებს რომანტიზმის ფენომენს.
“კლასიკური”, თავისი სიცხადით, შეგვიძლია განვსაზღვროთ როგორც რომანტიზმის სრული ანტიპოდი. ადამიანი ძალზე ჩამორჩენილი და შეზღუდული არსებაა, ვისი ბუნებაც უკიდურესად კონსტანტურია. მხოლოდ ტრადიცია და ორგანიზაცია თუ გააკეთილშობილებს მას.
ამ თვალსაზრისებს საფუძველი დარვინის ეპოქაში შეერყა. მაგალითისთვის, თუნდაც მისი ჰიპოთეზა ავიღოთ: მცირე მუტაციებიდან კუმულაციური ეფექტის შედეგად ახალ სახეობათა წარმოშობის შესახებ – რა არის იგი, თუ არა იმის აღიარება, რომ მომავალში კიდევაა შესაძლებელი განვითარება. თუმცა, დღეს საპირისპირო ჰიპოთეზა იკრებს ძალას, ანუ დე ფრიზის მუტაციური თეორია(2): ყოველი ახალი სახეობა თანდათანობით (მცირე ძვრათა დაგროვებით) კი არ ჩნდება, არამედ უეცარი ნახტომის შედეგად, როგორც სპორტში და ერთხელ წარმოქმნილი აბსოლუტურად უცვლელი რჩება.
კლასიკური დოქტრინის მოკავშირედ ეკლესია იქცა და ეს ყველაფერი პელაგიანელთა(3) დარბევისა და პირველქმნილი ცოდვის ჯანსაღი კლასიკური დოგმის გაბატონების შემდეგ მოხდა.
შეცდომაა კლასიკური შეხედულებების მატერიალიზმის პრინციპებთან გაიგივება. პირიქით, იგი მთლიანად ემთხვევა ტრადიციულ რელიგიურ მიდგომას, ანუ ადამიანის შეზღუდულობის ეს მოცემული ელემენტი ღმერთის რწმენაა, ყველასთვის ისევე ურყევი და ჭეშმარიტი, როგორც მატერიისა და ობიექტური სამყაროს არსებობის რწმენა; როგორც წყურვილი, სექსუალური ლტოლვა და სხვა მარადიული თვისებები. დროდადრო ეს ინსტინქტები იხშობოდა (ძალით ან რიტორიკით): ფლორენციაში სავონაროლას, ჟენევაში კალვინის(4), ჩვენთან კი მრგვალთავიანების(5) დროს. და ყოველთვის, ეს ჩახშული ინსტინქტი გარკვეული ანომალიის სახით ამოხეთქავდა ხოლმე. იგივე იყო რელიგიის შემთხვევაშიც. რაციონალიზმის მანკიერი რიტორიკა ფეხქვეშ თელავს თქვენს ბუნებრივ ინსტინქტებს და აგნოსტიკოსად გაქცევთ. სხვა ინსტინქტების ჩახშობისას ბუნება შურს იძიებს. ინსტინქტებს, რომლებიც თანაზომიერ და სრულფასოვან გამოსავალს ჰპოვებენ რელიგიაში, აუცილებლად სხვაგვარად, სხვა სახით უნდა გამოხატოს თავისი არსი. თქვენ არ გწამთ ღმერთის და ადამიანის ღვთაებრიობას ირწმუნებთ ხოლმე. არ გწამთ ზეციური საუფლოსი და მიწიერი სამოთხის გჯერათ. სხვა სიტყვებით, თქვენ რომანტიზმამდე მიდიხართ. ის კონცეფციები, რომლებიც თავდაპირველი შემუშავების სფეროში ამართლებენ და ჰარმონიულად არსებობენ, სხვა შემთხვევებში ლაქას ცხებს, ამახინჯებს და აბუნდოვანებს ადამიანური გამოცდილების მკაფიო კონტურებს. ეს იმას ჰგავს, სადილის მაგიდაზე რომ ბადაგიანი ჭიქა დაიღვრება. ამ შემთხვევაში რომანტიზმი – უკეთეს განსაზღვრებას ვერც ვპოულობ – დაღვრილი რელიგიაა.
რომანტიკოსი, რომელიც ადამიანის “უკიდეგანობას” აღიარებს, უსასრულობის შესახებ უნდა გველაპარაკოს, მაგრამ საკუთარ შესაძლებლობებთან დაკავშირებული ილუზიებისა და ზოგადად ადამიანის რეალურ შესაძლებლობებს შორის არსებული სამწუხარო კონტრასტის გამო ეს იდეა (ყველაზე გვიან სტადიაზე მაინც) პირქუში ხდება. მოვიყვან განსხვავებულ ტიპთა მაგალითებს. ერთი მხრივ კლასიკური: ჰორაციუსი, ელიზაბეტინელთა უმრავლესობა, ავგუსტუსის ეპოქის მწერლები, მეორე მხრივ კი რომანტიკული – ლამარტინი, ჰიუგო, ნაწილობრივ ქითსი, კოლრიჯი, ბაირონი, შელი და სუინბერნი.
ვიცი, რომ კლასიკური და რომანტიკული ლექსის დაპირისპირებისას ადამიანებს ძალზე სიამოვნებთ, ვთქვათ, რასინისა და შექსპირის დაპირისპირება. მე სხვაგვარად ვფიქრობ. გამყოფი ხაზი, ჩემი აზრით, ცოტათი გადაადგილებულია ნამდვილი შუალედიდან. უეჭველია, რომ რასინის ადგილი ულტრაკლასიკურ ფლანგზეა, მაგრამ შექსპირის რომანტიკოსობა ცოტათი ძნელი წარმოსადგენია. კლასიკურსა და რომანტიკულს შორის განსხვავებას სისადავესა და სიჭარბეს შორის არსებულ სხვაობასთან აიგივებთ. ნიცშეს კვალად ვიტყვი, რომ არსებობს კლასიციზმის ორი ტიპი: სტატიკური და დინამიკური. შექსპირი – მოძრაობის კლასიკოსია.
