ორიგინალური ის მწერალი როდია, სხვა მწერლებს რომ
არ ჰგავს, არამედ ის, ვის მიბაძვასაც ვერავინ ახერხებს
შატობრიანი
1973 წელს იტალიელმა რეჟისორმა ფედერიკო ფელინიმ “ამარკორდი” გადაიღო. ფილმისთვის სცენარი იტალიელმა მწერალმა ტონინო გუერამ დაწერა. მას შემდეგ საზოგადოებაში ხშირად კამათობდნენ, “ამარკორდში” გუერა “მეტი იყო” თუ ფელინი? სცენარის ავტორმა კამათს წერტილი დაუსვა, როდესაც განაცხადა, რომ “ამარკორდს” გუერა ფურცელზე, ფელინი კი ეკრანის ტილოზე წერდაო.
ათი წლის შემდეგ რეზო ჭეიშვილმა “ცისფერი მთების” მიხედვით შექმნა სცენარი ამავე სახელწოდების ფილმისთვის, რომელიც ელდარ შენგელაიამ გადაიღო. “ამარკორდის” მსგავსად “ცისფერი მთები” კლასიკურ შედევრად იქცა. მარტივი მიზეზის გამო – ავტორებმა (მწერალმა და რეჟისორმა) კარგად ნაცნობი გარემო ორიგინალური ხერხით წარმოგვიდგინეს: ჩვეული ახლებურად შეფუთეს, ახალი კი ყოფით ფერებში დახატეს. გარდა ამისა, ერთმა ფურცელს, მეორემ კი ეკრანს თავისი უნიკალური ხელწერა დაატყო – საბოლოოდ კი ქრესტომათიული ეპიზოდებით გაჯერებული ნაწარმოები მივიღეთ.
გავლილი წლების მიუხედავად “ცისფერი მთები” ხშირად გვახსენებს თავს (სხვათა შორის, “ამარკორდიც” დაუვიწყარია პირდაპირი თუ გადატანითი მნიშვნელობით – ერთ-ერთ იტალიურ დიალექტზე ნიშნავს – “მე მახსოვს”). ჩვენი ყოფის აუტანელი ირონია საშუალებას არ გვაძლევს “ცისფერ მთებში” დასმული პრობლემები უგულებელვყოთ. კვლავ ამოვიცნობთ საკუთარ თავს პერსონაჟების ზერელე საუბარსა თუ ქაოტურ საქციელში, მიუხედავად იმისა, რომ ნანგრევების ქვეშ მოყოლის საფრთხე მუდამ თან დაგვდევს, უარს ვერ ვამბობთ ძვალსა და რბილში გამჯდარ ნაკლსა თუ ცდუნებებზე. “გაიტანეთ, გაიტანეთ გრენლანდია!!!” – რამდენი ძახილის ნიშანიც არ უნდა დავსვათ, რაგინდ ხმამაღლა არ უნდა ვიყვიროთ, “ცისფერი მთები” დღემდე რელევანტურია.
შესაძლოა მწერალის შემოქმედებაზე საუბარს მისი ნაწარმოებების მიხედვით გადაღებული ფილმებით არ უნდა ვიწყებდე, მაგრამ ბატონი რეზოს მოთხრობები, რომანები და ფილმები განუყოფელია, მათი ერთიანობა კი ყველასგან გამორჩეულ, ორიგინალურ, ძნელად მისაბაძ – საფირმო სტილს განაპირობებს.
1961-1992 წლებში რეზო ჭეიშვილი კინოსტუდია “ქართულ ფილმში” რედაქტორად, სასცენარო კოლეგიისა თუ შემოქმედებითი გაერთიანების წევრად, ასევე ერთ-ერთ ხელმძღვანელად მუშაობდა. ამ ხნის განმავლობაში მან არაერთი სრული თუ მოკლემეტრაჟიანი მხატვრული ფილმის სცენარი დაწერა, მათ შორის: “ექსპრეს-ინფორმაცია”, “ყვარყვარე”, “ჩემი მეგობარი ნოდარი”, “სამანიშვილის დედინაცვალი”, “ბზიანეთი”, “ზღვის მგელი”, “ავტოპორტრეტი”, “ფედია”, “გამოაღეთ ფანჯრები”, “გათენების წინ”, “ჭიდაობას რა უნდა” და სხვა. თუმცა “ცისფერ მთებზე” მუშაობა განსაკუთრებულად დაამახსოვრდა:
– სცენარი, როგორც მიღებული იყო, მოსკოვში დამტკიცდა. “რწყილი და ჭიანჭველას” სცენარი რომ გაგეგზავნა, იმასაც უპოვიდნენ მიზეზს და შეასწორებდნენ. ასე რომ, მსგავსი დაბრკოლებების გადალახვა ჩვენთვის დიდ სიახლეს არ წარმოადგენდა. მსახიობების შერჩევის პროცესშიც აქტიურად ვიყავი ჩაბმული, ეს საქმე თანამდებობრივადაც მევალებოდა და მორალურადაც. სხვათა შორის, ზოგიერთ რეჟისორს არ სიამოვნებს, როდესაც სცენარის ავტორი გადაღებებს ესწრება, ელდარ შენგელაია კი ამ მხრივ განსაკუთრებული თვისებებით გამოირჩევა, ავტორთან თანამშრომლობა შეუძლია და გამოსდის კიდეც, რასაც დიდად ვაფასებ.
