მოდერნისტული ლიტერატურის ადეკვატური თარგმანისა და ამ პროცესში „დანაკარგის” არსებობის საკითხები აფიქრებს როგორც ლიტერატურის მთარგმნელებს, ისე მკითხველებს, რომლებიც მშობლიურ ენაზე ეცნობიან მოდერნისტულ პროზასა და პოეზიას. წიგნში „თარგმანის გამოცდილება“, უმბერტო ეკო ამტკიცებს, რომ თარგმანი არ არის ორი ენის შეპირისპირება, არამედ ტექსტის ინტერპრეტაცია ორ სხვადასხვა ენაზე. ამავე ნაშრომში იგი წერს, რომ ,,ყველა გონივრული და ზუსტი ენობრივი თეორია გვაჩვენებს, რომ იდეალური თარგმანი შეუძლებელი ოცნებაა[1]“. ის, რომ იდეალური თარგმანი „შეუძლებელია“, კიდევ უფრო თვალსაჩინო ხდება მაშინ, როცა საქმე გვაქვს უილიამ ბატლერ იეიტსის მსგავს მრავალწახნაგოვან შემოქმედთან, რომლის პოეზია, ერთ-ერთი საკმაოდ იშვიათი გამონაკლისია, როცა ერთი პოეტის შემოქმედებაში ისეთი მასშტაბური ლიტერატურული პროცესი აისახა როგორიცაა ძველი, ტრადიციული პოეზიის შეჯამება და ახალი, მოდერნისტული საწყისების გამოყენება – ე.წ. პოეტური ხატის, ფაქტობრივად, ორსაუკუნოვანი ტრანსფორმაცია.
საკუთარი პოეზიის ინტერპრეტირებისა და კონკრეტულად თარგმნის სირთულეს ირლანდიელი პოეტი თვითონვე აღიარებს 1923 წელს ნობელის პრემიის მიღების შემდგომ გამოქვეყნებულ გრძელ მიმართვაში, რომელშიც იგი განსაკუთრებულ მადლობას უხდის „იმ დინჯად მომუშავე ხალხს, უცნობებსა თუ კარგად ნაცნობებს, რომელთა წყალობითაც გარკვეული ცნობადობა შეიძლება მქონდეს მსოფლიოში“[2]. სწორედ ასეთი ადამიანია ქართველი მეცნიერი, პედაგოგი და მთარგმნელი მედეა ზაალიშვილი, რომლის სახელი როგორც საუნივერსიტეტო, ისე მწერლობითა და ევროპული კულტურით დაინტერესებული ფართო საზოგადოებისთვის, კარგად არის ცნობილი. იმ შთამბეჭდავი რაოდენობისა და სპექტრის ავტორთა თარგმანებთან ერთად, როგორებიცაა: შექსპირი, შელი, ბლეიკი, დიკინსონი, ფოლკნერი და სხვა, მედეა ზაალიშვილმა გააქართულა არა მარტო იეიტსის პოეზია, არამედ მისი პროზა და დრამატურგია. ამგვარად, ქართველ მკითხველს სწორედ მედეა ზაალიშვილის წყალობით მიეცა შესაძლებლობა, გასცნობოდა იმ დიდი ირლანდიელი ავტორის შემოქმედებას, რომელიც აქა-იქ, ნაწყვეტებად თუ იყო შეტანილი მე-20 საუკუნის პოეზიის ქართულ ანთოლოგიებში.
„კელტური მიმწუხრის“ (2010, ინტელექტი) ოსტატური თარგმანი დასტურია იმისა, რომ იეიტსის პოეზიის კომპლექსური სიმბოლიზმი და მისი ძლიერი ემოციური ენერგია ტოვებს საკმარის ადგილს ინტერპრეტაციების სიმრავლისა და თარგმანის ვარიანტულობისთვის. წიგნში შესულია იეიტსის ყველა ფართოდ ცნობილი და რჩეული ლექსი, რომლებიც დღესაც აქტუალურია და დიდ ინტერესს იწვევს.
საყურადღებოა, რომ კრებულის პირველი ლექსი „ბედნიერი მწყემსის სიმღერა“ (1889) იეიტსის ყველაზე ადრეულ შემოქმედებით ეტაპს, პოეტის სიმბოლისტურ პერიოდს ეკუთვნის, თუმცა მოგვიანებით მკითხველი ეცნობა უმნიშვნელოვანეს ლექსებს მოდერნისტული პერიოდიდან. შეიძლება ითქვას, რომ მედეა ზაალიშვილი მიყვება იეიტსის შემოქმედების ქრონოლოგიური განვითარების ხაზს და ის დიდი ესთეტიკური გარდატეხა, რომელიც პოეტის შემოქმედებაში მე-19 და მე-20 საუკუნეებს შორის მოხდა, თარგმანშიც ინტენსიურად იგრძნობა. ამ ეფექტის დაჭერა შეუძლებელია მხოლოდ ორიგინალი ტექსტის სკრუპულოზური წაკითხვით, თუ მთარგმნელი მეცნიერულად არ უდგება იმ თეორიულ და ესთეტიკურ პრინციპებს, რომლებიც სათარგმნი მასალის მიღმა არსებობს. სწორედ ასეთი ლიტერატურათმცოდნეობითი დაკვირვება და დამოკიდებულება იგრძნობა მედეა ზაალიშვილის გადმოქართულებულ ირლანდიურ პოეზიაში.