ასე მესმის მე კლასიკური ლექსი. ყველაზე თავბრუდამხვევი აღმაფრენისასაც კი იგრძნობა თავშეკავება. კლასიკურ პოეტს კარგად ახსოვს: ადამიანი მოკვდავი არსებაა და მის ცხოვრებას ზღვარი უდევს. ადამიანი და მიწა – ერთი მთელია. მას შეუძლია ახტეს, მაგრამ შემდეგ მაინც დაცემისთვის იქნება განწირული; იგი ვერასდიდებით ვერ გაფრინდება ღრუბლებისკენ.
თქვენ ალბათ გახსოვთ, რომ პოეზიაში რომანტიკული შეხედულებები პრინციპში ფრენის მეტაფორათა გარშემო კრისტალიზდება. ჰიუგო ყოველთვის დაფრინავს, უფსკრულებიდან მარადიული სფეროებისკენ. სიტყვა “უკიდეგანო” ლამის ყოველ მეორე სტრიქონში გვხვდება.
ახლა კი შევეცდები ავხსნა, ჩემი აზრით, რატომ ვუახლოვდებით რომანტიული მოძრაობის აღსასრულს.
პირველი მიზეზი ხელოვნებაში არსებული ნებისმიერი წყობისა და ტრადიციის ხასიათშია ჩადებული. ხელოვნებაში განსაკუთრებულ მიდგომას ან წყობას ზუსტი ანალოგია შეგვიძლია მოვუძებნოთ ორგანულ ცხოვრებასთან. იგი ბერდება და იშრიტება. გარკვეული ვადის გასვლის შემდეგ, იგი უნდა მოკვდეს. გათამაშდება ყველა შესაძლებელი მოტივი და აი, იგი იფიტება; აქედან გამომდინარე, მისი საუკეთესო პერიოდი – ყმაწვილობაა.
ეს კანონი ხელოვნების სხვა დარგებზეც ვრცელდება. ფერწერაში, ყველა დიდი ოსტატი მაშინ ევლინება სამყაროს, როცა კონკრეტულ ტრადიციას (რომელსაც ისინი აიტაცებენ) ჯერ კიდევ აკლია სრულყოფილება. ფლორენციული ტრადიცია დამაგვირგვინებელ მწვერვალსღა ელოდა, როცა რაფაელი გამოჩნდა; ბელინისეული მანერა(6) ჯერ კიდევ ახალი ხილი იყო, როცა ვენეციამ სამყაროს ტიციანი აჩუქა. პეიზაჟით მხოლოდ ერთობოდნენ, ამ დროს კი ტერნერმა და კონსტებლმა(7) მისი თვითმყოფადი ძალა გამოავლინეს. დაეუფლნენ რა პეიზაჟის ხელოვნებას, მემკვიდრეებს მათ მინიმუმი, ან სულაც არაფერი დაუტოვეს ამ სფეროში შესაქმნელად. შემოქმედების ნებისმიერი სივრცე პირველი დიდი მხატვრის ხელში იშრიტება, იგი ამ სივრციდან უნაკლო მოსავალს იღებს, დანაკარგების გარეშე.
დაშრეტის ამგვარი პერიოდი დაუდგა, ჩემი აზრით, რომანტიზმსაც. პოეტური ხელოვნების ახლად აყვავებას ტყუილად ველით მანამ, სანამ არ იარსებებს ახალი ტექნიკა, ახალი მიდგომა, რომლის “აღმსარებლებიც” ჩვენ გავხდებით.
აქ შესაძლოა შემოგვედავონ იმის გამო, რომ ასწლეული როგორც ორგანული მთელი წარმოუდგენელია, რომ შეცდომაში შემიყვანა ყალბმა მეტაფორამ, და რომ მწერალთა ერთიანობა ორგანიზმი ან სამთავრობო უწყება როდია. როგორებიც არ უნდა ვიყოთ სხვა ვითარებაში (გვეტყვიან ოპონენტები), ლიტერატურაში ინდივიდუუმები, პიროვნებები ვართ და შეუძლებელია ჩვენი ერთი საწყაულით შეფასება. პოეტი-ინდივიდი ნებისმიერ ვითარებაში შეიძლება გახდეს კლასიკოსი ან რომანტიკოსი (თავისი ახირებების შესაბამისად), ანუ თქვენ შეგეძლებათ გამოეყოთ კიდეც ამ მიმდინარეობებს, დაახასიათოდ კლასიკური და რომანტიკული სული როგორც ინდივიდმა და წმინდა განყენებული პოზიციებიდან გადაწყვიტოთ, რომელია მათ შორის უკეთესი და რომელი დგას უფრო მაღლა.
