ესაუბრა ლექსო დორეული
დავით წერედიანის შესახებ არილის თემატური ნომრის მომზადებაზე მუშაობა რამდენიმე თვის წინ დავიწყეთ. რა თქმა უნდა, პირველი, რაც დავგეგმეთ, ეს ინტერვიუ იყო მის მეუღლესთან – თავადაც ცნობილ მთარგმნელთან, მანანა ღარიბაშვილთან. საუბარი წერილობითო ფორმით შედგა და მასში შინაარსობრივად რამდენიმე საკვანძო თემა გაიშალა.
სულ რამდენიმე, ერთეული ინტერვიუ არსებობს დავით წერედიანთან, მას, როგორც ცნობილია, ჟურნლისტებთან კომუნიკაცია არ უყვარდა. მკითხველს, რომელიც ამ საუბარს გაეცნობა, წერედიანის ცხოვრებისა და ტექსტებზე მუშაობის რამდენიმე არსებით, აქამდე უცნობ დეტალს ნამდვილად აღმოაჩენს.
ქალბატონო მანანა, თქვენ და დავით წერედიანი, შეიძლება ითქვას, ერთი სფეროს, ქართული მთარგმნელობითი ტრადიციის წარმომადგენლები ხართ. ორივეს კლასიკური ტექსტების უამრავი მნიშვნელოვანი თარგმანი გეკუთვნით. რითი განსხვავდებოდა თქვენი თარგმანებზე მუშაობის სპეციფიკა, თუ უზიარებდით ერთმანეთს ამ პროცესის დროს მოსაზრებებს, შეხედულებებს? რა ხასიათის, ბუნების იყო გავლენა, რომელსაც ერთანეთზე თუნდაც შეუმჩნევლად, მაგრამ, ცხადია, ბუნებრივად ახდენდით?
– ძნელია ილაპარაკო და წერო იმაზე, რაც შენთვის ჯერ წარსულში არ გადასულა, ჯერ წარსული არ არის ̶ მეტისმეტად ცოცხალია დ მტკივნეული, მაგრამ შევეცდები, არ გაგაწბილოთ.
ჩვენ, რა თქმა უნდა, მუშაობის სრულიად სხვადასხვა სტილი გვქონდა; მე თარგმანთან ერთად ბევრ სხვა საქმესაც ვაკეთებ, თუმცა ჩემთვის თარგმნა უმნიშვნელოვანესი საქმეა; სათარგმნ ტექსტს დიდხანს შორიდან „ვუთვალთვალებ“, „ვეპარები“, ჯერ პწკარედი, მერე მასალის „მოთელვა“ და მერე (ეს მერე შეიძლება კარგა ხანსაც გაგრძელდეს) ვიწყებ ყველაზე სასიამოვნოს ̶ მხატვრულ თარგმანს. ამ დროს უკვე სათარგმნი ტექსტი ერთთავად გონებაში მიტრიალებს.
დათოსთვის კი პოეზია არსებობის ფორმა იყო. ყველაზე ბედნიერად იგი თავის სამუშაო მაგიდასთან, თავის ოთახში გრძნობდა თავს.
არ მახსოვს, ოდესმე პწკარედი გაეკეთებინოს, იჯდა, კითხულობდა, ფიქრობდა, ხანდახან თუ რაღაც ადგილი დააეჭვებდა, გადმოწერდა და დიდხანს უკირკიტებდა; უყვარდა „განმარტებითში“ და სულხან-საბას „სიტყვის კონაში“ ჩახედვა.
რაც შეეხება ურთიერთგავლენას, რა გავლენა მქონდა მე, როგორც მთარგმნელს, ამის თქმა გამიჭრდება; ერთადერთხელ მგონი ჩემმა თარგმანმა უბიძგა, რომ დაეწერა ლექსი „უძილობა, დაფნისი“, ეს იყო ვერგილიუსის V ეკლოგის თარგმანი, რომელიც მითოლოგიურ მწყემსს ̶ დაფნისს ეძღვნებოდა. დაფნისის ეკლოგა იმდენად მოეწონა, რომ ცოტა ხანში მაჩვენა თავისი ლექსი და ეს ლექსი შენი დაფნისის გავლენით დავწერეო, ̶ მითხრა.
მე კი ნამდვილად მქონდა მისი გავლენა, რომელიც მუშაობის სტილზეც დამეტყო: ადრე უფრო ადვილად შემეძლო თარგმანი დამთავრებულად ჩამეთვალა, დათოს მერე წერტილის დასმა უფრო მიჭირდა, უფრო მკაცრი გავხდი საკუთარი თავის მიმართ; როცა დათო ჩემს თარგმანებს კითხულობდა, დაუნდობლად ბევრ შენიშვნას მაძლევდა. თავს ვიტეხდი და ვცდილობდი, ხარვეზები ამომევსო და ალბათ თვისობრივად ვაუმჯობესებდი კიდეც. მაგრამ ბოლომდე არ ვუსმენდი, ანუ დასაბეჭდ ვარიანტს უკვე აღარ ვაკითხებდი, რადგან ვიცოდი ̶ კიდევ დიდი ხნით გადაიდებოდა წიგნის დაბეჭდვა, რაღაცას გამომინახავდა სამუშაოდ. მისგან ბევრი რამ შევისისხლხორცე ̶ ფრაზეოლოგიზმები, ლექსიკა. ქართული ისე სიღრმისეულად იცოდა, ენის ისეთი პლასტები, რომ… ზოგჯერ იმასაც ვერ მიხვდებოდი, თვითონ იგონებდა სიტყვებს, თუ საიდანღაც ენის სიღრმიდან ამოჰქონდა და ახალ სიცოცხლეს ანიჭებდა.
