შეერთებულ შტატებში ვლადიმერ ნაბოკოვმა აკადემიური მოღვაწეობა 1940-იან წლებში დაიწყო – ჯერ უელსის კოლეჯში, შემდეგ კი კორნელის უნივერსიტეტში რუსული და მსოფლიო ლიტერატურის კურსებს კითხულობდა. 1980 წელს, მისი გარდაცვალებიდან 3 წელიწადში, სხვადასხვა გამოჩენილი მწერლის შესახებ დაგროვილ სალექციო მასალების, ჩანაწერებისა და ხელნაწერების მიხედვით, გამოიცა კრებული – ნაბოკოვის „ლექციები ლიტერატურაზე“, რომელიც მწერალთა სახლის ხელშეწყობით ქართულად პირველად ითარგმნა (გამომცემლობა ,,პეგასი“).
ჯეინ ოსტინის, ფრანს კაფკას, ჩარლზ დიკენსის, მარსელ პრუსტის, გუსტავ ფლობერის, ჯეიმზ ჯოისისა და სხვათა შემოქმედების შესახებ ლექციებს, თან ჯონ აპდაიკის წინასიტყვაობა ერთვის.
წინამდებარე ინტერვიუში, კრებულის მთარგმნელი ქეთევან გრძელიძე საუბრობს ქართული ლიტერატურული სივრცისთვის ნაბოკოვის ლექციათა მნიშვნელობაზე, მსჯელობს ნაბოკოვზე, როგორც მწერალზე, კრიტიკოსსა და მასწავლებელზე და, ასევე, გვიზიარებს თარგმნის პროცესის სპეციფიკასა და გამოწვევებს.
რატომ გაჩნდა ნაბოკოვის ლიტერატურაზე ლექციების თარგმნის იდეა? როგორ შეაფასებთ ქართული ლიტერატურული სივრცისთვის ამ კრებულის მნიშვნელობას?
თარგმანის იდეა მწერალსა და კრიტიკოს ოთარ ჯირკვალიშვილს ეკუთვნის.
ქართველი მკითხველი (და არამარტო) ვლადიმირ ნაბოკოვს ძირითადად იცნობს, როგორც „ლოლიტას“ ავტორს, ახირებულ კრიტიკოსსა და ცინიკურ შემფასებელს. საყოველთაოდ ცნობილია მისი მძაფრად ირონიული და უარყოფითი დამოკიდებულება ფროიდის, მანის, დოსტოევსკისა და სხვებისადმი. თუმცა, ვფიქრობ, ეს კრებული მკითხველს დაარწმუნებს, რომ ნაბოკოვის, როგორც კრიტიკოსის მნიშვნელობა აღემატება სკანდალური თუ ირონიული ფრაზების უბრალო ჯამს. შარებით სახელგანთქმული ნაბოკოვი ზოგჯერ ნამდვილად პიროვნული მოტივით ხელმძღვანელობდა სხვადასხვა ავტორის შეფასებისას (მაგალითად, როგორც დოსტოევსკის შემთხვევაში). თუმცა, მისი ირონია ყოველთვის უსაფუძვლო ახირების შედეგი არ არის და არც ცალკეული გამონათქვამები ამოწურავს მის მსჯელობას. ლექციების კრებულში მკაფიოდ ჩანს, რომ ნაბოკოვი ცდილობს და მეტწილად ახერხებს კიდეც კრიტიკოსისთვის აუცილებელი ობიექტურობა შეინარჩუნოს, ხოლო შეფასება ლიტერატურისა და კრიტიკისადმი მისეულ დამოკიდებულებას, ნაწარმოების გაანალიზების თავისებურ სტილს ეყრდნობა. ვფიქრობ, რომ სწორედ ეს დამოკიდებულება – ლიტერატურული ნაწარმოებისადმი ნაბოკოვისეული მიდგომა – არის ამ კრებულის ყველაზე დიდი ღირებულება.
როგორია ნაწარმოების გარჩევისა და შეფასების ნაბოკოვისეული სტილი? ძირითადად ვისი პერსპექტივა უფრო ჭარბობს: მკითხველის, მწერლის თუ კრიტიკოსის?