ამაზე ვუპასუხებ, რომ სილამაზის შესახებ განსჯისას არავინ უნდა იდგეს განყენებულ პოზიციებზე. თქვენ ხომ აბსტრაქტულ არსებად არ იბადებით, არამედ კონკრეტული მშობლების შვილი ხართ… იგივე შეიძლება ითქვას ლიტერატურის შეფასების შესახებაც. თქვენი თვალსაზრისი – თითქმის მთლიანად ლიტერატურის ისტორიის ნაყოფია, ისტორიისა, რომელიც თქვენამდე იყო და ამიტომაც, როგორი თავისუფალი მოაზროვნეც არ უნდა იყოთ, მაინც მასზე ხართ დამოკიდებული. სპინოზას მაგალითი ავიღოთ: ქვის დაცემა დედამიწაზე. ქვას რომ ცნობიერება ჰქონდეს, ამბობს მოაზროვნე, იგი იფიქრებდა, რომ მიწისკენ თავისი ნებით მიიწევს. თქვენც ასევე ხართ: ვითომ თავისუფალი განსჯებით იმის შესახებ, თუ რა არის, ან რა არ არის მშვენიერება. თავისუფლების ხვედრითი წონა ადამიანში ძალზე გადამეტებულია. განსაკუთრებულ, იშვიათ შემთხვევებში რომ ვართ თავისუფლები, ამას ჩემი რელიგიაც მიდასტურებს და ის თვალსაზრისებიც, რომლებითაც მეტაფიზიკა მამარაგებს. მაგრამ ე.წ. თავისუფალი ქმედებანი რეალურად მაშინალურია. ადამიანს პრინციპში შეუძლია მაშინალურად დაწეროს წიგნი. მე წამიკითხავს ასეთი თხზულებები. ოცზე მეტი წლის წინ რობერტსონმა რამდენიმე ექსპერიმენტი ჩაატარა რეფლექტორული მეტყველების შესახებ და დაამტკიცა, რომ ჭკუასუსტობის რიგ შემთხვევებში, როცა ადამიანები სრულიად უსუსურნი არიან ლოგიკური აზროვნების თვალსაზრისით, ძალზე ჭკვიანურად პასუხობდნენ კითხვებზე პოლიტიკის შესახებ და ა.შ. დავუშვათ, ამ კითხვების არსი მათთვის გაუგებარი დარჩა, სამაგიეროდ, ენა მოქმედებდა რეფლექსივით. სწორედ ასევე, ზოგიერთ უკიდურესად რთულ მექანიზმს (საკმაოდ დახვეწილს იმისთვის, რათა მშვენიერების იმიტირება მოახდინოს) შეუძლია თავისთავად იმუშაოს; დარწმუნებული ვარ, იგივე ვითარებაა მშვენიერებაზე განსჯის შემთხვევაშიც.
რომანტიკოსებთან დაპირისპირებისას ორ ასპექტს გამოვყოფ: თვისებებს, რომლებიც მათ ყველა დიად პოეტს აახლოვებს ერთმანეთთან და რომლებიც მათ რომანტიკულ ნატურას განსაზღვრავენ. სწორედ ეს მეორეხარისხოვანი თვისება წარმოადგენს ასწლეულის განმსაზღვრელ ელემენტს და შესაძლოა იგი თანამედროვეებს აღელვებდეს, მაგრამ მომავალ თაობას კი ზიზღის გრძნობას აღუძრავს. ასეთია პოუპის თვისება, რომელიც ძალიან მოსწონდათ მის მეგობრებს, მაგრამ ჩვენ კი ვერ ვიტანთ.
ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ რომანტიკოსების მოსვლის წინა პერიოდში ყველას, ვისაც ცოტათი უჭრიდა გონება, შეეძლო ეწინასწარმეტყველებინა მომავალი ცვლილებები. ახლა, მე მგონი, ზუსტად იგივე მდგომარეობაში ვართ. დარწმუნებული ვარ, დღითიდღე მრავლდებიან ისინი, ვისაც უბრალოდ, ეზიზღება სუინბერნი.
მანამ, სანამ ჩემს აზრს გავაგრძელებდე, ერთ რამეზე მინდა გავამახვილო თქვენი ყურადღება: თუმცა დე-ფაქტო რომანტიზმი მოკვდა, მისთვის დამახასიათებელი კრიტიკული მიდგომა დღემდეა გაბატონებული. უფრო ზუსტად: ნებისმიერ ლექსს აღქმის გარკვეული სტანდარტი ახლავს თან. ლექსები რომანტიზმის პერიოდში ერთ მოთხოვნებს აკმაყოფილებდა, კლასიციზმის პერიოდში – მეორეს. ახლა, მე ვიტყოდი, ამ აღქმის სტანდარტმა თავის თავში ამოწურა ის, რის საფუძველზეც იგი გაჩნდა და თუკი რომანტიკულმა ტრადიციამ ამოწურა თავი, ცნობიერების კრიტიკული წანამძღვარი – რომელიც ლექსისგან რომანტიკულ თვისებებს ითხოვს – შენარჩუნდა. ხვალ რომ კლასიკური ლექსის ღირსეული ნიმუში შეიქმნას, ერთეულები თუ შეძლებენ მის გადახარშვასა და გაგებას.
უარს ვამბობ იმაზეც, რაც საუკეთესოა რომანტიკოსებთან. მით უმეტეს, უარვყოფ აღქმის სტანდარტს. მე დაუდევრობის წინააღმდეგი ვარ, რომელიც ართმევს ლექსს უფლებას, ლექსად იწოდებოდეს, თუკი მასში კვნესა და ჩივილი არ იქნება. ამასთან დაკავშირებით ყოველთვის მახსენდება “ზრდილობიანი” თხოვნა ჯონ უებსტერის(9) ლექსიდან, რომელზედაც დიდი სიამოვნებით მოვაწერდი ხელს:
“მორჩი კვნესას?
გზას ეწიე!”
დღევანდელ სიტუაციაში თავშეკავებული და მკვეთრად კლასიკური ლექსი შესაძლოა საერთოდაც არ მიიჩნიონ პოეზიად. აბა, ნახეთ რამდენი ადამიანი გამოგიტყდებათ, რომ ჰორაციუსი ან პოუპი უყვარს? მათი კითხვისას ამ ადამიანებს, უბრალოდ, აკანკალებთ.