– წერედიანი არის პოეტი, რომელიც, ალბათ, უსასრულოდ მუშაობდა თავის პოეტურ ტექსტებზე. შესაძლოა, ამითაც აიხსნება, რომ მისი შემოქმედება მხოლოდ ათეულობით ლექსს მოიცავს და ერთ კრებულშიც შეიძლება მათი მოქცევა. თქვენი დაკვირვებით, როგორი იყო მათზე მუშაობის პროცესი? თუ ჰქონდა რიტუალები, ჩვევები ან თუ სჭირდებოდა გარკვეული სპეციფიკური გარემო და განწყობა? მისთვის ეს რუტინული „სამუშაო“, საქმიანობა იყო, თუ მომენტი, რომელიც ფრთხილად უნდა შეარჩიო, რომელსაც უნდა დაელოდო. რა სირთულეებთან იყო დაკავშირებული მისთვის რედაქტირების პროცესი? ამისგან სიამოვნებას თუ იღებდა.
– თქვენი სიტყვებით მინდა დავიწყო: „ლექსის წერა იყო მისთვის მომენტი, რომელიც ფრთხილად უნდა შეარჩიო, რომელსაც უნდა დაელოდო“.
ყოველი დილა იწყებოდა ასე: უთუოდ სამუშაოდ უნდა დამჯდარიყო ცოტა ხნით მაინც, ზოგჯერ შეიძლება ̶ საღამომდეც; რაღაცას უნდა ჩაღრმავებოდა, რაღაცაზე ჩაფიქრებულიყო. ან ეთარგმნა, ან საკუთარი შემოქმედებისთვის მიეხედა. მისთვის ეს პროცესი რიტუალი იყო, ოღონდ ყოველ ჯერზე სულისშემძვრელი. განმარტოვდებოდა ოთახში და იქიდან პერიოდულად ისმოდა, როგორ თხზავდა ̶ ხმამაღლა და წამღერებით; თუკი ჩათვლიდა, რომ დაასრულა, მერე იწყებოდა ხელახალი „გადასინჯვა“. და როგორც თვითონ ამბობდა, იმას არაფერი სჯობდა „როცა თითოეულ სიტყვას კვნეტ, გემოს უსინჯავ, ფერს უსინჯავ, ერთმანეთს როგორ მიადგება“, ასეთი სრულყოფილებისკენ სწრაფვა, ასეთი პერფექციონიზმი, ალბათ იშვიათია. უფრო ხშირად მაინც თავის პოეტურ ტექსტებს „აპატიმრებდა“. უკვე დასრულებლი ლექსის ახალ ვარიანტებს დიდი ხალისით აკეთებდა, ხანდახან ეს მართლაც უსასრულოდ გრძელდებოდა, მაგრამ ყოველ ჯერზე სახტად მტოვებდა, რადგან, როცა უკვე მეგონა, რომ ტექსტს აღარაფერი სჭირდებოდა და მეტი შესწორება აღარ შეიძლებოდა, წავიკითხავდი ახალ ვარიანტს და ვხვდებოდი, რომ შეუძლებელს შესაძლებლად აქცევდა, ანუ ბოლო ვარიანტი კიდევ უკეთესი იყო წინაზე. ამგვარად გაოცებულს ტოვებდა სხვებსაც: როსტომ ჩხეიძეს, ზვიად კვარაცხელიას, როცა დასაბეჭდად გაგზავნილ წიგნს უკან ახალ-ახალ ვარიანტებს დაადევნებდა და სთხოვდა, ესენი ჩაესვათ, ამით ჩაესწორებინათ.
მე ვიყავი მისი პირველი მკითხველი და აქ ცოტა თავიც უნდა შევიქო: როცა ვარიანტებს მიკითხავდა და მთხოვდა, საბოლოო ამომერჩია, ძირითადად ჩემ მიერ მოწონებულს ტოვებდა, ამ საქმეში სანდო ხარო, ღიმილით მეუბნებოდა.
დიახ, რედაქტირების პროცესი მართლაც დიდ სიამოვნებას ანიჭებდა, ამაში ვლინდებოდა ყველაზე აშკარად, რომ სინამდვილეში პოეზიის გარდა, მას სხვა არაფერი აინტერესებდა და როგორც ბესიკ ხარანაული ძალიან ზუსტად შენიშნავს: „დათო წერედიანი ჩვენი დროის უნიკალური მოვლენა იყო: პოეზიის გარდა, მას სხვა არაფერი ახარებდა. პოეზია გახლდათ მისი ცხოვრების გვირგვინი. ის გახლართული იყო პოეზიაში, როგორც აბრეშუმის პარკში ̶ თითქმის პირდაპირი გაგებით. დათოსთვის პოეზია ყოფიერებაც იყო და ცნობიერებაც“.
– ბევრს წერდა და მერე არჩევდა ამ ტექსტებიდან მარგალიტებს, თუ მხოლოდ იმას წერდა, რასაც აქვეყნებდა?