ნაბოკოვის მეთოდი ასეთია: ნაწარმოების სიუჟეტს, მის მამოძრავებელ მექანიზმს, პერსონაჟთა ბადის ყოველ კვანძს დეტექტივის, მეცნიერი ენტომოლოგის თვალით აკვირდება და მიკროსკოპულად იკვლევს. კორნელის უნივერსიტეტის აუდიტორიას არაერთხელ მოუსმენია და მკითხველიც არაერთხელ გაიგონებს ნაბოკოვის ბრძანებას – „მიუალერსეთ დეტალებს!“ სიუჟეტური დეტალების მიმართ ასეთი ინტერესი ეყრდნობა ნაბოკოვის დებულებას, რომ არ შეიძლება ნაწარმოები წინასწარ აგებული თეორემის დამტკიცებად აქციო. ყველაზე დიდ ღირებულებას სწორედ მის სტრუქტურას, სიუჟეტს, ერთი შეხედვით უმნიშვნელო წვრილმანებს ანიჭებს. ამ დეტალებიდან ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო და დასამახსოვრებელია ემა ბოვარის ვარცხნილობა. ნაბოკოვი ბრაზობს (პირდაპირი მნიშვნელობით) ემას ვარცხნილობის არასწორ ინგლისურენოვან თარგმანზე („ფლიდი და ფილისტერი მთარგმნელები“). მთელი ამ რისხვის მიზეზი (თვითონ მხოლოდ გაკვრით მიანიშნებს და სტუდენტების აუდიტორიას თავსატეხს უტოვებს) შემდეგია: აქ ფლობერი შარლის თვალით დანახულ ემას კი არ აღწერს, არამედ თავად შარლის პორტრეტს ქმნის – ემას გარეგნობას იყენებს, როგორც სარკეს თავად შარლის ხასიათის, მისი ვიწრო ჭკუის, ღარიბი თვალსაწიერის, თუმცა კი მგრძნობიარე ბუნების წარმოსაჩენად. ნაბოკოვი მოგვიანებით ხაზს უსვამს, რომ ფლობერი იგივე მეთოდს იყენებს ემას საყვარლების დახასიათებისას, რაც ბევრი თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი და სიმბოლურია, თუმცა ამაზე მსჯელობა აქ შორს წაგვიყვანს. ასევე, მაგალითად, აუცილებელია, ზუსტად წარმოვიდგინოთ გრეგორის ბინა, სადაც ზამზების, გრეგორ-ხოჭოსა და გრეგორის ზედამხედველს შორის გამართული მეტად თეატრალური და „კედლისმიღმა“ დიალოგი უჩვეულო კონტრაპუნქტს და ურთიერთობათა საინტერესო სურათს ქმნის. ერთი სიტყვით, დეტალებს უნდა „მივუალერსოთ და მივეფეროთ“, რადგან, უილიამ ბლეიკისა არ იყოს, ქვიშის მარცვალშიც შეიძლება დაინახო მთელი სამყარო.
მაშასადამე, კრიტიკოსის, შემფასებლის პერსპექტივა სჭარბობს, თუმცა – არა ყოველთვის. არის რამდენიმე, მხოლოდ რამდენიმე ეპიზოდი, როცა კრიტიკოსს მწერალი ანაცვლებს და, როგორც თავადვე ამბობს, „მისტერ ნაბოკოვი საუბრობს და არა მისტერ დიკენსი“. ამასთან, ლექცია ხშირად პაროდირებს განსახილველი ავტორის სტილს. ნაბოკოვი მწერლის სახელოსნოში გვახედებს და მხატვრული შემოქმედების ისეთ დეტალებს გამოკვეთს, რომელთა შემჩნევაც მხოლოდ მწერალ-კრიტიკოსს შეუძლია. ხანდახან ნაბოკოვი განსახილველი ავტორების შთამბეჭდავ, თავისებურ მხატვრულ სახეს ქმნის, რაც მწერალს სჩვევია – თითქოს ამ ავტორებსა და კორნელის უნივერსიტეტის აუდიტორიასაც მხატვრულ რეალობად გარდასახავს. თუმცა, კიდევ ერთხელ დავაზუსტებ, მწერლის ხედვა კრიტიკოსის ხედვას არ ჩრდილავს.
“მადამ ბოვარის” ტექსტი ნაბოკოვის კომენტარებით
კაფკას „მეტამორფოზაზე“ მსჯელობისას მწერალი უარყოფს ფსიქოანალიტიკური მიდგომას, რის ერთ-ერთ მიზეზადაც ფროიდის იდეებისადმი თავად კაფკას სკეპტიკურ განწყობას ასახელებს. ასევე ვიცით, რომ ჯეიმზ ჯოისსა და სხვა მწერლებს პირადადაც იცნობდა. ზოგადად, რამდენად ითვალისწინებს ნაბოკოვი ტექსტის ანალიზისას მწერლის ჩანაფიქრს და თუ განიხილავს ნაწარმოებს ავტორისგან სრულად დამოუკიდებლად?