უმრავლესობისთვის პოეზიის კვინტესენცია იმაში მდგომარეობს, რომ მას გარკვეულად სხვა სამყაროში უნდა გადაჰყავდეს მკითხველი. მიწიერზე ან კონკრეტულზე მიჯაჭვული ლექსები (ქითსთან ასეთები ხშირად გვხვდება) მათთვის ოსტატობის ნიმუშს წარმოადგენს, მაგრამ არა პოეზიას. რამდენად გაგვრყვნა რომანტიზმმა, რომ გამოხატვის ერთგვარი ბუნდოვანების გარეშე უზენაესს უარვყოფთ.
ხშირად ფიქრობენ ხოლმე, რომ ლექსები, უპირველეს ყოვლისა, დაუკმაყოფილებელ გრძნობებს გამოხატავს. სვამენ კითხვას: “როგორ შეიძლება ლექსები გრძნობების გარეშე?” ამგვარი პერსპექტივა კარგს არაფერს გვიქადის. კლასიკის აღორძინებასთან ერთად რომანტიკოსთათვის უნაყოფო უდაბნო და პოეზიის სიკვდილი იწყება (ცხადია, იგულისხმება პოეზია ისეთი, როგორადაც იგი მათ ესმით) და სწორედ ეს აღორძინება შეავსებს ამ სიკვდილით გაჩენილ სიცარიელეს. მათ არ ესმით, რატომ შეიძლება ჰქონდეს მკაცრ კლასიკურ სულს საკუთარი თავის პოეზიაში გამოხატვის პოზიტიური და კანონიერი მოთხოვნილება? მათთვის სრულიად გაუგებარი რჩება ის, თუ რაში მდგომარეობს ეს პოზიტიური მოთხოვნილება (ამას შემდგომ განვმარტავ).
ეს გაუგებრობა, მე მგონი, საბოლოოდ ხელოვნების რაღაც უხამსი მეტაფიზიკიდან მოდის. მის თანახმად, თქვენ, უბრალო მოკვდავი, ვერაფრით მიხვდებით მშვენიერების არსს, თუკი საქმეში ზეკაცის ხელი არ ურევია.
ამგვარი თეორიის ტიპიურ მაგალითს წარმოადგენს თავები რესკინის “თანამედროვე ფერმწერების” მეორე ტომიდან, რომელიც წარმოსახვას ეძღვნება და საიდანაც სადისკუსიოდ ფრაგმენტს გთავაზობთ. შევნიშნავ, რომ “წარმოსახვის” ამგვარ კონტექსტში გამოყენება არაფერს ავნებს სტატიის დასასრულს წარმოდგენილ დისკუსიას. ეს სიტყვა მხოლოდ იმიტომაა აქ ჩასმული, რომ იგი რესკინთანაცაა გამოყენებული. ერთადერთი, რაც მადარდებს, ქვეტექსტია, რომელსაც რომანტიკულად მივიჩნევ.
“წარმოსახვა განწირულია სერიოზული იყოს; იგი ძალზე შორს იხედება, ძალზე პირქუშია, ქედმაღალი და დამაჯერებელი იმისთვის, რათა გაიღიმოს. ყოველივეს გულისგულში – თუკი საერთოდ გვიწერია იქ შეღწევა – არის რაღაც, რაზეც ვერ გავიცინებთ… მათ, ვინც სხვებზე შორს წავიდა და შეიმეცნა საგანთა სიღრმისეული მელანქოლია, დაუოკებელი ვნება და თანალმობის თვინიერება იპყრობს” (ნაწილი III, თავი III, პარ.9).
აქ რომანტიკული მიდგომის უკიდურესი ნავსაყუდელია. იგი უკვე არა იმდენად მიდგომას წარმოადგენს, რამდენადაც კოსმოსის ურყევ კანონს.
ფილოსოფია, უპირველეს ყოვლისა, იმიტომ კი არ არსებობს, რომ ჭეშმარიტებას გვაზიაროს (მას ეს არ ძალუძს), არამედ იმისთვის, რათა მცირე სივრცე დატოვოს განმარტებისთვის. მიიჩნევენ, რომ ფილოსოფია მყარ საფუძველს უზრუნველყოფს სასურველი დასკვნებისთვის ესთეტიკის სფეროში. არადა, პირიქით ხდება. ყველაფერი ფრონტის ხაზზე არეულობით იწყება და სულის მოსათქმელად ზურგში გადაინაცვლებთ ხოლმე, რათა უკეთ დაეუფლოთ იარაღს. ანუ, მეტაფორების გარეშე: ფილოსოფია აწონ-დაწონილ და ზუსტ ენას გთავაზობთ, რათა გასაგებად თქვათ, რას გულისხმობთ, მაგრამ ის, რისი თქმაც გსურთ და რასაც გულისხმობთ, სხვა რამითაა წინასწარ განსაზღვრული. პირველადი რეალობა – აურზაური, არეულობა და ომია; მეტაფიზიკას მასში საღი აზრი შეაქვს.
დავუბრუნდეთ რესკინს და ყვველაფერ არასერიოზულისადმი ზიზღს. მე მგონი, აქ უხამს მეტაფიზიკურ ესთეტიკასთან გვაქვს საქმე. მშვენიერების ან ხელოვნების არსის გააზრებისას მეტაფიზიკა ყოველთვის უსასრულოსკენ მიიწევს. განსაკუთრებით გერმანიაში; პირველი ესთეტიკური თეორიების ქვეყანაში, ესთეტ-რომანტიკოსებს მშვენიერება “უკიდეგანომდე!” აჰყავდათ, ვისი ძალითაც ჩვენი ყოფიერება სულიერ აბსოლუტს აღწევს. მცირეოდენი მშვენიერება სამყაროს მთელ სიბრძნეს მოიცავს. ყოველი შემოქმედი კი ერთგვარი პანთეისტია.