– მე მგონი, დაახლოებით იმდენი ლექსი აქვს დაწერილი (თუ ძალიან ადრინდელებს არ ჩავთვლით), რამდენიც ზვიად კვარაცხელიამ და მე გამოვაქვეყნეთ. ყოველ შემთხვევაში, ბევრად მეტი რომ ჰქონოდა, მეცოდინებოდა. ისე კი, როცა თვალში რაიმე არ მოუვიდოდა, ვთქვათ, რომელიმე ძველი ფრაგმენტი ან ლექსი და ჩათვლიდა, რომ გადაკეთებას აზრი არ ჰქონდა, დაუნანებლად ურნაში გადაუძახებდა, ყველაზე მკაცრი მსაჯული თვითონ იყო თავისი ლექსებისა. „პარაპეტისთვის“ მის ხელნაწერებში დიდხანს ვეძებდი ჩემთვის უცნობ ლექსებს, მაგრამ მხოლოდ ისინი ვნახე, რაც უკვე წაკითხული მქონდა – შედარებით ახლები. ასე რომ, ეს წიგნი მგონი სრულად მოიცავს მის შემოქმედებას.
ძალიან მწყინს, რომ დაკარგულია მისი ადრინდელი ლექსები – უნივერსიტეტისდროინდელი და სკოლის პერიოდისა, რომლებსაც თავის დროზე ჯერ გალაკტიონისა და გერონტი ქიქოძის, მერე სიმონ ჩიქოვანის აღტაცება გამოუწვევიათ. აქ მინდა სათქმელს ცოტა გადავუხვიო და ერთ ამბავს მოვყვე: ქეთო ანანიაშვილს ̶ დათოს პიონერთა სასახლის მასწავლებელს და ძალზე დახვეწილი გემოვნების ლიტერატორს, რომელსაც აღსაზრდელებიდან განსაკუთრებით დათოს ლექსები ეიმედებოდა, ერთხელ სიმონ ჩიქოვანისთვის უჩვენებია თავისი შეგირდის მე-8, მე-9 კლასში დაწერილი ლექსები: მას კი იმდენად მოსწონებია, რომ დაუჩემებია მათი ჟურნალ „მნათობში“ დაბეჭდვა, რომლის რედაქტორიც იმჟამად თავად იყო. დათო ამ ამბავს დიდი ოხვრა-ვაებით იგონებდა, მწარე დღეები გადამატანინესო, ̶ ამბობდა (მაშინ იგი უკვე ინსტიტუტს ამთავრებდა და ლიტერატურულ წრეებში გარკვეულად ცნობილიც იყო); ეს ძველი ლექსები ძალიან არ მოსწონდა და დაბეჭდილი რომ ნახა, ელდა ეცა. ნეტა მე-10, მე-11 კლასში დაწერილი მაინც დაებეჭდათ, მაშინ ცოტა უკეთ ვწერდიო.
სიმონ ჩიქოვანისთვის კი, როცა თანამშრომლებს უკითხავთ, ̶ მაინც რა მოგწონთ ამ ლექსებში ასე ძალიან ბატონო სიმონ, ̶ უპასუხია: „ის, რომ დავით წერედიანის ლექსებია და პირველად ჩვენთან დაიბეჭდება“.
– და აქვე: თქვენი დაკვირვებით, რითი განსხვავდებოდა წერედიანის პრაქტიკა თარგმნისას და ორიგინალურ პოეტურ ნაწარმოებებზე მუშაობისას? კითხულობ მის თარგმანებს, ვიიონს, გოეთეს და სრულებითაც არ გაქვს განცდა, რომ ისინი სხვა ენაზე შეიქმნა, მათი დაბადების ენა თითქოს ქართულია. თითქოს ზუსტად იმავე შემოქმედებით ენერგიას ხარჯავდა თარგმანზე, რასაც ორიგინალური პოეტური ნაწარმოებების წერისას… როგორ ახერხებდა ამას?
– დაბადებით დათო წერედიანი პოეტად იყო ჩაფიქრებული ზემოდან, მაგრამ ისე მოხდა, რომ თავისი ცხოვრების უმეტესი ნაწილი თარგმანებს შეალია; თუ ლექსის წერის განსაკუთრებული განწყობა არ დაეუფლებოდა (ეს კი არც ისე ხშირად ხდებოდა), იჯდა და თარგმნიდა. ერთ-ერთ ინტერვიუში ნინო ხოფერიასთან ამის შესახებ თვითონ უფრო საინტერესოდ ამბობს: „კარგად არ ვიცი, რატომ ვთარგმნიდი, რა დროს ვწერდი, ალბათ ასეთი რამ ხდება: როდესაც პოეტი პროფესიონალია, „ავსებს“ თავის წიგნებს (ცხადია, კარგ ლექსებთან ერთად) ისეთი ლექსებითაც, რომლებიც არ ეწერებოდა და აუცილებლობის გამო დაწერა, ასეთ დროს მე, პირადად, ვთარგმნიდი“.
მე ვფიქრობ, ის დიდი შემოქმედებითი ენერგია, ის ინგენიუმი, რომელიც მას ჰქონდა, როცა ლექსებს არ წერდა, მთლიანად თარგმანზე იხარჯებოდა, თარგმანში გადადიოდა; ამიტომაცაა მისი თარგმანები ასეთი, ამიტომაც ჩნდება განცდა, რომ ისინი (ვიიონი, გოეთე…) ქართულ ენაზე შეიქმნა.
– როგორ ფიქრობთ, მთარგმნელმა დავით წერედიანმა ხომ არ შეავიწროვა პოეტი დავით წერედიანი? თავად როგორ უყურებდა ამ საკითხს?