გადასაღებ მოედანზე იმპროვიზებულ გარემოში უხდებოდათ მუშაობა, ბატონი რეზო თურმე დეკორაციების უკან, ექსპრომტად წერდა ხოლმე დიალოგებს. სწორედ იმ დიალოგებსა და ფრთიან ფრაზებად ქცეულ გამოთქმებს, ლამის რომ გაგვიზეპირებია და ყოველდღიურ საუბარშიც ხშირად ვიყენებთ:
“გივი, ჩვენ ვართ, გივი!”, “როდიდან როდემდე აქვს დალოდების საათები?”, “ყუფარაძეს რომ არ დაერეკა, მაგრამ დარეკა და…”, “თუ იცით, იგავ-არაკებს მიიღებს? არა, მაგრამ უარს არ გეტყვით!”, “ბოდიში, თქვენზე მითხრეს, ლიფტში გაიჭედაო და მართალია?”, “დაანებეთ ჩემს ცოლს თავი!”, “გამაგებინეთ, მე აქ ვარ თუ იქ?”, “მომკლავს ეს ორი სათაური!”…
* * *
ამბობენ, ზოგჯერ ქვეყნის ისტორიაში ისეთი დრო დგება, პათოსით დანგრეული სწორედ სატირამ უნდა აღადგინოს, გადამწყვეტი როლი კი ამ საქმეში მწერლებმა და რეჟისორებმა შეასრულონო. ამ მხრივ რეზო ჭეიშვილი მართლაც გამორჩეულია – შემოქმედებითი ცხოვრება სწორედ ადამიანების ნაკლოვანებათა მხილებას შეალია.
დღეს ბატონი რეზო ჩემი რესპონდენტია. იგი მშვიდად, აუჩქარებლად საუბრობს. როდესაც ხუმრობს, დანაშაულზე წასწრებული ბავშვივით ენთება თვალები. დიქტოფონის პარალელურად, ხელითაც შემიძლია ჩავინიშნო პასუხები. სიმართლე გითხრათ, დიქტოფონისკენ გახედვა, შემოწმება, უხერხულობასაც მიქმნის – სრულიად განსხვავებულ განზომილებაში გადავინაცვლე. თქვენდა სამწუხაროდ, უნდა გაგაფრთხილოთ, რომ შეხვედრის მხოლოდ მცირედი ნაწილის გადმოცემას შევძლებ, ვინაიდან ჩვეულებრივი სიტყვები, ერთი წერილი, თუნდაც ჟანრობრივად მრავალფეროვანი, საკმარისი არ იქნება. რეალობის ილუზია რომ შევქმნა, მე 3D ტექნოლოგიები, თქვენ კი -ბინოკულარული მხედველობა დაგჭირდებათ. თუმცა არ დაფრთხეთ, სრულყოფილი სურათის წარმოსადგენად რეზო ჭეიშვილის წიგნების წაკითხვა და ფილმების ნახვა დაგეხმარებათ, ზოგს თავიდან, ზოგს ხელმეორედ ან ვინ მოთვლის, მერამდენედ.
საუბარს ქუთაისის ვაჟთა მერვე საშუალო სკოლის გახსენებით ვიწყებთ:
– დღესაც არ ვიცი, რატომ მოვხვდი მაგ სკოლაში, სახლიდან შორს იყო და დიდ მანძილს გავდიოდი ფეხით. სკოლის ეზოდან რიონამდე კიბე ჩადიოდა, ცელქი ვიყავი, გაკვეთილებიდან ხშირად ვიპარებოდი საბანაოდ, რა თქმა უნდა, ბიჭებთნ ერთად, ქალის მდინარეში ბანაობა მიუღებელი საქციელი იყო. ისიც მახსოვს, საკლასო ოთახის ფანჯრებიდან რომ ვუყურებდით ალპინისტივით როგორ ავიდა ერთი კაცი ეკლესიის გუმბათზე და ჯვარი გადახერხა. ეს ის დრო იყო, ეკლესიები საწყობებად რომ ჰქონდათ ქცეული, მოქმედ ტაძრებში კი სიარული იკრძალებოდა. ახლა ყველაფერი შეიცვალა, ჩემს ყოფილ სკოლაში ეპისკოპოსის რეზიდენციაა განთავსებული. ბაგრატის ტაძარში წირვა-ლოცვა აღდგა, რაც ძალიან მახარებს და ტურისტი კიბით ავა თუ ლიფტით დასათვალიერებლად, ეს მეორეხარისხოვანია. მომწონს ჩვენს ხალხს პატრიარქის პატივისცემა და რიდი რომ აქვს. პატრიარქი ბავშვებს რომ ნათლავს და ქართველები მრავლდებიან, ეს საქმეც ძალიან მაიმედებს.