ცხადია, ამგვარი თეორიის ადეპტებისთვის ცნობიერი საზღვრით ხელფეხშეკრული პოეზია არასდროს იქნება მაღალი ხარისხის ქმნილება. აქ ისინი წინააღმდეგობას ხედავენ ცნებათა შორის. და რადგანაც მეტაფიზიკა ცრურწმენის უკანასკნელი ნავსაყუდელია, ჩემი ვალია უკუვაგდო მისი გავლენა.
გთავაზობთ მოსაწყენ განსჯას დიალექტიკის შესახებ, რომლის გარეშეც ნაბიჯს ვერ გადავდგამდით. მშვენიერების იდეის ანალიზისას ორი ხაფანგი მელის… პირველი – ძველი, კლასიკური თვალსაზრისი მშვენიერების შესახებ, გარკვეულ ერთიან, ურყევ ფორმებს რომ მორჩილებს; მეორე ესაა რომანტიკული, უსასრულობისკენ მიდრეკილი თვალსაზრისი. სადღაც მათ შორისაა მოთავსებული ის მეტაფიზიკა, რომელიც საშუალებას მომცემს საბოლოოდ დავრწმუნდე: ჩემს მიერ განსაზღვრული ნეოკლასიკური ლექსი არანაირ ცნებით წინააღმდეგობას არ იწვევს. ეს მთავარი დამამტკიცებელი საბუთია იმისა, რომ მცირე და მკაცრად განსაზღვრული ფორმის ლექსშია მშვენიერება.
მაღალი მიზანი – ტევადი, ზუსტი დ გასაგები აღწერაა. უპირველეს ყოვლისა, ხაზს გავუსვამთ ამ მიზნის გამოუქმელ სირთულეს. საქმე უბრალოდ გულმოდგინებაში როდია; თქვენი ინსტრუმენტი ენაა, ენა კი თავისი არსით საზოგადოებრივი ფენომენია; ანუ იგი ყოველთვის გამოხატავს არა ზუსტ მნიშვნელობას, არამედ კომპრომისს, რაღაც ზოგადს, რაც ყველასთვის საერთო და მისაღები იქნება. ყოველი ადამიანი განსხვავებულად ხედავს და თავისი თვალსაზრისის უდანაკარგოდ გადმოსაცემად, ენასთან სასტიკ ბრძოლაში ებმება. ენას თავისი განსაკუთრებული ბუნება აქვს, თავისი პირობითობებითა და საზოგადო ცნებებით ხასიათდება. მხოლოდ დაკვირვებულობითა და ცნობიერების დიდი ძალისხმევის ფასად შეიძლება იგი ჩვენს ჩანაფიქრს დავუმორჩილოთ.
მოდით, ორი ცნება გავმიჯნოთ. პირველი – ცნობიერებისთვის დამახასიათებელი განსაკუთრებული თვისება, რომელიც აბსტრაჰირდება ტრადიციული ხედვისგან და საგნებს ისე უყურებს, როგორადაც ისინი წარმოგვიდგებიან. ასეთი შემთხვევები ძალზე იშვიათია. მეორე – ცნობიერების დაძაბვა, სრული კონტროლი საკუთარ თავზე, აუცილებელი იმისათვის, რათა დანახული მართლაც გამოიხატოს, რათა გაცდეთ უკვე ფესვგადმული მეთოდის ნაცნობ დეტალებს და აუარება მცირე პრობლემისა და ხარვეზის მიუხედავად, სკრუპულოზურად შეასრულოთ თქვენს მიერ ჩაფიქრებული ვირაჟი. გულახდილობა – რაც არ უნდა ასაზრდოებდეს მას – საშუალებას გვაძლევს, ჭეშმარიტი ხელოვნების უმნიშვნელოვანესი ღირსება ისე შევიმეცნოთ, რომ არც “უკიდეგანოზე” მოვცდეთ და არც “სერიოზულზე”.
ახლა უკვე დროა განვსაზღვროთ კონსტრუქციული ლექსის ის უპირველესი ღირსება, რომელიც თავისი არსით სრულყოფილებას წარმოადგენს და არანაირადაა დაკავშირებული არც უსასრულობასთან, არც იდუმალებასთან ან ემოციებთან.
ჩემი განსჯები სწორედ ამ მიზანს ემსახურება. მე თავშეკავებულ, მოქნილ, კლასიკურ ლექსს ვწინასწარმეტყველებ, თუმცა მყისვე გამოჩნდება დამყაყებულ რომანტიკულ ესთეტიკაზე დაფუძნებული თვალსაზრისი იმის შესახებ, რომ უკიდეგანობის გვერდის ავლით, ასეთი ლექსი ვერანაირად ვერ დაიტევს პოეზიის არსს.
შევეცდები გაკვრით დავახასიათო ეს პოზიტიური ღირსება და წარმოდგენილი თვალსაზრისით სტატიის დასრულებას შევუდგე: ანუ, როცა ეს ზემოხსენებული ღირსება ემოციების სფეროში იჩენს თავს, თქვენს წინაშეა წარმოსახვა; ხოლო როცა იგი კონკრეტულ სასრულ საგანთა ჭვრეტისას გვეცხადება, მას ფანტაზია უნდა შევარქვათ.