შეკითხვა ძალიან საინტერესოა და, ვეცდები, თანმიმდევრულად ვუპასუხო, თუმცა ცოტა შორიდან დაწყება მომიწევს. ზოგადად, როგორც აპდაიკი აღნიშნავს, ნაბოკოვის მოსაზრებები უფრო ახლოს იდგა ახალი კრიტიკის დებულებებთან. ნაბოკოვი თვლიდა, რომ ხელოვანი – შემოქმედი – თავისებური ღმერთია, რომელსაც წამიერი იმპულსი, ხილვა ან სულაც სრულიად უბრალო გამოცდილება შთააგონებს. მისთვის რეალობა მხოლოდ მატერიაა, ხოლო შთაგონება ენერგია, ასევ ვთქვათ, რაღაც ბერგსონისეული elan vital-ის მსგავსი, როგორც ფრაი წერს „კრიტიკის ანატომიაში.“ ხელოვანი მატერიისა და ენერგიისგან სრულიად ახალ სამყაროს ქმნის, რომელშიც ყველაფერი უნიკალურია. ამის საფუძველზე ნაბოკოვი მასხრად იგდებს მათ, ვინც მხატვრულ რეალობაში სინამდვილეს ეძებს, საკუთარ თავს პერსონაჟთან აიგივებს, მორალურად განსჯის პერსონაჟებს (ამ ცოდვას, სხვათა შორის, თვითონაც ხშირად ჩადის) და, მაგალითად, დიკენსს „იმდროინდელი რეალობისა და მანკიერების“ გამოსაკვლევად კითხულობს; ნაბოკოვი ხაზგასმით ამბობს, რომ რა მიზანიც არ უნდა ჰქონოდა მწერალს, მთავარი მისი ტექსტი და მხატვრული რეალობაა. დიდი მწერლის სამყარო იმდენად თვითმყოფადია, რომ ის საკუთარ სიცოცხლეს, ლოგიკასა და კანონზომიერებას იძენს. ამრიგად, უფრო ფართოდ, კრიტიკის კონტექსტში რომ განვმარტო ის, რასაც ნაბოკოვი ცუდი მკითხველებისა და ცუდი კრიტიკოსების შესახებ ამბობს თავის ლექციებში, კრიტიკას (და მკითხველ-შემფასებელს) არ შეუძლია და ვერც ვერასდროს შეძლებს შეაფასოს მწერლის ჩანაფიქრი და მკითხველის ემოცია თუ განცდა, რომელიც მას კითხვისას დაეუფლა. ამით არც მწერლის შთაგონება და ჩანაფიქრი კნინდება და არც მკითხველის პირადი ემოცია. შთაგონება და განცდა, ასე ვთქვათ, ტემენოსია, ტაბუირებული სივრცე, იმდენად ინტიმური და საკრალური, რომ თვითონ განმცდელიც კი ვერ გადმოსცემს. ერთი სიტყვით, ხელოვნება ადამიანზე დიდია, რადგან შემოქმედებითი ძალაც თავად ღმერთზე დიდია. როცა მკითხველი ან, მით უფრო, კრიტიკოსი ეცდება მწერლის ჩანაფიქრი და მკითხველის განცდები აღწეროს, შედეგად მხოლოდ მარჩიელობასა და სენტიმენტალური ზედსართავების ისეთ აბდაუბდას მიიღებს, როგორებიცაა: „გულშიჩამწვდომი“, „სულისშემძვრელი“ და ა. შ. ნაბოკოვს ეს კარგად ესმის და ამასვე გულისხმობს თეორიულ ნააზრევში.
თუმცა, მეორე მხრივ, ხანდახან როცა კი ნაბოკოვი უარყოფითად განეწყობა რომელიმე კრიტიკოსისადმი (განსაკუთრებით, ჯოისისა და კაფკას კრიტიკოსები არ მოსწონს), არგუმენტად მწერლის ჩანაფიქრს იშველიებს, თუმცა არა იმდენად, რომ ამ ჩანაფიქრის ახსნის მცდელობა ნაწარმოების ანალიზში იჭრებოდეს. მაგალითად, ნაბოკოვი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ კაფკა მკაფიოდ ვერ „ხედავს“ თავის გრეგორ-ხოჭოს. ნაბოკოვის არაჩვეულებრივად საინტერესო ინტერპრეტაცია („გრეგორ-ხოჭომ ვერც ვერასდროს გაიგო, რომ ფრთები ჰქონდა“), რეალურად კაფკას ჩანაფიქრს სრულიად და სამართლიანად უგულებელყოფს, რადგან კაფკას წარმოდგენაც არ ექნებოდა ხოჭოს ანატომიის იმ თავისებურებებზე, რომლებიც ენტომოლოგმა ნაბოკოვმა იცის. ნაბოკოვი გრეგორს ქრისტეს მსგავს, წმინდანისმაგვარ, ალტრუისტ ფიგურად მიიჩნევს და, მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება არ დაეთანხმოთ (მეც არ ვეთანხმები), მაინც ძალიან ოსტატურად ასაბუთებს თავის ნათქვამს სწორედ ტექსტზე დაყრდნობით. მისი პერსპექტივა კრიტიკოსის, შემფასებლის პერსპექტივაა, რომელიც ლიტერატურული ტექსტის უშუალო სტრუქტურას, ქსოვილს ეყრდნობა.