– მართალი ხართ, მთარგმნელმა დავით წერედიანმა ნებაუნებლივ შეავიწროვა პოეტი დავით წერედიანი. იგი თვითონ ჩაღიმებით თუ იტყოდა რამეს ამაზე, მაგრამ ხანდახან მაინც ხმიანდება მის ლექსებში გაღიზიანება თუ პროტესტი. მახსოვს, გიორგი ლობჟანიძეს როგორ ურჩია ერთხელ: რაც შეიძლება ინტენსიურად ბეჭდე შენი ლექსები, თორემ მთარგმნელის იარლიყი თუ მოგაკერეს, მერე მორჩა, აღარ მოგაშორებენო. ეს ნათქვამი მისი გამოცდილების შედეგი იყო, პოეტმა დავით წერედიანმა კარგად იცოდა თავისი ლექსების ფასი, ეს განცდა თუ გულისწყვეტის შეგრძნება აშკარად ჩანს მის ერთ-ერთ ლექსში „ფრაგმენტი პოემისათვის“, სადაც იგი სწორედ ამ საკითხს უტრიალებს:
„მეყო, რაც სხვათა კედლებში გკირეთ,
უცხო თარგებზე გფატრეთ თუ გჭერით,
აწ ჩვენთვის გავდოთ ჩვენივე დირე,
ჩვენს ლარდა-მაჟიმს დავხუროთ ჭერი;
თორემ დაიმსხვრა ბროლი ბროლვილი,
ხმა შევაბზარეთ გამოხშულ საკნებს
და მაისიდან გზადჩამოვლილი
ბრუნავს ქარი და ვეღარსად გვაგნებს“.
– როგორც ვიცი და მგონია, თქვენგან განსხვავებით, ის დიდად ხალისით არ ეკიდებოდა პედაგოგიკურ საქმიანობას… ეს მისმა ხასიათმა განაპირობა?
– მართალი ხართ, დათო ნამდვილი ინტროვერტი იყო ჩუმი, თავის თავში ჩაძირული, თვითკმარი, არ უყვარდა აუდიტორია; უნდა აგელაპარაკებინა და მერე შეიძლება ისეთ საინტერესო მოსაუბრედ გადაქცეულიყო, ისეთი რაღაცები ეთქვა, რასაც იშვიათად მოისმენდი ვინმესგან; მაგრამ დიდაქტიკური ტონი და ჭკუის დარიგება მის ხასიათში არ იყო. საერთოდ, საუბრის მანერა ისეთი ჰქონდა, თითქოს რაღაცას გეკითხებაო, ან არადა, იტყოდა და უნდა ამოგეცნო, რას გულისხმობდა. მოკლედ, პედაგოგისთვის საჭირო თვისებები აკლდა, თუმცა, გასაზიარებელი ბევრი ჰქონდა: ღრმად იცოდა ლიტერატურა და პოეზია (და არა მარტო ქართული), ვერსიფიკაცია, ლექსი; საერთოდ, თარგმანის საქმე. დასანანია, რომ რამდენჯერაც შესთავაზეს მასტერკლასი, იმდენჯერ უარი შეაგება. მაგრამ ერთი იშვიათი თვისება (რომელიც პედაგოგისთვის განსაკუთრებით აუცილებელია) ჰქონდა: წერისა და ლაპარაკის დროს სიტყვებს ტყუილუბრალოდ არ ისროდა, არ მრავალსიტყვაობდა, მაგრამ შეუმცდარად შეარჩევდა იმ ერთადერთ სიტყვას, რომელიც კონტექსტს ესაჭიროებოდა და არსებითს გაგაგებინებდა.
– რას გვეტყვით დავით წერედიანზე, როგორც ესეისტსა და პოეზიის მკვლევარზე? „ვეფხისტყაოსანზე“, აკაკიზე, გურამიშვილზე, გალაკტიონზე… რომელი ერთი ჩამოვთვალო, მას ბრწყინვალე ესეები აქვს. სამწუხაროა, რომ მან მეტი დრო ვერ მონახა კვლევითი საქმიანობისთვის.
– ვფიქრობ, დავით წერედიანის ესეები გამორჩეულია იმ ნიშნით, რომ იგი მიღებულ ტრაფარეტებს თამამად არღვევს და ცდილობს, სხვა რაკურსითაც დაგვანახვოს ჩვენი მწერლები: რუსთაველი, გურამიშვილი, ბარათაშვილი, ვაჟა-ფშაველა, აკაკი, გალაკტიონი, გრიგოლ ორბელიანი და სხვ. იგი მათ ისეთ წახნაგებს გამოაშუქებს, აქამდე რომ არავის შეუნიშნავს. ეს არის სწორედ იმ არაშაბლონური, არაორდინალური ხედვის შედეგი, რომელიც დათო წერედიანს ახასიათებდა. მართალია, ბევრი წერილი და გამოკვლევა არ დაუხვავებია, მაგრამ თავისი ნაწერებით მან ახალი სიტყვა თქვა; თუმცა, ამჯერად მინდა ვისაუბრო იმაზე, თუ როგორ თქვა, ანუ მის სტილსა და წერის მანერაზე. იგი სათქმელს ისეთ ფორმას უძებნის, ისე აგვირისტებს, რომ თითოეულ მის წერილს, თარგმანთა შესავლებს, ესეებს, გამოკვლევებს თავისთავადი მხატვრული ღირებულება აქვს.