„არკადიის ტყეთ ტოტ-ფოთოლი შემოეძარცვათ
და ანტიკური სიხარული ძირ-ფესვში გახმა,
სხვა რაღა დარჩა ძველ სამყაროს სიზმრების ნაცვლად,
ჭრელ ტიკინას ჰგავს თმაჭაღარა სიმართლე ახლა“.
(„ბედნიერი მწყემსის სიმღერა“, 1-4)
ქართული კრებული იწყება სწორედ ამ ადრეული ლექსის თარგმანით, რომელშიც საუცხოო ემოციური მოქნილობითაა წარმოდგენილი ის ცვლილება, რომელიც იეიტსის მწყემსს მიჯნავს რომანტიზმის ლირიკული გმირისგან, ვინაიდან აქ ბუნება გაქცევის საშუალებად აღარ არის აღქმული.
ლექსის ორიგინალში ვკითხულობთ:
„The woods of Arcady are dead
And over is their antique joy;”
ქართულ თარგმანში სიტყვა „სიკვდილი“ გაშლილია როგორც მაგიური არკადიის ტყის „შემოძარცვა“ და ნგრევა. ხოლო ანტიკური სიხარული არა უბრალოდ დასრულდა, არამედ „ძირ-ფესვში გახმა“. მთელი ლექსის განმავლობაში კვდომისთვის სახასიათო ქართული ეპითეტებით შექმნილი ტონი იდილიურსა და „ბედნიერ“ მწყემსს მეტად უიმედოდ წარმოაჩენს, ვინაიდან თარგმანში ლირიკული გმირი გარემოს ცვლილებას, ახალ რეალობასა და საკრალურობის მოშლას უფრო ინტენსიურად აღიქვამს და შეიგრძნობს, ვიდრე ამას ორიგინალში ვხვდებით.
შემდეგი ლექსის – „სევდიანი მწყემსი“ – როგორც ორიგინალის, ისე ქართული თარგმანის მკითხველს კიდევ ერთხელ უჩნდება სახეცვლილი რომანტიზმის ლირიკული გმირის ასოციაცია. აქაც, ბუნებას მწყემსის არ ესმის და ეს გაუცხოება ლექსის მთავარი თემაა:
,,წამოიძახა: ზღვავ, უსმინე ჩემს მტანჯველ ამბავს.
ზღვა უკუიქცა მისთვის ჩვეულ ხმაურით ისევ
და აზვირთებულ ოცნებებით შეერწყა სივრცეს.
და განერიდა კაცი ზღვათა ტალღების დევნას,
და შორს, თვალწარმტაც ხეობაში შეჩერდა იგი,
იქ, ნამის წვეთებს გაუმხილა ამბავი რიდით,
მაგრამ მათ სხვაგან გაურბოდათ თვალი და სმენა,
აყურადებდნენ ცვრის წვეთების ზეციდან ცვენას.“
(„სევდიანი მწყემსი“, 9-16)
არადედნისეული დამატება იმაზე, რომ ლირიკული გმირი რიდით ჰყვება თავის ამბავს, კიდევ უფრო ამძაფრებს მისი სასოწარკვეთისა და გაუცხოების მოტივებს. თარგმნისას ჩანართის გაკეთება დასაშვებია, თუ არ იკარგება ტექსტის ძირითადი სემანტიკური კომპონენტები და თუ ორიგინალი ტექსტის იმპლიკაციები სწორადაა ამოკითხული. მედეა ზაალიშვილის შემთხვევაში, ნათელია, თუ რამდენად სათანადოდ ფლობს იგი იეიტსის შემოქმედების სხვადასხვა პერიოდებსა და სტილის ევოლუციას. „კელტურ მიმწუხრში“ შესული მწყემსის თემაზე შექმნილი ამ ორი ადრეული ლექსით მთარგმნელმა ბუნების კვდომა და ლირიკული გმირის კრიზისი რომანტიზმისთვის ჩვეული ტონით წარმოაჩინა, თუმცა, ამავდროულად, ეპითეტების სიმძაფრითა და უიმედობით მას იდეურად დაუპირისპირა. მართლაც, მე-20 საუკუნის დასაწყისში პოეტები აქტიურად უარყოფენ რომანტიზმის ესთეტიკურ პრინციპებს და პოეზია შორდება პასტორალურ, „სილამაზის“ მიღწევაზე ორიენტირებულ თემებს. ამის ნაცვლად, აქცენტი გადატანილია მექანიკური, კრიზისული გარემოს იმპერსონალურად წარმოჩენასა და ინტერპრეტირებაზე. ახალი პოეზიის ახალი პერსონაჟები არკადიის ტყეში მოხეტიალე მწყემსები აღარ არიან, ისინი ტ. ს. ელიოტის ფუტურო კაცებს უფრო წააგვანან. ამ მხრივ საინტერესოა იეიტსის გვიანდელი, მოდერნისტული პერიოდის შემოქმედება და მისი თარგმანიც.