ვაჟთა მერვე სკოლა ებრაელების უბანში მდებარეობდა, სკოლის მახლობლად ორი სინაგოგა ახლაც დგას, თუმცა, დღესდღეისობით, აკლდამებივით გამოციებულა. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ბევრმა ებრაელმა დატოვა ქუთაისი.
– ებრაელების წასვლით დიდი დანაკლისი განიცადა ჩვენმა ქალაქმა, მათ თავისებური კოლორიტი შემოჰქონდათ, იუმორით გამოირჩეოდნენ, ტრადიციებიც საინტერესო ჰქონდათ. მახსოვს, დასაკლავი ქათმები ხახამთან მიჰყავდათ, სახლში არავითარ შემთხვევაში არ დაკლავდნენ, ცნობისმოყვარე ბავშვი ვიყავი და გადაღმიდან, უჩუმრად ვაკვირდებოდი, ხახამი თავს კი არ წააცლიდა ქათამს, ყელს გამოჭრიდა და სანამ ის სისხლისგან არ დაიცლებოდა, ხელს არ ახლებდა. საიდან მოდის ეს ტრადიცია, ღმერთმა იცის. ახლა ცოლის შერთვას აღარ იკითხავთ? წინასწარ დათქვამდნენ ვინ ვისთვის უნდა შეერთოთ, განსაკუთრებული რიტუალები ჰქონდათ. ჩემს მოთხრობებში “ქარების დაბრუნება”, “მუსიკა ქარში” და სხვა მოთხრობებში ებრაელების ადათ-წესზე არაერთხელ დამიწერია.
1954 წელს რეზო ჭეიშვილი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფილოლოგიის ფაკულტეტზე ჩაირიცხა. სწორედ სტუდენტობის წლებში შედგა მისი ლიტერატურული დებიუტი:
– ტარიელ კვანჭილაშვილმა და ნოდარ ჩხეიძემ მოთხრობები მომიწონეს, ოთხი აარჩიეს და “პირველი სხივის” რედაქტორს, ბესო ჟღენტს მიუტანეს, თან შეთანხმდნენ, ბესოს არაფერი ვუთხრათ, არ შევუქოთ, თორემ არ დაბეჭდავსო; არც ვაძაგოთ, რომ არ გვისაყვედუროს, თუ არ ვარგოდა, რას მოგქონდათო. მოკლედ, უსიტყვოდ გადასცეს. იმედი ჰქონდათ, თუ ხმას არ ამოიღებდნენ, ორს მაინც დაბეჭდავდა. დილით, უნივერსიტეტში მოსულ რედაქტორს უთქვამს, ოთხივე გავა მომავალ ნომერშიო. რა თქმა უნდა, გაუკვირდათ, თუმცა უფრო მეტად გაუხარდათ.
სტუდენტობის დასასრული 60-იანი წლების დასაწყისს დაემთხვა. კარდინალური ცვლილებების, საინტერესო აღმოჩენების, მოდური ტრენდების, მოკლედ რომ ვთქვათ, კულტურულ-სოციალური რევოლუციის ხანა იდგა. სსრკ-ის საზღვრებში მართალია ნელი ტემპითა და მცირე დოზით, მაგრამ მაინც აღწევდა სიახლე:
– აღწევდა ევროპიდან რუსეთში, მოსკოვიდან და პეტერბურგიდან საქართველოში. 60-იანები გარდატეხის წლები იყო, რომელთან შეგუებაც უფროს თობას, ცოტა არ იყოს, გაუჭირდა, მათ ახალგაზრდების სითამამე და სილაღე აღიზიანებდათ. მაგნიტოფონები გაჩნდა, ახლებური მუსიკა შემოვიდა, მერე თანდათან გზებიც გაიხსნა. სხვადასხვა დაჯგუფებები იქმნებოდა: იყვნენ “სტილიაგები”, ჩემო ბატონო, “სპორტსმენები”, “ლოთები” თავისთავად… “ლიტერატორებიც” ვიყავით.
1962 წელს რეზო ჭეიშვილის სადებიუტო წიგნი “ბზიანეთი” საქართველოს სსრ ბავშვთა და ახალგაზრდული ლიტერატურის სახელმწიფო გამომცემლობა “ნაკადულმა” გამოსცა. მასში თერთმეტი მოთხრობა გაერთიანდა. წიგნის მხატვარი გრაფიკოსი და კინოს მხატვარი დიმიტრი ერისთავი იყო.
ბატონი რეზო წიგნების კარადიდან ფრთხილად იღებს “ბზიანეთს” და გულდაწყვეტით აღნიშნავს, რომ ერთადერთი ეგზემპლარი დარჩა, ყდას დასცქერის და სიამაყით დასძენს, რომ დიმა ერისთავმა დახატა – დიახ, დახატა! 60-იანი წლების ქართული, ურბანული მხატვრობის უნიკალური ნიმუშია, ნამდვილი ბზიანეთია.