იგი ყველგან პოეზიას ქმნიდა ̶ ეს იყო მისი გამორჩეულობის ნიშანი. მისი წერის მანერა შორსაა გადაპრანჭული ფსევდოპოეტურობისგან, ხშირად არც ე.წ. სამეცნიერო ჟარგონს იყენებს, არ ცდილობს ტერმინებით თავბრუსდახვევას; სამაგიეროდ, ზოგჯერ თვითონ ქმნის გამოთქმა-ტერმინებს, ვთქვათ, გალაკტიონის პოეტური თავისებურებების უკეთ გამოსახატავად იგონებს ტერმინს „შემთვრალი სიზუსტე“, „ფხიზელი სიზუსტე“, „ლექსის ემოციური დარტყმები“, ანდა „აურათა გადაკვეთა“ და ა. შ. მისი სტილი არის სადა, ნაჭედი, ლაპიდარული, ნაქანდაკარი, ყოველთვის მთავარ სათქმელზე ორიენტირებული; ლექსიკურად მდიდარი, იგი თავის სამეცნიერო წერილებშიც „ახერხებს“ „სიტყვის დღესასწაული მოაწყოს“. ერთ-ერთი ასეთია ფედერიკო გარსია ლორკას თარგმანების შესავალი წერილი, რომლიდანაც მინდა პატარა ფრაგმენტი გავიხსენო: „მერე კი მოხდა ის, რაც უნდა მომხდარიყო, ან უფრო სწორად, აუცილებელი სულაც არ იყო, რომ მომხდარიყო. მოხდა უიშვიათესი რამ, როცა ავანგარდიზმი და მაღალი კლასიკა ჰარმონიულად შეერწყა ერთმანეთს და ხმაშეწყობით აჟღერდა.
მან პოეზიის რომელიღაც შიშველ ნერვს მიაგნო.
მისმა ყვავილებმა და ქარებმა, მდინარეებმა და ვარსკვლავებმა სრულიად კონკრეტული, ყოფითი მნიშვნელობაც დაიბრუნეს. ხოლო ავანგარდისტულმა კონსტრუქციებმა სიცივისა და სიმშრალის ნაცვლად სათქმელს მეტი ბრწყინვა და ემოციური სიღრმე შესძინა. და თავად მთვარეც, ყოვლად აუცილებელი მთვარე დაკონკრეტდა და ლამის ღამეული შარა-შუკებიც გაანათა.
მუსიკალური პოეტები ძნელად ან, საერთოდ ვერ ითარგმნებიან, მაგრამ ლორკა მხოლოდ მუსიკა არ არის, უპირატესად მეტაფორაა, მეტაფორული ეფექტი კი, როგორც ლორკასავე მაგალითებიდან ჩანს, ერთი ენიდან მეორეში ნაკლები დანაკარგებით გადადის. ეს პოეზია ყველაზე მდარე თარგმანშიც ინარჩუნებს თავის განსაკუთრებულობას.
ლორკას აქვს არაერთი სხვა შედევრიც, მაგრამ ასეთი შთამბეჭდაობისთვის აღარასოდეს მიუღწევია. და მისი სახელი, როგორც მე-20 საუკუნის უპირველესი ლირიკოსისა, ამ პატარა კრებულს ემყარება.
შთაგონება? რასაკვირველია. მაგრამ ამ თვრამეტ ლექსს სამი თუ ოთხი წლის შრომაც დასჭირდა.
წიგნად გამოიცა 1928 წელს.
როცა ჯერ ისევ პოეზიის „დარი იდგა“.
ვაგრძელებ თქვენს კითხვაზე პასუხს და გეთანხმებით, დასანანია, მეტი დრო რომ ვერ გამონახა კვლევითი საქმიანობისთვის. თუმცა, სულ რაღაცას აკეთებდა, სულ რაღაცას წერდა ან თარგმნიდა; წარმოიდგინეთ, „ფაუსტი“ 12000 სტრიქონისგან შედგება, ანუ ჩვენს „ვეფხისტყაოსანზე“ ორჯერ მეტია, და მისი ასეთ დონეზე თარგმნა, თუნდაც ამდენი რითმის მონახვა, ამდენი სხვადასხვა საზომის აწყობა, ამდენი და ამდენი დრამატულ-ლირიკულ-ფილოსოფიური სცენის დახატვა, თან ისე, რომ სიცოცხლე შეუნარჩუნო, ქართულად ბუნებრივად, რიტმულად და მაღალპოეტურად ჟღერდეს, ხომ წარმოგიდგენიათ რამხელა სამუშაოა ჩატარებული! გარდა ამისა, ფრანგი პოეტების, მაღალი რანგის პოეტთა თარგმნა: ჯერ ფრანსუა ვიიონი, შემდგომ უკვე რემბო, ბოდლერი, ვერლენი, ვალერი, მალარმე… ასევე თანამედროვე ფრანგული პროზა პასკალ კინიარისა; გერმანელი მწერლების ქმნილებანი ̶ თომას მანის მოთხრობის შეუდარებელი თარგმანი, გოეთეს ლექსები, ჰაინრიხ ჰაინე, ინგებორ ბახმანი, პაულ ცელანი, გოტფრიდ ბენი, ამას დაურთეთ ძმები გრიმების ზღაპარების სამი ტომი. ესპანელი პოეტები: ლორკა, ხიმენესი, ანტონიო მაჩადო; რაც მთავარია, სვანური პოეზიის გადმოქართულება ̶ მისი მხატვრული ვერსიის შექმნა. ვიცი, რაღაცები გამომრჩა, მაგრამ ესეც საკმარისია! ამ ყველაფერს ერთი კაცი აკეთებდა, თან ისე, რომ არც ერთი მის მიერ თარგმნილი პოეტი ერთმანეთს არ ჰგავს (და არც მის პოეზიას ჰგავს), ყველა ინდივიდუალური ხმითაა შენარჩუნებული, როგორც დედანში. ამიტომაც ესეისთვის, სამეცნიერო კვლევისთვის დრო აღარ რჩებოდა; მწერალი, რომელმაც ასეთი ძლიერი და თვითმყოფადი ლირიკა შემატა ქართულ პოეზიას, ამდენი პირველხარისხოვანი თარგმანი დადო, გაამდიდრა ქართული კულტურა საკუთარი თუ სხვათა ნააზრევით, მეჩვენება, რომ მაინც არ არის სათანადოდ დაფასებული, მით უფრო – როგორც პოეტი.