„დანაწევრებულ საგნებს ვეღარ აკავებს ღერძი,
აღვირახსნილი ანარქია სამყაროს ებრძვის.
ნაკადი, სისხლით დაბინდული, მოდის ულევად
და შიგ იხრჩობა უმანკოთა წეს-ჩვეულება,
საუკეთესოს დაჰკლებია თვითდაჯერება,
ხოლო უარესს მგრძნობელობის ვნება ერევა.
გამოცხადება კარს მოგვადგა უკვე ნამდვილად,
მეორედ მოსვლა კარს მოგვადგა უკვე ნამდვილად,
მეორედ მოსვლა!“
(„მეორედ მოსვლა“, 3-11)
„მეორედ მოსვლაში“ ე.წ. იდეალური წესრიგის ყველა იმედი ქრება. ლექსში განსახიერებულია ის ყოვლისმომცველი სისხლისღვრა და ანარქია, რომელიც მსოფლიო ომის შედეგად შექმნილ სამყაროში ყოველდღიურობად იყო ქცეული. თარგმანში ქაოტური და კრიზისული ტონი შემოტანილია სალექსო სტრიქონის წყობით, ინტონაციითა და მახვილთა განლაგებით და არა მორფოლოგიით ან სინტაქსით. ფრაზათა გამეორებებისა და მოკლე წინადადების უცვლელად შენარჩუნებით ფრაგმენტული და, ამავდროულად, ციკლური ინტონაცია მთარგმნელს იდენტურად აქვს გადმოტანილი – „ბრუნავს და ბრუნავს“, „გამოცხადება კარს მოგვადგა…მეორედ მოსვლა კარს მოგვადგა…მეორედ მოსვლა“, „უკვე ნამდვილად…უკვე ნამდვილად“. ადრეული ლექსებისაგან განსხვავებით, იეიტსის მოდერნისტული პერიოდის ლექსების თარგმანებში ენა განზრახ სადა და პირდაპირია, რაც ტექსტს უფრო მძაფრ ექსპრესიულობას ანიჭებს. ამ და, ზოგადად, მედეა ზაალიშვილის მიერ თარგმნილ იეიტსის ყველა ლექსში, ვხვდებით მეტად გამოკვეთილ აზრობრივ სიზუსტეს, თუმცა, ამავდროულად, ქართული ვარიანტების უმთავრესი ღირსებაა დედნის რიტმისა და ინტონაციის ღრმა გააზრება და მისი ზუსტი ქართული შესატყვისის მოძებნა.
არანაკლებ საგულისხმოა ტერმინოლოგიური სპეციფიკა ისეთი მნიშვნელოვანი სიტყვის თარგმნისას, როგორიც „gyre“ არის იეიტსის შემოქმედებაში:
,,Turning and turning in the widening gyre’’ The Second Coming, 1.
,,ბრუნავს და ბრუნავს, ფართოვდება ჯარა ძალუმად“ მეორედ მოსვლა, 1.