გსმენიათ ბზიანეთზე? მწერლის გამოგონილი ქუჩის სახელი ჟღერადობით ბზას გვაგონებს, წარმოსახვაში კი მზით გაჩახჩახებული ადგილი იხატება. სინამდვილეში რაზეა საუბარი? მოგახსენებთ, რომ საფირმო სტილი ამ შემთხვევაშიც დაცულია – ჭეიშვილისეული მოთხრობა და სცენარი ჰარმონიულ ერთიანობას ქმნის:
“ბზიანეთი ქალაქის მთავარი ქუჩის ერთ-ერთ შესახვევს ჰქვია… მოკლე ქუჩა დასაწყისიდან ორასი ნაბიჯის შემდეგ თავდება… ამ ქუჩაში ავდარშიც სიმყუდროვეა… რადგან გზა ვიწროა, სახლები მაღალი და ქარი მის ნებისად ვეღარ დათარეშობს. ამ დროს ისევ ბზიანეთზე სიარული გერჩიოთ. კედელთან კი ძალიან ახლოს ნუ მიდგებით, თორემ სახურავის ღვარსადენის გახვრეტილი ღარიდან ჩამოვარდნილი წყლის წვეთი შეიძლება პირდაპირ საყელოში ჩაგივარდეთ”.
ერთი მოსმენით მარტივსა და სადა წინადადებებს მძაფრი ექსპრესია ახლავს, მხრებში თავის ჩარგვა გვინდება, თითქოს, წვიმის მძიმე წვეთმა კისერი აგვიწვა. ფილმი განცდებს კიდევ უფრო მეტად ამძაფრებს, ავტორის სათქმელს რეჟისორ ლიანა ელიავას ვიზუალური ხერხები განაგრძობს და ასრულებს.
“ბზიანეთი” 1968 წელს გადაღებული 20-წუთიანი მოკლემეტრაჟიანი მხატვრული ფილმია. ფილმში, ისევე როგორც მოთხრობაში, კვირაში ორჯერ, დარსა თუ ავდარში, სხვადასხვა ასაკის მამაკაცები ბზიანეთის ქუჩაზე არსებულ კლუბში იკრიბებიან, ქართულ სიმღერებს მღერიან, გულში კი გუნდის ხელმძღვანელს შესტრფიან. მოთხრობის მიხედვითGგუნდის ხელმძღვანელი “ტანადი, ლამაზი ქალი ჩაცმულია სადად, სამუშაოდ და ერთი შეხედვით, მაინც გამომწვევად… კოფთაშემონასკვულ მაღალ მკერდქვეშ იჯვარედინებს ხელებს და ფიქრობს”. ფილმში გუნდის ხელმძღვანელის როლს მსახიობი ლია ელიავა ასრულებს. მისი პარტნიორები იპოლიტე ხვიჩია, თენგიზ არჩვაძე, გივი ბერიკაშვილი, იოსებ ხაინდრავა და აბესალომ ლორია არიან. კომპოზიტორ სერგო ჟვანიას მუსიკალური გაფორმება ცალკე აღნიშვნის ღირსია.
1969 წელს, კიევში, “ბზიანეთმა” აზერბაიჯანის, სომხეთის, საქართველოსა და უკრაინის ტელეფილმების X დათვალიერების დიპლომი დაიმსახურა რეჟისორული დებიუტისთვის, 1970 წელს, მოსკოვში – კინემატოგრაფისტთა საკავშირო სახელმწიფო ინსტიტუტის კინოფესტივალის პრიზი.
რადგან საუბარი ჯილდოებს შეეხო, აქვე შეგახსენებთ, რომ 1984 წელს “ცისფერ მთებს” (სცენარისტს, დამდგმელ რეჟისორს, ოპერატორს) საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო პრემი მიენიჭა, რომელსაც დღესდღეობით ბატონი რეზო “იმპერიის პრემიას” უწოდებს. სიამაყით აღნიშნავს საქართველოს რესპუბლიკის უმაღლეს ჯილდოს, შოთა რუსთაველის სახელობის სახელმწიფო პრემიას. ყველაზე მეტად კი 2012 წელს ლიტერატურის განვითარებაში შეტანილი წვლილისთვის მიღებული “საბა” გახარებია. 2013 წლის ზაფხულში, საავტორო კინოს ბათუმის საერთაშორისო ფესტივალზე რეზო ჭეიშვილი მსოფლიო კინემატოგრაფიაში შეტანილი წვლილისთვისაც დააჯილდოვეს.
ორიგინალურობით გამორჩეული ჯილდოა “ძელქვის ფოთოლი,” რომელიც ბატონ რეზოს ეგრეთ წოდებულ “სიმონეთურ შეხვედრებზე” გადასცეს. ორფურცლიანი სიგელი სადა და მინიატურულია. პირველ გვერდზე დავით კლდიაშვილის სიტყვები დაუბეჭდავთ: “სინამდვილე, მხოლოდ სინამდვილე, რომელსაც გადაუხრელად ვემსახურებოდი მთელი ჩემი მწერლობის განმავლობაში”. მეორე გვერდზე კი, ცალხაზიან რვეულს რომ მოგაგონებთ, ლამაზი კალიგრაფიით დაუწერიათ: ცნობილ ქართველ მწერალს, ფილმის “სამანიშვილის დედინაცვალის” სცენარის თანაავტორს, რეალიზმის პრინციპების ერთგულ შემოქმედს, რეზო ჭეიშვილს”.