– დავით წერედიანი ტოვებდა ჩაკეტილი, ჩუმი ადამიანის შთაბეჭდილებას, რომელსაც არ ჰყავდა ბევრი ახლო მეგობარი. ასე მგონია, ინტენსიური და მძაფრი ემოციური კავშირი ერთეულ ადამიანებთან თუ ჰქონდა. სწორი დაკვირვებაა? მას ძალზე იშვიათად თუ ნახავდით რესპოდენტის როლში. ის არ იყო სოციალურად აქტიური ადამიანი. შეიძლება ითქვას, რომ ეს მარტოობა და სიჩუმე მისი შემოქმედების მთავარი საყრდენი და მეთოდიც კი იყო?
– რაღა თქმა უნდა, დათო ნაკლებად კონტაქტური, თავის თავში ჩაკეტილი ადამიანი იყო. რამდენიმე განუყრელი მეგობარი ჰყავდა, რომლებიც ძალიან უყვარდა; გარდა ამისა, (თქვენი სიტყვები რომ მოვიშველიო) „ინტენსიური და მძაფრი ემოციური კავშირი“ ჩემთანაც ჰქონდა და თავის ქალიშვილთან ̶ მაიკოსთან.
ისიც სათქმელია, როცა მუშაობაში ძალიან „გახურდებოდა“, მაშინ მისთვის არავინ და არაფერი არსებობდა, შეიძლებოდა კვირების განმავლობაში არავინ ენახა, მჯდარიყო თავის საწერ მაგიდასთან და ეწერა, ან წასულიყო და ქუჩებში დიდხანს ეხეტიალა, მაგრამ მაშინაც თავში მხოლოდ სტრიქონები უტრიალებდა.
ბოლო დროს მე მისთვის სოციალური ხიდი ვიყავი: ვუწყობდი შეხვედრებს, ხანდახან სუფრებს ვშლიდი, ჩვენთან ვეპატიჟებოდი იმათ, ვისი ნახვაც, ვიცოდი, გაუხარდებოდა. სიკვდილამდე ერთი-ორი წლით ადრე, ახალი მეგობარიც შეიძინა, ერთ ძველ მეგობართანაც ურთიერთობა განაახლა და საათობით საუბრობდა მათთან ხან ტელეფონით, ხან ̶ პირისპირ. ასე რომ, უმეგობრო კაციც არ ეთქმოდა. ოღონდ სტუმრად მისვლა არ უყვარდა, გარდა გურამ ბარნოვისა და ბესიკ ხარანაულისა. ადრე მათთან ხშირად და ხალისით დავდიოდით. ვერ გააგონებდი პრეზენტაციებს, გამოსვლებს და, მით უფრო, რესპოდენტის როლში ყოფნას; ძალიან არიდებდა თავს ტელეგადაცემებსა და რადიოგადაცემებში მონაწილეობას; წესად ჰქონდა მათთვის უარი ეთქვა, თუმცა ორად ორი გამონაკლისი მაინც დაუშვა: ჯერ ნინო ხოფერიასა და ზვიად მიქელაძეს არ აწყენინა და დაეთანხმა იმხელა ფილმის გადაღებაზე, მერე კი მარიამო ჯანელიძესა და ზვიად კვარაცხელიას ხათრი არ გაუტეხა.
ნაღდი ნათქვამია: არ არსებობს წესი გამონაკლისის გარეშე.
– სოლომონ აპტი, თომას მანის ერთ-ერთი საუკეთესო მკვლევარი და მთარგმნელი, ამბობდა: „რაზეც და ვისზეც არ უნდა წერდეს თომას მანი, ის, პირველ რიგში, საკუთარი თავის შესახებ წერსო“. წერედიანის პოეზია, ერთი შეხედვით, მითოსური და აბსტრაქტულია, მას არ ახასიათებს ყოველდღიურობით შეპყრობილობა და ჩნდება ილუზია, რომ ის უცნაურად, უჩვეულოდ არის დისტანცირებული, დაშორებული ავტორის ცხოვრებისგან, მისი პერსონალური ისტორიისგან. თქვენ როგორ ფიქრობთ, რა კავშირშია წერედიანის ცხოვრებასა და მის ტექსტებს შორის? რა ფორმით, პერსპექტივით აისახა ერთი მეორეში? რა თვალსაზრისით შეიძლება ვუწოდოთ მის პოეზიას ავტორის ბიოგრაფია?