რაც შეეხება ფსიქოანალიზს, აქ საინტერესო შემთხვევასთან გვაქვს საქმე. ფროიდისა და მისი მოსწავლეებისადმი ნაბოკოვის უარყოფითი დამოკიდებულება საყოველთაოდ ცნობილია, თუმცა ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ნაბოკოვი ერთადერთი ავტორი არ არის, რომელიც ფსიქოანალიზს მტრულად უყურებდა. ვფიქრობ, ამ უარყოფითი დამოკიდებულების საფუძველი არა უშუალოდ ფსიქოანალიზისადმი სკეპტიციზმი, არამედ თავად კრიტიკის განვითარების სტადიები და კრიტიკული აზროვნების სკოლებია – „იზმები და ისტები“, როგორც ნაბოკოვი აღნიშნავს. ცხადია, თუ აზროვნების და შეფასების ამოსავალ წერტილად მხოლოდ ერთ, თუნდაც გენიალურ დებულებას აიღებ (რაც კრიტიკოსისთვის საქმის უსინდისოდ გამარტივებაა), იქიდან გამომდინარე ყველა სხვა მოსაზრება ნელ-ნელა ტრაფარეტულ და მოჭრილ ფორმულებად იქცევა, იქნება ეს ფორმალიზმის, სტრუქტურალიზმის თუ სხვა სკოლების წარმომადგენელთა სხვა მხრივ ძალიან ღირებული ნააზრევი. ასე დაემართა ფსიქოანალიზსაც – დროთა განმავლობაში კრიტიკოსებმა, რომლებიც თავიანთ თავს ფროიდიანელებსა თუ იუნგიანელებს უწოდებდნენ, დაიწყეს შაბლონური და ტრაფარეტული ფორმულების შექმნა არაცნობიერის არქეტიპებზე დაყრდნობით, რამაც თავისებურად დააკნინა ფსიქოანალიზის როლიც. ნაბოკოვსაც თითქმის აბსურდულად პრიმიტიული მაგალითები მოჰყავს, რომლებსაც მხოლოდ ძალიან ზოგადად, ზედაპირულად თუ დავუკავშირებთ ფსიქოანალიზის უშველებელ მემკვიდრეობას. მაგრამ ლიტერატურა, ყოველგვარი გადაჭარბების და სენტიმენტალური მხატვრულობის გარეშე, უკიდეგანო სივრცეა. „ფსიქოანალიტიკური მიდგომა“, სხვა მხრივ ლიტერატურული კრიტიკის განუყოფელი ნაწილი, მხოლოდ ერთი ტელესკოპი, შესწავლის მხოლოდ ერთი მეთოდია. ამიტომ, გასაკვირი არ არის, თუ მწერალი ღმერთები – ამ შემთხვევაში ნაბოკოვი – შერისხავენ და გაკიცხავენ „აბეზარ“ კრიტიკოსებს, რომლებმაც მათი მდიდარი სამყარო ერთი ტელესკოპის შესწავლის მასალამდე დაიყვანეს.
კაფკას “მეტამორფოზა” ნაბოკოვის კომენტარებით
თავად ნაბოკოვის პორტრეტი როგორ იხატება მისსავე ლექციებში და რამდენად ვლინდება მის კრიტიკაში მწერლის პიროვნული მახასიათებლები, გატაცებები და დამოკიდებულებები?