* * *
1987 წლიდან რეზო ჭეიშვილი მშობლიურ ქუთაისს დაუბრუნდა და ალმანახ “განთიადს” გამოსცემდა. მალე ალმანახი (სხვათა შორის, კრემლის ნებართვით) ჟურნალად გადაკეთდა. პარალელურად (1987-1992წწ), რუსთაველის საზოგადოებას თავმჯდომარეობდა, დაარსა საზოგადოებრივ-პუბლიცისტური გაზეთი “მოწამეთა” და ჟურნალი “მწვანეყვავილა”. 1992 წელს, საქართველოს მწერალთა ყრილობაზე რეზო ჭეიშვილი მწერალთა კავშირის მდივნად, თავმჯდომარის პირველ მოადგილედ აირჩიეს. 2000 წლიდან კი საქართველოს მწერალთა ფონდის თავმჯდომარედ დაინიშნა.
1997-98 წლებში ბატონი რეზო, როგორც დირექტორი და სამხატვრო ხელმძღვანელი, ლადო მესხიშვილის სახელობის ქუთაისის აკადემიურ თეატრს ედგა სათავეში, თუმცა ამ გადასახედიდან ფიქრობს, რომ თეატრის ხელმძღვანელობა მისი მოწოდება არასდროს ყოფილა:
– თეატრის მსახიობი, ცოტა არ იყოს, გამოუცნობია, დაუკმაყოფილებელია, ამბიციურიც. მიაჩნია, რომ მისი შრომა და ნიჭი სათანადოდ არ ფასდება, ყოველთვის მეტი უნდა.Mმალე წამოვედი, იქ მუშაობა ჩემი მოწოდება არ ყოფილა.
სამაგიეროდ, როგორც მაყურებელს, ძალიან უყვარს თეატრი, რასაც გიორგი შავგულიძეზე საუბრის დროს ემოციურად ამჟღავნებს:
-Mმისი მონაწილეობით არცერთი დადგმა არ გამომიტოვებია მარჯანიშვილში თუ ქუთაისში, გასტროლებზე რომ ჩამოდიოდნენ. ბევრი ნაცნობი თუ მეგობარი ძალით წამიყვანია სპექტაკლზე და ახლა რომ იხსენებენ, მადლიერები არიან. გიორგი შავგულიძე უნიჭიერესი მსახიობი იყო. კინოსტუდია “ქართულ ფილმში” როცა ვმუშაობდი და მსახიობებს ვარჩევდით, ყველა რეჟისორი ერთსა და იმავეს გაიძახოდა, აი, ამ როლზე შავგულიძე იქნებოდა ზედგამოჭრილიო, ახლა გიორგი რომ ცოცხალი იყოს, მაგას დავამტკიცებდითო. ანუ ყველა როლს მოუხდებოდა. ტრაგიკულად დაიღუპა, პლეხანოვზე ტრამვაი დაეჯახა, მძღოლი იძახდა, ამაზე მეტი რა უნდა მომისაჯოთ, შავგულიძე მოვკალიო. წელს, თბილისობის დღესასწაულზე, საჯარო ბიბლიოთეკაში გიორგი შავგულიძის ხსოვნისადმი მიძღვნილ გამოფენაზე მიმიწვიეს. “კაცი, რომელიც დააკლდა ქალაქს” – ასე ჰქვია გამოფენას.
“კაცი, რომელიც დააკლდა ქალაქს” მიხეილ ქვლივიძის ლექსია, რომელიც მან სწორედ გიორგი შავგულიძეს მიუძღვნა: “რამდენი ჩვენგან წასული კაცის / ვერ გადავიხდით ვერასდროს ამაგს… / მაგრამ ის ერთი სხვა იყო მაინც / კაცი, რომელიც დააკლდა ქალაქს”.
ბატონ რეოზოს ხმა ებზარება. ცრემლს იწმენდს.
“მოგონებანი ფერმკრთალდება და ნაზდება დასასრულისკენ. დასასრულის შეგრძნება დასაწყისთან გაახლოებს უჩვეულოდ. დასაწყისი და დასასრული კი თანაბარი აჩქარებით მიისწრაფიან ერთმანეთისკენ სიცოცხლის ერთ მონაკვეთში” – ვიხსენებ ნაწყვეტს მისი მოთხრობიდან “მუსიკა ქარში.” წიგნების კარადას ვათვალიერებ, მოგონებებში წასულს არ ვაწუხებ.
მალე გვერდით მიდგება:
– ივანე ჯავახიშვილის ნაშრომების კითხვა მიყვარს, ეს კი “ქართული სამართლის ძეგლებია”, ისიდორე დოლიძის შვიდტომეული, ხშირად გადმოვიღებ ხოლმე, ვკითხულობ და ვათვალიერებ. საყვარელი წიგნები უცხოელი ავტორებისა “აივენჰო” და “წითელი და შავია”, ჩემო ბატონო, ქართველებიდან კი დავით კლდიაშვილი და აკაკის “ჩემი თავგადასავალია” ყველაზე ნაღდი.