პროზა, ისევე როგორც ალგებრა, კონკრეტიკას ნიშნებისა და იარლიყების სამოსელში ახვევს, რომლებიც წესის მიხედვით გადაადგილდებიან და ამავე დროს არც თავის უხილავობას კარგავენ. პროზაში არსებობს ტიპიური სიტუაციები და სიტყვათშეთანხმებანი, რომლებიც სხვა, შესაძლოა უფრო მოზრდილ ერთეულებად იქცევიან ისევე ავტომატურად, როგორც ფუნქციები ალგებრაში. იქსები და იგრეკები მხოლოდ ახლიდან მატერიალიზდებიან ამ პროცესის დასრულების შემდეგ. პოეზია – ყოველ შემთხვევაში ერთი ასპექტით – შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც ცდა, რათა თავი დააღწიოს პროზის ამგვარ თავისებურებას. მისი ენა არა შექცევადი, არამედ ვიზუალურ-კონკრეტულია. პოეზია კომპრომისია ინტუიციის ენის სასარგებლოდ, ინტუიციისა, რომელიც შეგრძნებებს დაუნაწევრებლად გადმოგვცემს. იგი ცდილობს დაიპყროს თქვენი ყურადღება, გაიძულოთ მატერიალურს მიაპყროთ მზერა და არ გაძლევთ განყენებულის ჭვრეტაში დროის დაკარგვის საშუალებას. იგი ახალ-ახალ ეპითეტებს ირჩევს არა იმიტომ, რომ ისინი ახალი არიან და ძველები მობეზრდა, არამედ იმიტომ, რომ ძველები უკვე ვეღარ გამოხატავენ მატერიალურს და აბსტრაქტულ იარლიყებად იქცევიან. პოეტის ნებით გემი “ტალღებს აპობს”, რაც საგნობრივ ხატს იძლევა გაცვეთილი “მიცურავს” ნაცვლად. ვიზუალური მნიშვნელობა მხოლოდ მეტაფორის ახალი ფიალით უნდა მივართვათ მკითხველს; პროზა კი ძველი დოქია, საიდანაც ეს ვიზუალური მნიშვნელობები ჟონავენ. სახეები და ხატები ლექსებში უბრალოდ სამკაული კი არაა, არამედ თავად არსი ინტუიტური ენისა. პოეზია ადამიანივითაა, სასეირნოდ რომ გვიხმობს, პროზა კი მატარებელია, რომელსაც დანიშნულების ადგილას ჩავყავართ.
აქ საჭიროა ორ სიტყვაზე გავამახვილოთ ყურადღება, რომელსაც ხშირად ახსენებენ ხოლმე ზემოთქმულთან დაკავშირებით: “ახალი” და “მოულოდნელი”. “ახალს” განადიდებენ. გასაგებია, რაც იგულისხმება ამ სიტყვაში, თუმცა იგი ჭეშმარიტებასთან ერთად რაღაც თანამდევი, შეიძლება ითქვას, ცრუ აზრის მატარებელიც არის. როცა ლექსს ან ნახატს “ახალს” უწოდებენ და აღნიშნავენ, რომ იგი კარგადაა ნაკეთები, იქმნება შთაბეჭდილება, რომ სიახლე – ხარისხიანობის ძირითადი ელემენტია, რომ “სიახლე” “კარგს” ნიშნავს. ეს აზრი საფუძველშივე არასწორია, სიახლეში per se(10) არაფერია განსაკუთრებული. ხელოვნების ნაწარმოები კვერცხი ან ლუდი როდია. უფრო პირიქით. ენისა და მეთოდის ბუნებიდან გამომდინარე გარდაუვალია ის, რომ “კარგის”, “ხარისხიანის” საფუძველში მდებარე ელემენტებზე მხოლოდ “სიახლის” კატეგორია მიუთითებს. იგი მყისვე დამაჯერებლად შეგვაგრძნობინებს იმ ჭეშმარიტად საგნობრივს, რითაც შემოქმედი იყო გატაცებული. ეს წუთიერი შეგრძნებაა. რეალური შეტყობინება ძალზე იშვიათია, რადგანაც პირდაპირი მეტყველება არადამაჯერებელია. სწორედ ამგვარი შეტყობინების იშვიათ წამებში შიშვლდება ესთეტიკური სიამოვნების საფუძველი.
მე მგონი, რაღაცის მიმართ ინტერესით, მისი ჭვრეტით შობილი საგნის ზუსტი აღწერა (“ზუსტი” იმ გაგებით, რომელიც ეს-ესაა შემოგთავაზეთ) სრულად ამართლებს პოეზიის არსს. იმისთვის, რათა ეს რაღაც პოეზიის ფარგლებს გასცდეს, დაუცხრომელი, დაუმორჩილებელი გემოვნებაა საჭირო. ჭვრეტა აქ იმ მნიშვნელობით იხმარება, რა მნიშვნელობითაც პლატონს ესმოდა იგი – თუმცა კი სხვა თემასთან მიმართებაში იყენებდა მას – ანუ როგორც მიუკერძოებელ ინტერესს.
მოდით, კონკრეტული მაგალითი მოვიყვანოთ, გარკვეულწილად უკიდურესი: ქუჩაში მიდიხართ, ქალს მისდევთ და ამჩნევთ, რომ კაბის კალთები რაღაც საოცარი სინაზით ეხება კოჭებზე. თუკი ეს დეტალი იმდენად დაგიპყრობთ, რომ მისი აღმნიშვნელი ზუსტი ეპითეტის პოვნამდე მოსვენებას დაკარგავთ, მაშინ სწორედ ესთეტიკურ გრძნობასთან გვექნება საქმე. სწორედ ჭვრეტისკენ ლტოლვა, გემოვნება გვიბიძგებს ასეთი ძალისხმევით ვეძებოთ აღმნიშვნელი. ამგვარი სიტუაციაში გრძნობა, რომელიც ჰერიკს დაეუფლა(11), როცა “შმაგი კაბის” შესახებ წერდა, გაჭრილი ვაშლივით ჰგავს იმას, რისი წყალობითაც უფრო მასშტაბურ და ბუნდოვან კონტექსტში სანიმუშო რომანტიკული ლექსები იშვება. მერე რა, რომ გამოწვეული ემოცია არაა ბუნდოვან-მედიდური, არამედ პირიქით, კურიოზულია; მთავარი ისაა, რომ აქ იგივე მექანიზმი მოქმედებს, რაც მაღალ პოეზიაში. კერძოდ ესაა – ყოფითი ენისგან გაქცევა, რათა საგნის “კონტურს” შეეხო.