ვფიქრობ, რომ ნაბოკოვის პორტრეტი უფრო ჯონ აპდაიკის წინასიტყვაობაში იხატება, ვიდრე თავად ნაბოკოვის ლექციებში. თუმცა, სახალისო და საინტერესო სწორედ ისაა, რომ აპდაიკის წინასიტყვაობაშიც უფრო აპდაიკისეულ ნაბოკოვს ვხედავთ, ვიდრე ნამდვილ ნაბოკოვს, ისევე, როგორც დიკენსისა და ჯეინ ოსტინის სახეებია თითქმის მთლიანად ნაბოკოვისეული ამ ლექციებში. როგორც ზემოთ ითქვა, ნაბოკოვი ცდილობს ობიექტურობა შეინარჩუნოს და ათვალიეროს ფაიფურის ფიგურები იმ კაცის თვალით, ვისაც მათი გამჭვირვალობა და სინატიფე აღაფრთოვანებს (ამას ჯეინ ოსტინზე ამბობს). ამგვარი ობიექტურობა კრიტიკას მიკერძოების სენისგან იცავს, თუმცა, არის გარკვეული ადგილები, რომლებიც, ოსკარ უაილდისა არ იყოს, კრიტიკას ავტობიოგრაფიის ფორმად აქცევს, რადგან შემფასებელი ვერსად გაექცევა საკუთარ პიროვნებასა და გამოცდილებას. აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ სალექციო ფორმატი თავისთავად განაპირობებს სუბიექტურობის შედარებით მაღალ ხარისხს. მაგალითად, კლასიკური კრიტიკა, როგორც წესი, თვისებრივად იშვიათად აფასებს ხოლმე პერსონაჟს – ნაბოკოვი კი გროტესკული ზედსართავების მთელი ჯარით ამკობს მისის ნორისს, ემა ბოვარის, მოლი ბლუმს და ა. შ.
ამასთან, ზოგიერთ ეპიზოდში სენტიმენტალურ დამოკიდებულებას, ვფიქრობ, ნაბოკოვის მტკივნეული პიროვნული გამოცდილება განაპირობებს. ნაბოკოვს სძულდა ანტისემიტიზმი. ეს, ერთი მხრივ, გამომდინარეობდა იქიდან, რომ მისი ოჯახი ყოველთვის იბრძოდა მეფის რუსეთში ებრაელების უფლებების დასაცავად. ანტისემიტიზმმა დაატოვებინა გერმანიაც, რადგან მისი ცოლი, ვერა, ებრაელი იყო. შესაბამისად, ნაბოკოვს აშკარად ძალიან ებრალება და უყვარს ებრაელი ბლუმი. მეორე მხრივ, კომუნიზმმა – სენტიმენტალური და თანასწორობის იდეებით შენიღბულმა ძალადობამ და სისასტიკემ – ნაბოკოვს სამშობლო დააკარგვინა. ფილისტერი მესიე ჰომე და შრომისთვის დაჯილდოებული მოხუცი ქალი, მაგალითად, ნაბოკოვისთვის კომუნისტების კლასიკური სახეებია, მხოლოდ მატერიალურზე ორიენტირებული, მონური მენტალიტეტის, უსულო ადამიანები: „დღეს, კომუნისტურ რუსეთში საბჭოთა ლიტერატურა, საბჭოთა ხელოვნება, საბჭოთა მუსიკა თუ საბჭოთა ოცნებები ფუნდამენტურად და არსებითად ბურჟუაზიულია. რკინის ფარდის უკან აბრეშუმის შრიალი ისმის. საბჭოთა მოხელე, მსხვილი იქნება თუ წვრილი, ბურჟუაზიული, ფილისტერული მენტალიტეტის სრულყოფილი განსხეულებაა. ფლობერის ტერმინის საუკეთესო ილუსტრაცია მესიე ჰომეს ფილისტერული ხასიათია. აქვე იმასაც დავამატებ, რომ მარქსი ფლობერს ბურჟუას დაუძახებდა (პოლიტიკურ-ეკონომიკური მნიშვნელობით), ხოლო ფლობერი მარქსს დაუძახებდა ბურჟუას (მენტალიტეტის გამო); და ორივე მართალი იქნებოდა, რადგან ფლობერი შეძლებული კაცი იყო, ხოლო მარქსი სულით ხორცამდე ბურჟუა ხელოვნებისადმი დამოკიდებულების თვალსაზრისით.“
მკითხველი შეამჩნევს ნაბოკოვის აღფრთოვანებას კაფკათი და ფლობერით. კაფკა (რომელიც ბერლინში ნაბოკოვის ახლოს ცხოვრობდა და ახალგაზრდა რუს ემიგრანტს პირადად ნანახიც ჰყავდა) მისთვის იდეალური ავტორია. ამასთან, იგრძნობა შეფარული სიყვარული დეტექტივებისა და ფანტასტიკისადმი, რამაც განაპირობა სტივენსონის მოულოდნელი ჩართვა ლექციათა ციკლში. ნაბოკოვი სტივენსონს ნაწილობრივ აკრიტიკებს, თუმცა, როცა ვთარგმნიდი, თითოეული სიტყვა მეუბნებოდა, რომ ეს კრიტიკა სტივენსონისადმი ნაბოკოვის ბავშვური აღტაცების დაფარვის მცდელობა იყო. რას ვიზამთ, მწერლებს (სხვათა შორის, კრიტიკოსებსაც) ახასიათებთ ხოლმე ასეთი ინტელექტუალური სნობიზმი, თითქოს მხოლოდ დიდი ლიტერატურაა სიყვარულის ღირსი.