აქ, თაროებზე, ბტონი რეზოს წიგნებიც მრავლადაა: მოთხრობების კრებულები, ნოველები თუ რომანები: “ვაიმე ჩემო ვენახო,” “ჩემი მეგობარი ნოდარი,” “რკინის სახკომი”, “დალი”, “ყაჩაღები”, “კუდიანი ვარსკვლავი”, “წიფობისთვე”, “მესამე გზა”, “ცისფერი მთები”, სხვადასხვა დროს გამოცემული რჩეულები, ტომეულები, რომლებიც მრავალათასიანი ტირაჟით გამოდიოდა და მწირად, თუმცა მაინც, უცხო ენებზეც ითარგმნებოდა. ვფიქრობ, ამ მხრივ მეტი ყურადღება კულტურის სამინისტრომ და სხვა შესაბამისმა სამსახურებმა უნდა გამოიჩინონ, გაითვალისწინონ ჩემთვის უჩვეულო და თვალშისაცემი ფაქტი.
* * *
“ყველამ ვიცით, რომ ლიტერტურა ასაზრდოებს საზოგადოებას. ჩვენდა სამწუხაროდ, უნდა ვაღიაროთ, რომ ჩვენს ლიტერატურას დღე-და-დღე საზოგადოება აკლდება”, – როდესაც ილია ჭავჭავაძე “ჩვენი ლიტერატურის დღევანდელ ყოფას” აღწერდა, 1886 წელი იდგა. არ იყო ინტერნეტ-ტექნოლოგიები, სოციალური ქსელები, თუმცა, რა შორს წავედი, არც ტელევიზორი ჰქონდათ. ანუ ყველაფერი, რასაც ჩვენ დღეს კითხვისადმი გულგრილობის მიზეზებად მივიჩნევთ, ფიზიკურად არ არსებობდა.
– არ გამოვსწორდით, ხასიათში გვიზის ზერელეობა, სიზარმაცე, ზედაპირულობა, ვცდილობთ იოლად, იუმორით და სიცილ-ხარხარით გავიდეთ ფონს, სერიოზულობა გვაკლია და ჩვენი ბავშვებიც, მომავალი თაობა ასეთ გარემოში იზრდება.
“ტყუილსა და მართალს ხალხი მშვენივრად ასხვავებს ერთმანეთისგან: ადამიანები ზოგჯერ დაუჯერებელს იჯერებენ, მთქმელს პირში ეთანხმებიან, გონებაში მაინც სხვას ფიქრობენ და თვალებში უნდობლობის სხივი უკრთით…” ეს კვლავ “მუსიკა ქარშია,” ბატონი რეზოს ხელით, რემინგტონის საბეჭდ მანქანაზე აკრეფილი ერთ-ერთი მოთხრობა. მასში სევდა და გულისწყვეტა ერევა ერთმანეთს. რა გამოგვასწორებს? როდის ვისწავლით, როგორ და საით მივმართოთ შინაგანი ენერგია? წლევანდელი ქართული ენისა და ლიტერატურის მეცხრე კლასის სახელმძღვანელოში ბატონი რეზოს მოთხრობა “ნობელი” შეიტანეს. კიდევ ერთი რიგიანი მაგალითია ქართველი კაცის უთავბოლობისა:
ამბავი ავტორის გამოგონილ, ნაქერალას სამხრეთ-დასავლეთ კალთებზე გაშენებულ სოფელ ბუყნუთში ვითარდება. შესავალ ნაწილში ნობელის შესახებ გვიამბობს მწერალი – როგორ შესწირა მეცნიერმა მთელი ცხოვრება ასაფეთქებელი ნივთიერებების შესწავლას, უმდიდრეს ადამიანად იქცა, გარდაცვალების შემდეგ ანდერძი დატოვა, ფონდი დააარსა და ამრიგად მისი სახელი “სამუდამოდ დაუკავშირა ჰუმანიზმის, პროგრესის და მშვიდობის საქმეს”. მაგრამ რა მოუტანა დინამიტმა ბუყნუთს? საით მიმართეს ბუყნუთელებმა საკუთარი შესაძლებლობები? თითქოს “ლოკალურ, არაოფიციალურ ომებში იღებენ დღესაც მონაწილეობასო”, დაიარებიან “უხელთითოდ,” არ გეგონოთ, მაღაროებში მიიღეს ტრამვები – მათი სისუსტე აფეთქებაა. “დინამიტს აფეთქებდნენ ნაძლევზე, პურმარილზე და ზოგჯერ სულ არაფრის გამოც”. მაგრამ “აფეთქებენო რომ ვამბობ, ამასაც დაზუსტება სჭირდება, კი არ აფეთქებენ, იფეთქებენ შორიახლოს და ზოგჯერ ფეხებშიც კი”. ახლომახლო ღელე-მდინარეში თევზი გაწყვიტეს, ტყეში მაჩვის სახსენებელი, ახლა სხედან და ჩივიან, “გადასხვაფერდა ბუნებაო!” კომიკური სიტუაციაა, ისეთივე კომიკური, როგორც ნობელის პრიზზე ნომინირებული პუტინი. ბატონი რეზოს აზრიც მაინტერესებს ამის თაობაზე, “ჰუმანიზმის, პროგრესის და მშვიდობის საქმეს” დისკრედიტაციის საფრთხე ხომ არ ემუქრება?