მე უნდა ვაჩვენო, რომ მომავლის ლექსებში ფანტაზია კლასიკური სკოლის უცილობელი იარაღი გახდება. ჩემს მიერ ზემოთ აღნიშნული პოზიტიური თვისება ბალადაში იჩენს თავს უკიდურესი პირდაპირობითა და უბრალოებით (მაგალითად: “კირკონელის ველზე”(12)). თანაც ის ლექსი, რომელსაც ჩვენ ვესწრაფვით, მხიარული, თავშეკავებული, დახვეწილი იქნება და პოზიტიური თვისებების იარაღად აქ ფანტაზია იქცევა.
საგანი არანაირ როლს არ თამაშობს, მასში იგივე თვისებაა ჩადებული, როგორც ქრესტომატიულ რომანტიკოსებთან.
ყველაფერს განსაზღვრავს არა გამოწვეული გრძნობის ხარისხი ან ტიპი, არამედ თავისთავად ფაქტი: არის თუ არა მასში ჭეშმარიტი ლტოლვა; მართლაც ედგა თუ არა პოეტს თვალწინ გაცნობიერებული ხილული ობიექტი, რამ აღაფრთოვანა იგი? მნიშვნელობა არა აქვს, ქალის ფეხსაცმელი იქნება ეს თუ ვარსკვლავებით მოჭედილი ზეცა.
ფანტაზია არაა უბრალო სამკაული, მტკნარ მეტყველებას რომ ამშვენებს – ეს არასწორი მიდგომაა. მხოლოდ ახალი მეტაფორებია (ანუ ფანტაზია) მისი სიზუსტის წინაპირობა.
როცა ანალოგიას აღარ ყოფნის კავშირის უნარი და იმის გადაფარვას იწყებს, რასაც თავად განსაზღვრავს, ჩნდება გარკეული ტიპის ზედმეტობა, ანუ სახეზეა ფანტაზიის თამაში – ამას მე წარმოსახვაზე დაბლა ვაყენებ.
ხოლო როცა ანალოგია თავისი ყოველი ნაწილაკით ზუსტი აღწერისათვის გამოიყენება (ჩემს მიერ ზემოთ ნახსენებ “სიზუსტეს” ვგულისხმობ), ფანტაზიის ამ ტიპის წინააღმდეგ გალაშქრება (თითქოს მის მიერ წარმოქმნილი ეფექტი არც ისე ღრმა იყოს), მე მგონი, სრული სისულელე იქნებოდა. იქ, სადაც გულახდილობა იმარჯვებს, ანალოგია მთელი თავისი არსებით გრძნობისა თუ საგნის ზუსტ “კონტურსაც” მონიშნავს, რომელსაც ეს ლექსი გამოხატავს და სწორედ ამ დროს იშვება უზენაესი პოეზია (შესაძლოა ლექსის საგანი უმნიშვნელოც იყოს, უკიდეგანობის შეგრძნება კი ზღვარს მიღმა არსებობდეს)!
აქ ძნელია რაღაც ტერმინოლოგიის შემოტანა. რა სიტყვაც არ უნდა აიღო, იგი იმწამსვე სენტიმენტალობაში გადაიზრდება ხოლმე. კოლრიჯი ხშირად იმეორებდა სიტყვა “ცოცხალს” და მის კვალად ყველა, ვინც კი ხელოვნების შესახებ საუბრობდა, ამ სიტყვას გაიძახოდა, თანაც რაღაც ძალზე მნიშვნელოვანს, ცოტათი ბუნდოვანსა და ამოუცნობს გულისხმობდა მასში. მართლაც “ცოცხალი” და “მექანიკური” მათთვის ისეთივე ანტონიმებია, როგორც “კარგი” და “ცუდი”.
მაგრამ არა. კოლრიჯი ამ ტერმინს სრულიად განსაზღვრული და მკაცრი მნიშვნელობით იყენებს. აი, მაგალითად: მექანიკური სიტემა თავისი ნაწილების ჯამია. შეაერთეთ ისინი და მთელსაც მიიღებთ. თანაც “ცოცხალი”, ანუ “ორგანული”, უბრალოდ, მოხერხებული მეტაფორაა სხვა ტიპის სისტემისა, სადაც ნაწილებს ვეღარ უწოდებ “შემადგენელს”, რადგან მასში ყოველი იცვლება მეორეს ზეგავლენით და ყოველი ნაწილი მეტ-ნაკლებად მთელს წარმოადგენს. ცალკე აღებული სკამის ფეხი მუდამ სკამის ფეხი იქნება, ჩემი ფეხი კი, ჩემს გარეშე – არაფერს წარმოადგენს.