დაბოლოს, არ შეიძლება არ ვახსენო მისი დამოკიდებულება მწერებისადმი. ნაბოკოვს ენტომოლოგიურ მიკერძოებას ხარვეზად ვერც ჩაუთვლი. ეს კაცი დიდი მწერალი იყო და მისი მწერები – მწერების მისეული ანატომია – უჩვეულო და გამორჩეულ მეტაფორებს წარმოქმნის, როგორც ზემოთ ვახსენე გრეგორ-ხოჭოს ფრთების შემთხვევაში, რომლებსაც გაშლა არ ეღირსა. ენტომოლოგია და მეცნიერის ხედვა სიუჟეტის მიკროსკოპულ კვლევაზეც აისახება. მაგალითად, „ულისეს“ შემთხვევაში, მკითხველი შეიძლება თავიდან გადაღალოს დუბლინში ბლუმისა და სტივენის ზუსტი მარშრუტის ყველა დეტალის ზედმიწევნითმა აღწერილობამ, მაგრამ ბოლოს – როცა ლეოპოლდ ბლუმს ჩაეძინება, ჯოისის ამ ნაწარმოების მთელი სქემა, მისი თითოეული ძაფი, გადაკვეთის წერტილები, დილით ცაზე გადავლილი ღრუბელი, ბლუმისკენ მოსროლილი თუნუქის ქილა, ცნობილი ყავისფერმაკინტოშიანი კაცი და მისი ყველა გამოცხადება, უსინათლო ბიჭის ჯოხის კაკუნი და ბოილანის ეტლის ჟღარუნი, გადაგდებული ნავი „ელიას“ მოგზაურობა და ბლუმის უჯრის შიგთავსი ერთიან სქემად წარმოუდგება მკითხველს და, სხვათა შორის, უნიკალურად ერწყმის „ულისეს“ ჰომეროსულ პარალელს, მიუხედავად იმისა, რომ ნაბოკოვი სტიუარტ გილბერტს ლანძღავს და „ულისეს“ ჰომეროსულ შრეს აბეზარი კრიტიკოსების მონაჩმახს უწოდებს. ეს ახირება ჯოისზე ლექციას განსაკუთრებით სახალისოს ხდის: „ულისეს“ მკითხველები შეამჩნევენ, რომ ნაბოკოვსა და „ოდისეას“ მეტად ბუნებრივ და ლოგიკურ პარალელებს შორის დიდი „დაჭერობანა“ იმართება.
ლექციების ჩანაწერების კითხვისას, შეუძლებელია, თვალში არ მოგხვდეს და თქვენც ახსენეთ, რიგ შემთხვევებში ნაწარმოების ამა თუ იმ დეტალს რამდენად სუბიექტურად და თითქმის უმიზეზოდ ითვალისწუნებს. კრიტიკოსის რომელი კაპრიზული ახირება დაგამახსოვრდათ ამ კრებულიდან ყველაზე მეტად?