– პუტინს თუ მისცეს, ჩეკისტს და “კაგებეს” პოლკოვნიკს ნობელი, სამარცხვინო იქნება! დაუშვებელია! რას ქვია პურტინს აძლევენ!
საუბრის დასაწყისში ნახსენები, მოსკოვში დასამტკიცებლად გაგზავნილი სცენარები, კრემლის ნებართვა ქართული ალმანახის ჟურნალად გადაკეთებაზე – წარსულის მტკივნეული საკითხები მოსვენებას არ მაძლევს, დღევანდელობასთან პარალელს ვავლებ, ჩემი რესპონდენტიც აღელვებულია ნობელის პრიზთან დაკავშირებული უსამართლობის გამო. მოკლედ რომ ვთქვათ, საკმარისი მიზეზები გვაქვს “ღამის სტუმრების” გასახსენებლად. ვიხსენებთ და ახლა მეტი სიმძაფრით ვგრძნობ ტკივილისა თუ წყენის შედეგად დაგროვილ გამოცდილებას, რეზო ჭეიშვილის მოთხრობაში ვულკანური ლავასავით რომ აღწევს ქაღალდის ზედაპირზე:
“მსმელი რუსი კახპას ჰგავს, თუ მოასწრო გამოფხიზლება, ყველაფერი ისტორიას ჩაბარდება მეორედ მოსვლამდე. “კანაოშიც” რომ იყოს გამოძინებული, სასმელის საყვედური არ დასცდება. გაისწორებს ჰალსტუხს, შეისხურებს (თუ გადარჩა) ოდეკალონს და ისე გამოცხადდება საზოგადოებაში, სიცოცხლეში არ დაელიოს რა თითქოს… პირიქითა ვართ ჩვენ: ზის სამსახურში ნაბახუსევი ქართველი, ოხრავს და თხრობს, სად დალია, ჯერ იქ მოვიკალი თავი, მერე იქ მოვთავდი, დავწყდით სმითო და სხვა… ჩვენი სმის წესი სხვანაირია, აკადემურ-რიტუალურია ერთგვარად, ცალკე შესწავლისა და გაანალიზების ღირსიც კია”.
– ჩვენი სუფრა და ქეიფი მართლაც მისაბაძია. რუსებმა ბევრი რამ გადაიღეს ჩვენგან. როგორ გამოუვიდათ, ეგ სხვა საკითხია. თუმცა ჩვენც ბევრი რამ დავივიწყეთ. მაგალითად, სასმელის დაძალება. ვინ მოთვლის, თამადობის დროს რამდენი ადამიანი დამიხრჩვია, ახლა ასეთი საქციელი მიუღებელია. ჰო და, სუფრამაც პეწი დაკარგა. ჰქონდა მაგ საქმეს თავის ხიბლი, ბოლოს და ბოლოს, ჩვენ კი არ გამოვიგონეთ, ლიტერატურაშია დაძალების საწყისები, ვაჟასთან, “ჩხიკვთა ქორწილში”, წრუწუნას რომ აძალებენ, განა ცუდი ადგილია? ეს ტრადიცია ძველთაგანვე მოგვსდევდა. საუცხოო თამადა ყოფილა რაფიელ ერისთავი, დაძალების დიდოსტატი. პეტრე უმიკაშვილი ვერ სვამდა და ერთხელ რაფიელს უთქვამს, არ დააძალოთ მაგას, შეეშვით, მხოლოდ ულვაში აუწიეთო. შეხედეს და იმას ულვაშიც არა ჰქონდა, რას აუწევდნენ. კარგი თამადა იყო თემურ ჩირგაძე, “ცისფერ მთებში” დირექტორის როლს რომ თამაშობს, სუფრას ხატავდა.
“ქართველს შეუძლია სახლი გაურემონტებელი დარჩეს, მარანი კი “უმაღლესად გამოაწყოს”. ესეც “ღამის სტუმრებიდან” ამოკრეფილი მარგალიტია. მოთხრობა “ქართული ნოველა (დიალოგი წითელ ფერში)” კი ნამდვილი ენციკლოპედიაა: სრულყოფილი წარმოდგენა შეგექმნებათ დაძალების ფენომენზე, გაარკვევთ, ხის სასმისის ერთიანად დალევა სჯობს თუ “ჭიქებში გადასხმით”, ღვინოს ნელა სმა თუ “ყლურწვა” უხდება, როგორ შეავსოთ ჭიქა, სადამდე დაუტოვოთ სატუჩე და მერე ჩატოვოთ თუ არა სასმელი სასმისში. “როცა გეუბნებიან, შენი წინაპრები სახელოვანი მსმელები იყვნენ, კი არ უნდა გაბრიყვდე, მაგრამ არც პირი შეკრა თავისმომჭრელად”. მამა-შვილის დიალოგს პრაქტიკული მაგალითებიც ახლავს: “მამაკაცი საწოლში ზევით ჩოჩდება, შარვლიან ხელს განზე წევს და შვილს აჩვენებს, როგორ უნდა მიიტანოს სასმისი პირთან”.