– მინდა, შოპენჰაუერის სიტყვები გავიხსენო ̶ „სამყარო საკუთრივ ჩემი აღქმაა“; ცხადია, მწერლისეული ინდივიდუალური აღქმა, საკუთრივ მისი ხედვა და მისი ცხოვრებისეული ბევრი შტრიხი თუ ფაქტი იკვეთება ნაწერებში, თომას მანი ამის საუკეთესო მაგალითია; როგორც აღნიშნავენ, კაფკაც ძირითადად თავის თავზე წერდა, ასევე, საუკუნეებით დაშორებული ვერგილიუსი თავის „ბუკოლიკებში“, ანუ მწყემსურ სიმღერებში, შეფარვით საკუთარ ბიოგრაფიულ ფაქტებს ჰყვება. რა თქმა უნდა, ლექსების მიხედვით პოეტის ბიოგრაფიის გადმოცემა სრული სიზუსტით ვერ მოხერხდება, როგორც ხანდახან მკვლევრები იქცევიან, მაგალითად, გაიუს ვალერიუს კატულუსის შემთხვევაში; ბევრი მისი მკვლევარი ცდილობს, ლესბიას ციკლის ლექსები ისე განალაგოს, რომ კატულუსის სასიყვარულო ბიოგრაფია შექმნას, მისი ცხოვრება ეტაპებად დაყოს: შეხვედრა, სიყვარულით ტკბობა, ეჭვიანობა, დაშორება და ა.შ. მე ვფიქრობ, ასეთი ძალდატანება ტექსტზე მეტისმეტია.
რაც შეეხება წერედიანს, გეთახმებით, რომ ერთი შეხედვით მისი პოეზია შეიძლება ტოვებდეს შეგრძნებას, რომ იგი დისტანცირებულია, ყოფითობისგან სრულიად დაცლილია და მითოსურ-აბსტრაქტულია. თუმცა, გააჩნია მისი ლექსების რომელ ციკლზე ვსაუბრობთ. შესაძლოა, ლაზარეს ციკლის ლექსები სწორედ ასე დავახასიათოთ, „ყოველდღიურობით შეპყრობილობა“ აქ მართლაც არ არის, მაგრამ ვერც „ლაზარე“, ვერც „კვირიკე“ და ამ ციკლის ვერც ერთი ლექსი ვერ დაიწერებოდა, დათო წერედიანს ბავშვობაში ცოტა ხნით სვანეთში რომ არ ეცხოვრა; ვფიქრობ, ამით არის განპირობებული მასთან ბუნების ასეთი შეგრძნება, ასეთი ნაღდი განცდა, რაც ამ ლექსებს ახასიათებს, ჯერ კიდევ ბავშვობიდან გამოყოლილი. არა აქვს მნიშვნელობა აქ ნახსენები არის თუ არა სვანეთი, ვფიქრობ, ასეთი აბსტრაქტულ-მისტიკური გარემო სვანეთიდან ჩნდება მის პოეზიაში, იქიდან იღებს სათავეს; ამით იმის თქმა მინდა, რომ გარკვეულად „ლაზარეს“ ციკლშიც მისი ცხოვრებისეული, ავტობიოგრაფიული ხატი ილანდება. რაც შეეხება წერედიანის სხვა ლექსებს, აქ უფრო თვალნათლივია ავტობიოგრაფიული მომენტები. ზოგიერთ ლექსში ის აშკარად თავის თავზე წერს, მის ცხოვრებაში მომხდარ რომელიღაც ფაქტს გულისხმობს, ან მასზე ჰყვება, ასეთებია: „უძილობა, დაფნისი“, „თრიმლები“, „ფოთოლცვენა“, „მიძღვნა“ ̶ მამაზე დაწერილი ლექსი ̶ მამის დახვრეტა-გაუჩინარების ამბავი ფონად რომ გასდევს; „ფრაგმენტი პოემისათვის“, ერთ ლექსს ̶ „ვარდისუბნის ქუჩა ნომერი ხუთი“ ̶ სათაურადა აქვს გადატანილი იმ ქუჩის სახელწოდება, რომელზეც იგი დედასთან ერთად ცხოვრობდა. და, რაც მთავარია, „პარაპეტი“, რომელიც შეიძლება ითქვას, სრულიად ავტობიოგრაფიული ლექსია, აქ იგი საკუთარ ამბავს გვიყვება, როცა დედასთან ერთად ვერის დაღმართზე, ერთ-ერთ პატარა სახლში ცხოვრობდა; დათო ხშირად იხსენებდა, რომ იქ ერთი სარკმელი მუდამ მოღებული იყო, მას ამ სარკმლის ცქერა ძალიან უყვარდა, ჯერ სულ პატარას ̶ სამი-ოთხი წლისას; მეგონა, რომ იმ სარკმლის იქით, საიდანაც არასოდეს გადამეხედა, ყოვლად საოცარი, ლამის ჯადოსნური სამყარო იშლებოდაო; ერთხელაც გაპარულა, სახლისთვის შემოუვლია, რომ ენახა სარკმლის იქით რა ხდებოდა, მაგრამ… ეს იყო ჩემი პირველი გაწბილება ცხოვრებაშიო, ̶ ამბობდა. ბავშვობის განცდები, დაკარგული მამის მოლოდინი, ძველი სახლის დატოვების სევდა ̶ ყველაფერია ამ ლექსში:
„თამაშობს ხსოვნა, მაცოცხლებელ შხამს აცლის ნანახს,
ბავშვობის ქუჩას ̶ ვერის დაღმართს, ხედებს და ხიდებს,
(თითქოსდა კვლავაც აქ არ იყვნენ) წარსულში გმანავს,
დასტებად აწყობს, დავიწყების ლურსმანზე ჰკიდებს.
(რა მოგიბრუნოს დახვრეტილი მამის ლოდინი?
წლები, ვით წლები ̶ ონკანიდან ჟანგის ხროტინი?)
დაკრთის, თამაშობს, რაც მისია, ყრის უთარიღოდ,
იმას გასტირის, რაც არასდროს მისი არ იყო.
და ბოლოს, სულისშემძვრელი ფინალი ლექსისა:
„…ავდგეთ, ავიძრათ, ნელი წვიმა ჭორფლავს ქვაფენილს.