ნაბოკოვი თავის სტუდენტებს ერთგან ეუბნება, „შეიძლება თქვენ ჩემი სიზმარი იყოთ, მე კი თქვენი კოშმარიო.“ მისი კურსი უყვარდათ, თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ, როგორ კითხვებს უსვამდა გამოცდაზე სტუდენტებს (წიგნს ერთვის საგამოცდო კითხვები), ნაბოკოვის ახირებები და მიკერძოება ხანდახან მართლაც კოშმარული უნდა ყოფილიყო. მაგრამ ეს მხოლოდ ხანდახან. ხანდახან ალბათ ყველა ლექტორი კოშმარია. თუმცა კითხვისას ყველაზე მეტად გამაოცა ცნობიერების ნაკადის უცნაურმა შეფასებამ. ნაბოკოვი თვლის, რომ ცნობიერების ნაკადი, როგორც ფიქრთა მდინარების გადმოცემის მეთოდი ნაკლოვანია, რადგან ადამიანი ხშირად სურათ-ხატებითაც ფიქრობს. ამ მსჯელობაში უცნაური ისაა, რომ ნაბოკოვი თავის თავს ეწინააღმდეგება. ცნობიერების ნაკადი მხატვრული მეთოდია. მას არც არასდროს ჰქონია პრეტენზია მეცნიერულ სიზუსტეზე. ცხადია, ნაბოკოვმა ეს თვითონაც იცის, მაგრამ რაღაც პიროვნული თუ სენტიმენტალური უბუნდოვნებდა მსჯელობას. ემოციური ბუნების კაცი იყო, მძიმე წარსულით. „ლოლიტა“ დაწვას ვერა ნაბოკოვმა გადაარჩინა. გამორიცხული არ არის და, პრინციპში, ცხადია, რომ რუსი წარმოშობის ამერიკელ ავტორზე მართლაც ზემოქმედებდა თავისებური არასრულფასოვნების განცდა, მეტოქეობის, მწერლური შურის ფაქტორი ან სხვა მსგავსი პიროვნული მოტივი. ადვილი არ იქნებოდა მეოცე საუკუნის მაღალი მოდერნიზმის ჩრდილქვეშ წერა და ადგილის დამკვიდრება, განსაკუთრებით სამშობლოწართმეული მწერლისთვის, ვისაც მისთვის კარგად ნაცნობ, თუმცა მაინც უცხო ენაზე უნდა ეწერა. მაგრამ, ამას მნიშვნელობა მხოლოდ თავად ვლადიმირ ნაბოკოვისთვის ჰქონდა. პიროვნება კვდება და მწერალი რჩება. კარგი მკითხველი სენტიმენტალისტი და, შესაბამისად, ცოტათი შეუბრალებელი ნაბოკოვის აქა-იქ მიმობნეული კაპრიზების მიღმა სერიოზულ, ღირებულ, საინტერესო ტექსტს წაიკითხავს.
თარგმნის პროცესში რა სირთულეებს წააწყდით?
პირველ რიგში, უნდა ვახსენო თავად ტექსტის თავისებურება. ეს ლექციები ნაბოკოვს არ გამოუქვეყნებია. ტექსტი სალექციო ჩანაწერებს, ანალიტიკურ კომენტარსა და სხვა მასალებს ეყრდნობა, რომლებიც ვერა და დიმიტრი ნაბოკოვების დახმარებით ინგლისურენოვანი გამოცემის რედაქტორმა, ფრედსონ ბაუერსმა, აღადგინა. რედაქტორმა ძალიან ბევრი იშრომა, რომ ავტორის ხმა არ დაკარგულიყო და მაქსიმალურად გადაერჩინა ავთენტური ტექსტი. როგორც ბაუერსი აღნიშნავს, ნაყალბევის კითხვა არავის უნდა. ეს განსაკუთრებით დიდ პასუხისმგებლობას აკისრებს მთარგმნელსაც. ვცდილობდი, სტილი არ დამეკარგა, „ფლიდი და ფილისტერი მთარგმნელი“ არ ვყოფილიყავი და ნაბოკოვის სტილი შემენარჩუნებინა. მკითხველი შეაფასებს, რამდენად შევძელი.
სხვა მხრივ, ვფიქრობ, რომ ყველაზე დიდი სირთულე ალიტერაცია იყო, რომელსაც, გულწრფელად ვამბობ, ვერაფერი და არაფერი მოვუხერხე. ალიტერაცია ლამის საკრალურია ინგლისური მხატვრული და პოეტური ენისთვის და ნაბოკოვიც კარგად იყენებს ამას გარითმულ ფრაზებში. ყველაზე გამორჩეული მაგალითებიდან ორი მახსენდება. ერთი, ზამზების მდგუმრების აღწერა: three bearded borders who love order – მექანიკურობისა და უსულობის არაჩვეულებრივი გამოხატულებაა, თან, თუ გავითვალისწინებთ, როგორ აღწერს ნაბოკოვი კიბეზე მდგმურების გადაადგილებას. მეორე – ჯოისის ერთწინადადებიანი პორტრეტია: the sight of Joyce sitting, arms folded and glasses glinting. ჯოისი ასეთი იყო – ეს მისი პორტრეტი და მისი ხასიათია, გულხელდაკრეფილი, მოციმციმე თვალებზე მოელვარე სათვალით. მხატვარი ვერ დახატავს ამ ფრაზაზე უკეთ. ალიტერაცია რომც გაიმეოროს თარგმანმა, ორიგინალის მნიშვნელობას დაკარგავს.