გარდა ლექსებისა, ეს ტერმინი ფიგურირებს იეიტსის ადრეულ ესეებში და მოგვიანებით, 1923 წელს პოეტის გამოქვეყნებულ წიგნში „ხილვა“ (A Vision), რომელიც ფილოსოფიური, ოკულტური, გეომეტრიული, ისტორიული, სპირიტუალური თეორიების ერთგვარი ჰიბრიდია და, მიუხედავად მისი არაორდინალური,ზედმეტად დეტალური და ჩახლართული კონცეფციებისა, მაინც უკავშირდება არაერთ ესთეტიკურ პრინციპსა და სიმბოლოს მის პოეზიაში. იეიტსის ამ ნაშრომის მიხედვით, „gyre“, რომელიც ზოგადი განმარტებით სპირალს ან წრიულ მოძრაობას აღნიშნავს, 2000 წლიანი ისტორიული ციკლია, ხოლო მედეა ზაალიშვილის თარგმანში იგი გვხვდება როგორც „ჯარა“. იეიტსის ფილოსოფიური თუ ოკულტური შეხედულებების მიხედვით, ჯარას, იგივე სპირალის, გაფართოება და შემცირება ცივილიზაციის დაბადებასთან და კვდომასთან არის დაკავშირებული. ქართულ ენაში კი ეს სიტყვა ძაფის სართავ ჯარასთან არის ასოცირებული, რომლის საშუალებითაც ოსტატი ძაფს ჭიმავს და აწვრილებს. ამრიგად, ტერმინის ასეთი სახით გადმოტანით მთარგმნელი არა მარტო სტილისტურ მსგავსებას ინარჩუნებს დედნისეულ ტერმინთან, არამედ, ხალხური ყოფა-ცხოვრების ნივთის სახელის გამოყენების მიუხედავად, მაინც იგივე მექანიზმის აღმნიშვნელ სიტყვას იყენებს, რაც მეტად საინტერესო იმპლიკაციური დეტალია.
ამ რამდენიმე სხვადასხვა პერიოდიდან აღებული ლექსის განხილვის ფონზეც ნათელია, რომ მედეა ზაალიშვილის შემოქმედება დასტურია იმ ჭეშმარიტებისა, რომ ჩვენს ეპოქაში არ შეიძლება პოეზიის თარგმნის შესაძლებლობაში დაეჭვება. იეიტსის პოეზიის თარგმანებში შენარჩუნებულია ყველა მნიშვნელოვანი მხატვრული სახე და ლექსიკური ერთეული. იეიტსის პოეზიის მკვლევრებისთვის განსაკუთრებული დატვირთვისა და მნიშვნელობის დეტალები თარგმანის ტექსტში ადეკვატურადაა გადასული და მთარგმნელი ზუსტ გასაღებს უძებნის მათი ქართული მრავალფეროვანი შესაბამისობის წარმოჩენას. ქართველი ლიტერატურათმცოდნე მ. კვესელავა მოდერნისტულ პოეზიას ფილოსოფიურ ჭრილში საინტერესოდ განიხილავდა და, მისი აზრით, „ყველაფერს, უდიდესსაც და უმცირესსაც უნივერსალური სულიერი სივრცე აერთიანებს და ისიც არა მხოლოდ ერთსა და მის მეორეს, თუნდაც მესამეს, არამედ მრავალ, თითქოსდა ერთმანეთთან სრულიად დაუკავშირებელ საგნებს, მოვლენებსა და ცნებებს. ამგვარი შეერთება კი ახალ პოეტურ სინამდვილეს ქმნის“. ალბათ სწორედ ასეთი, მესამე და განუსაზღვრელი „ახალი პოეტური სინამდვილის“ შექმნის იდეაა ყველაზე ახლოს ეკოსეულ მიუღწეველ იდეალურ თარგმანთან, რაც მედეა ზაალიშვილს ასე ოსტატურად გამოსდის. უდიდესი კრიტიკოსი კ. ბრუკსი წერდა, რომ „პოეზიაში მსჯელობის ხაზს მხოლოდ იმ დეტალების გამო მივყვებით, რომლებიც გზის პირას გვხვდება. ჩვენ ან გვირილა მიგვიტყუებს, ან უცნაური ბუჩქი“[3]. სრულყოფილ თარგმანშიც ასეა. მკითხველს აზრობრივი სიზუსტე და ლოგიკური ხაზის მიყოლა იმდენად არ ხიბლავს, რამდენადაც მშობლიურ ენაში ამა თუ იმ დეტალის მრავალფეროვანი ინტერპრეტაცია, მედეა ზაალიშვილი კი დიდი ზომიერებით, ბუნებრიობითა და ოსტატობით ახერხებს ამ ყველაფერს. იეიტსის პოეტიკა, თავისი გრძნობითა და ფორმით, მთარგმნელს ქართული პოეტური მეტყველების წიაღში აქვს მოქცეული, ამგვარი თარგმანი კი საგულისხმოა არა მხოლოდ იმით, რომ ირლანდიელ პოეტს პირველად გვაცნობს მშობლიურ ენაზე, არამედ იგი იმ ლიტერატურასა და ენასაც ამდიდრებს, რომელზეც ითარგმნა და ეს ალბათ მედეა ზაალიშვილის მოღვაწეობის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი ღირსებაა.
[1] “Every sensible and rigorous theory of language shows that a perfect translation is an impossible dream. In spite of this, people translate.”
[2] „I commend all those diligent workers, obscure or well known, to whom I owe much of whatever fame in the world I may possess”
[3] „We follow the pathway of the argument [of the poem] really for the sake of the details that border the path. We are tempted to pick a daisy or to investigate an oddly shaped bush.”
© არილი