სარკმელი დამრჩა… არაფერი… არც არაფერი..“.
– მაინტერესენს, რამდენად განსხვავდებოდა მისი სალაპარაკო, სამეტყველო ენა იმ ენისგან, რომელზეც წერდა? მისი ტექსტების ლექსიკაზე, სინტაქსზე დაკვირვება ამაზე ფიქრის საბაბს იძლევა… შეიძლება ითქვას, რომ წერისას ის ახალ ენობრივ რეალობას ქმნიდა, სინამდვილისაგან მკვეთრად განსხვავებულს?..
– სწორი დაკვირვებაა, წერისას დათო წერედიანი „ახალ ენობრივ რეალობას ქმნის“, რომელიც ძალზე განსხვავებულია ლექსიკურადაც და სინტაქსურადაც; ეს ის მეტაენაა, რომელიც მისი პოეზიისთვის არის დამახასიათებელი და გარკვეულად უნიკალურია. მის მიერ შექმნილი ნეოლოგიზმები ამ სივრცეში ბუნებრივად გრძნობენ თავს, მაგრამ მათ წერედიანის „დამღა აზით“ და ცალკეული სიტყვა რომ სხვაგან, და სხვა კონტექსტში „გადანერგო“, მაშინვე „იყვირებს“ იმდენად ორგანულად არის ამოზრდილი მისი ლექსების წიაღიდან. ამავე დროს, ისინი ქართული ენის ორგანულ ნაწილსაც წარმოადგენენ და ახალშექმნილობა არ ეტყობათ; აქ უამრავი მაგალითის მოყვანა შეიძლება, მაგრამ მე მხოლოდ ერთ სტროფს მოვიყვან „პარაპეტიდან“:
„ალბათ იმისთვის ბოლო წამზე პწკართა ლივლივით
ნასიზმრევია, ნამზევია, ნაქარალია,
ამოცურდეს და გაიშალოს წყლის ყვავილივით
აქ არ არიან, არ არინ, აქ არ არიან.“
რაც შეეხება მის სამეტყველო ენას, იგი საუბრობდა დახვეწილი ლიტერატურული ქართულით, ხშირად იდიომებს ჩაურთავდა, ხანდახან ისეთ სიტყვებს, რომლებიც შეიძლება არც გცოდნოდა ̶ ეს იყო და ეს. ცხადია, ეს ენა განსხვავდებოდა მისი ტექსტების, მისი პოეზიის ენისგან; საერთოდ, მისი პოეზია თავისთავად განსხვავებული მოვლენაა ქართულ ლიტერატურულ სივრცეში, წერედიანს ძლიერი პოეტური ხმა აქვს, დამუხტული, თავისთავადი, არავის რომ არ ჰგავს, სრულიად დამოუკიდებელი. თუმცა ტრადიციასაც ეყრდნობა, მის პოეზიაში ტრადიცია და ნოვაცია ერთმანეთთან არის შერწყმული, თანაარსებობს. ვფიქრობ, ეს არის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი.
– განიცდიდა, რომ მისი ენა ზოგჯერ უცხო იყო ადამიანებისთვის სპეციფიკური ცოდნის და მომზადების გარეშე?
– ამაზე არასოდეს არაფერი უთქვამს.
– მუსიკალური სმენა როგორი ჰქონდა? რა მუსიკას უსმენდა დავით წერედიანი?
-ვფიქრობ, ერთგან ბევრი მიეცა და მეორეგან ̶ წაერთვა. პოეტური სმენა მართლაც გასაოცარი ჰქონდა: უცებ ხვდებოდა, რა საზომით იყო გაწყობილი ლექსი, ცხადია, მარცვლების დაუთვლელად. საზომებში მარცვლების (პირობითად ტერფების) რაოდენობასაც და განლაგებასაც მომენტალურად გეტყოდა ̶ პირდაპირ ამბობდა და „პირდაპირ იცოდა“. ლექსის რიტმსა და მელოდიკას შეუმცდარად გრძნობდა. არა მხოლოდ ქართულში; არასოდეს აუგია სქემა, არასოდეს უსწავლია, როგორ უნდა წაეკითხა ვთქვათ, ანტიკური საზომები ̶ ჰეგზამეტრი, ელეგიური დისტიქი, იამბი და ა.შ. იქვე წაგიკითხავდა აბსოლუტური სიზუსტით. ლექსს რომ თარგმნიდა, ან წერდა, ყოველთვის ხმამაღლა ფიქრობდა და სტრიქონებს ისე წარმოთქვამდა, შორიდან სიმღერა გეგონებოდათ. მაგრამ მუსიკის მიმართ, სამწუხაროდ, ნაკლები ინტერესი ჰქონდა.
– ლიტერატურასთან დაკავშირებული რა დარდი წაიღო, რა ვერ მოასწრო?
– ბოლოს, როცა ლორკას „ბოშური რომანსერო“ თარგმნა, უნდოდა, მისი სხვა ლექსებიც ეთარგმნა, ოღონდ შერჩევით. მგონი, პრუსტის ერთი ტომის თარგმნასაც ფიქრობდა, აინტერესებდა, როგორ გამოუვიდოდა „პროზა, რომელშიც ამდენი პოეზია იყო“, ̶ როგორც თვითონ ამბობდა. შებედავდა თუ არა პრუსტს, ვერ ვიტყვი; ისე კი ფრანგული დედანი სულ თავთან ედო და გაბმით კითხულობდა, იმდენად უყვარდა.
© არილი