ინტელექტი იმით ხასიათდება, რომ მხოლოდ მექანიკური ხასიათის სისტემების შექმნა ძალუძს. იგი მხოლოდ სქემებს ქმნის, ხოლო სქემა, თავისი არსით, საგანია, რომლის ნაწილებიც გამოყოფილია ერთმანეთისგან. ინტელექტი ყოველთვის ანალიზს აკეთებს – სინთეზის დროს იგი იბნევა. აი, რატომ რჩება მხატვრის ნამუშევარი გამოცანად. ინტელექტი ვერ აღბეჭდავს მას. ასეთია ინტელექტისა და მისი ფორმირების მიზანთა განსაკუთრებული ბუნების გარდაუვალი შედეგი. ეს არ ნიშნავს, რომ თქვენი სინთეზი გამოუთქმელია, უბრალოდ, მისი ჯეროვნად გამოხატვა შეუძლებელია.
თუმცა, ყველაფერი ეს უკვე ბერგსონს აქვს გააზრებული და იგი მთელი მისი ფილოსოფიის ბირთვს წარმოადგენს. საფუძველთა საფუძვედი აქ სწორედ ცოცხალი სისტემების ის ცხადი კონცეფციაა, რომლებსაც “ინტენსიურს” უწოდებენ სხვა, “ექსტენსიური” ტიპის საპირისპიროდ. ასევე საფუძველს წარმოადგენს დებულება იმის შესახებ, რომ ინტელექტს მხოლოდ ექსტენსიურ ჯერადობას ძალუძს გაუმკრავდეს. “ინტენსიური” ინტუიციის ჩართვას მოითხოვს.
ძლიერი შემოქმედებითი ცნობიერება აიტაცებს ხოლმე და ერთიან, წამიერ მთლიანობაში უყრის თავს ლექსის ან ნახატის ყველა მნიშვნელოვან იდეას და ერთზე მუშაობისას, იმავდროულად ყველა იდეასთან მუშაობს, ცვლის მათ საკუთარ თავთან მიმართებაში და არც მათ შორის კავშირი ავიწყდება – სწორედ ასევე, გველს მოძრაობაში ჰყავს სხეულის ყველა ნაწილი და ერთი, წამიერი ძალისხმევით, მოქნილი რკალები საპირისპირო მიმართულებით მოძრაობენ.
რომანტიკული მოძრაობა სასრულია თავისი ბუნებით. მას შეგვიძლია ვუთანაგრძნოთ, მაგრამ ვერაფრით ვუშველით – განცვიფრება განწირულია დაკარგოს თავისი განსაცვიფრებელი თვისებები.
ვცდილობ თავი დავიცვა ამგვარი ანალოგიიდან გამომდინარე ნებისმიერი შედეგისგან, მაგრამ ყოველ შემთხვევაში იგი მაინც გულისხმობს პროცესის გარდუვალობას. განცვიფრების ლიტერატურა ისევე უკანმოუხედავად მიექანება უფსკრულისკენ, როგორც უხილავი მიწა კარგავს ხოლმე თავის უხილავობას, როცა მასზე იწყებ ცხოვრებას. ჩაუფიქრდით აღფრთოვანებულ ელიზაბეტინელთა შეძახილს: “ჩემი ამერიკა, ახლადაღმოჩენილი მიწა!”(13) რას ნიშნავდა ეს მათთვის და რას ნიშნავს იგი ჩვენთვის? განცვიფრება ყოველთვის შორს მიმავალი ადამიანის რეაქცია იყო და იგი არასდროს ყოფილა სამანი.

შენიშვნები:

(1) “ფრანგულის მოძრაობის” ლიგა კონსერვატიზმისა და ნაციონალიზმის პრინციპებზე დაფუძნებული პოლიტიკური გაერთიანება იყო XX საუკუნის დასაწყისში. შარლ მორა (1868-1952) – ფრანგი კათოლიკე პოეტი და მემარჯვენე კრიტიკოსი, “ფრანგული მოძრაობის” იდეოლოგი.
(2) ჰუგო დე ფრიზი (1848-1935) – ჰოლანდიელი ბოტანიკოსი და გენეტიკოსი.
(3) რომაელი ბერის, პელაგიოსის (წარმოშობით ინგლისელი, ძვ.წ.V ს.) კონცეფცია, რომელიც უარყოფდა პირველქმნილ ცოდვას და ნების თავისუფლებას მიიჩნევდა სიწმინდის მიღწევის ინსტრუმენტად.
(4) ჟან კალვინი (1509-1564) – ფრანგი ღვთისმეტყველი და რეფორმატორი, პროტესტანტული რეფორმაციის ბელადი.
(5) პარლამენტისა და პურიტანელთა პარტიის მომხრეები ინგლისში XVII საუკუნის სამოქალაქო ომების დროს.
(6) მიმდინარეობა იტალიურ ფერწერაში, რომელიც ვენეციელმა მხატვრებმა, ძმებმა ჯენტილე (1427-1507) და ჯოვანი (1430-1516) ბელინებმა შექმნეს.
(7) ჯოზეფ ტერნერი (1775-1851), ჯონ კონსტებლი (1776-1837) – ინგლისელი ფერმწერები.
(8) ალექსანდრ პოუპი (1688-1744) – ინგლისელი პოეტი.
(9) ჯონ უებსტერი (1580-1625) – ინგლისელი პოეტი და დრამატურგი.
(10) როგორც ასეთი (ლათ.).
(11) რობერტ ჰერიკი (1591-1674) – ინგლისელი პოეტი.
(12) შუასაუკუნეების უცნობი შოტლანდიელი ავტორის ბალადა, უფრო მეტად ცნობილია სახელით “ელენი კირკონელიდან” (იხ.The Golden Treasury of Scottish Poetry. – L., 1941, p.251-252).
(13) სტრიქონი ჯონ დონის XIX ელეგიიდან (“შეყვარებულის გახდისთვის”).

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“