ასევე, უდიდესი სირთულე დიკენსის ციტატების თარგმნა იყო. იმედი მაქვს დიკენსის ეს რომანი მალე ითარგმნება ქართულად. დიკენსი, როგორც ნაბოკოვი ამბობს, სტილის ჯადოქარია. ინგლისური ენა მის ტექსტში განუსაზღვრელ შესაძლებლობებს იძენს (მაგალითად, სიტყვა inkwhich, როგორც ნაბოკოვი განმარტავს, inquest-ის არამხოლოდ უბრალოდ დაუშნოებული, არამედ თითქოს ნისლში დალანდული, არამკაფიო ვარიანტია. ნისლი რომანში მხოლოდ გარემოს ნაწილი კი არა, მხატვრული მეთოდია). ნაბოკოვი დეტალურად არჩევს სტილისტურ ხერხებს. ამ ეპიზოდებში ვარჩიე, ინგლისური მაგალითები შემენარჩუნებინა და თარგმანიც დამერთო: ქართველ მკითხველს საშუალება უნდა ჰქონდეს, ნახოს, როგორ არჩევს ნაბოკოვი დიკენსის სტილს და არა მთარგმნელის ენას. სადაც შესაძლებელი და საჭირო იყო, ასეთი კომენტარები სხვა ლექციებში მოხმობილ ციტატებსაც ახლავს.
ნაბოკოვისეული დიდი ბრიტანეთის რუკა დიკენსის რომანის გეოგრაფიის მოსახაზად
ზოგადად, როგორია ნაბოკოვის ლექციების მსგავსი აკადემიური ტექსტების თარგმნის სპეციფიკა? რით განსხვავდება მხატვრულ ლიტერატურაზე მუშაობის პროცესისგან?
თარგმანი და მთარგმნელის თავისუფლება აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს ხოლმე. მე იმ კატეგორიას ვეკუთვნი, რომელიც ფიქრობს, რომ თარგმანი ორიგინალის ერთგული უნდა დარჩეს, მაშინაც კი, როცა ამ ერთგულებას თარგმნილი ტექსტის ფორმა გარკვეულწილად ეწირება. ნაბოკოვის ლექციებში ციტირებული ქართული თარგმანებიდან რამდენიმე მიზანმიმართულად მიდის ამ მსხვერპლზე, რადგან ნაწარმოების იდეას ან მის ფორმალურ თუ სტრუქტურულ თავისებურებებს არ ავნო. ეს ძალიან დასაფასებელი მსხვერპლია. თვითონ ნაბოკოვიც ამ აზრს იზიარებდა და აღიზიანებდა ის ფაქტი, რომ დიდი მწერლის მიერ შექმნილი სიმბოლო ან მხატვრული სახე შეიძლება მთარგმნელის ამბიციამ იმსხვერპლოს. არ ვფიქრობ, რომ ეს ერთადერთი და უნივერსალური მიდგომა უნდა იყოს. ლიტერატურა, პირველ რიგში, სიტყვის ხელოვნებაა, თუმცა ავტორისეული მხატვრული ფორმის სხვა ენაზე გადატანა ძალიან რთულია და, ხშირ შემთხვევაში, დგას საფრთხე, რომ ჟღერს არა ავტორი, არამედ მთარგმნელი ან თარგმანის ენაზე არსებული ლიტერატურის სტილი. ეს აზიანებს არამხოლოდ კონკრეტულ ენაზე თარგმნილ ლიტერატურას, არამედ ზოგად ლიტერატურულ პროცესს და ამ ენაზე მოსაუბრეთა მიერ სხვა ქვეყნის ლიტერატურის აღქმას.
ამიტომ, ვფიქრობ, მხატვრული თარგმანი არსით ურთულესია. ეს მხოლოდ განსაკუთრებული ნიჭის, ძალიან მცოდნე, შემოქმედებითი ადამიანების საქმეა და ლექსიკასა თუ სტილზე სხვაგვარ მუშაობას მოითხოვს. კრიტიკის თარგმნა ალბათ უფრო მეცნიერულ თუ ფილოსოფიურ ტექსტზე მუშაობას ჰგავს, რადგან ლიტერატურის კრიტიკა უაღრესად მდიდარი, ფართო დარგია, რომელიც უზარმაზარ მემკვიდრეობას იტევს. თუმცა, ორივე შემთხვევაში, მთარგმნელი კარგად უნდა იცნობდეს ტექსტს და ავტორს, რადგან ზოგჯერ წვრილმანებმა, ნიუანსებმა შეიძლება სრულიად გარდაქმნას მნიშვნელობა. ასე რომ, ისევ ნაბოკოვის სიტყვებით დავასრულებ: „დეტალებს უნდა მივუალერსოთ“.
© არილი