* * *
ტრადიციები დღესაც გრძელდება. მით უმეტეს, რომ ლიდერი კვლავ მშვენიერ ფორმაშია და კაპიტნის თანამდებობას დარბაისლურად უძღვება.
“კაპიტანი ზედა სადგურზე გვიბარებს!” – ჩამოურეკავენ ხოლმე ბიჭები ერთმანეთს, შეიკრიბებიან და გზას დაადგებიან.
არ იფიქროთ, რომელიმე მოთხრობის ნაწყვეტს ან ფილმის პასაჟს გახსენებდეთ, ამჯერად ნამდვილ ამბავს გიამბობთ: კაპიტანი რეზო ჭეიშვილი გახლავთ, როგორც თავად ამბობს, “პარახოდი რო პარახოდია, იმასაც სჭირდება კაპიტანი” და “ტყის საძმოს” ხომ არ დატოვებდნენ კაპიტნის გარეშე? “ტყის საძმო” კი უკვე თხუთმეტი წელია არსებობს და მასში ბატონი რეზოს მეგობრები გაერთიანებულან. კოდექსიც შეუქმნიათ – “ტყის კოდექსი”, რომლის მიხედვითაც კაპიტნის ბრძანება კანონია. ტყის საძმოს მოსამრთლედ შალვა კვარაცხელია დაუნიშნავთ.
– თხუთმეტი წლის წინ, იანვრის დასაწყისში, ტყეში გავისეირნეთ. ისეთი კარგი დარი იდგა, ჩრდილს ვეძებდით. მაშინ დავთქვით, ყოველი იანვრის მეორე შაბათ დღეს, როგორი ამინდიც არ უნდა იყოს, ტყეში გავიდეთ, ყოველგვარი კომფორტის გარეშე და ვიპურმარილოთ. დათქმულს პირნათლად ვასრულებთ, წელს მეთხუთმეტედ შევიკრიბებით. ცეცხლს დავანთებთ და გათენებამდე ვიქეიფებთ. ამ ღონისძიებას მოკლედ “პურტყე” ქვია, ანუ პურის ჭამა ტყეში. “პურტყე”, როგორც წესი, თავგადასავლების გარეშე არ ჩაივლის, ერთხელ დავიკარგეთ კიდეც, გზა აგვებნა და ტყის მცველმა გადაგვარჩინა. იმდენი ვიხეტიალეთ, ჩემმა მეგობარმა, თორნიკე ერისთავმა, ფეხსაცმელები დაკარგა, ვამხნევებდი, ექსტრემალურ პირობებში არაფერი მოგივა, არ იდარდო-მეთქი და ასეც მოხდა, არ გაცივდა, გადარჩა. ერთხელ დილაადრიან, მონადირეები გადაგვეყარნენ და დავაფრთხეთ. გაკვირვებულები გარბოდნენ.
საფირმო სტილი დაცულია – ცხოვრება მოთხრობებსა და ფილმებს ჰგავს, ზღვარი გამქრალა. ანეკდოტური სიტუაციები, გაშარჟებული გმირები, საახალწლო მაშხალებივით იელვებენ ჩვენ თვალწინ. გვარ-სახელების წაკითხვაც კმარა, ისტერიკული სიცილი რომ აგიტყდეს: გრიშა ნემსაძე (“ლუკა პაჩოლის ცხოვრების უკანასკნელი წლები”), დომენტი მელქაძე, ვარდენ კუჭუხიძე (“ნობელი”), კომპოზიტორი ჩირიბერიძე, “მიწების განაწილებაში” კი გვარ-სახელების სრული აპოთეოზია.
პერსონაჟების გალერეა წარმოუდგენლად მრავალფეროვანია: სამთოელ თალიკოს კრაოტზე დაცემას პოლზე დაცემა ურჩევნია და ამის თაობაზე უტყუარი არგუმენტები აქვს, ახალგაზრდა ლიტერატორი თვლის, რომ ცხოვრება გლეჯაა, შეუპოვარი გემის კაპიტანი ალექსანდრე მერცხლების დიდი ქომაგია, თუმცა, საბოლოოდ, ყველას ერთი კითხვა აერთიანებს:
“- რა ვართ ადამიანები?
– არაფერი, ბატონო, რავა გეკადრებათ!”
Pპასუხი მარტივია.
* * *
წამოსვლის წინ სურათებს ვარჩევთ. დახარისხებულია: ზოგიერთი ეპოქალურია, ზოგიც გულიანად გაგაცინებს, სევდასაც მოგგვრის, სუკეთესოები კი მეუღლის, მარინა ვერულაშვილის გადაღებულია. თავადაც ამაყია, მოსწონს, მოფერებით არჩევს და უყვარს. მთავარი ხომ მას დაუნახავს და აღუბეჭდავს.
ჩვენ კი პრაქტიკულ საქმეებზე ვიწყებთ ფიქრს: დავასკანერებთ, დაზიპულებს ინტერნეტმისამართზე ავტვირთავთ, ფოტოშოპში დავამუშავებთ. 60-70-80-90-10-იანების – მთელი ეპოქის სათქმელს ერთ ფოტოსურათში მოვაქცევთ. არჩევა გაძნელდება.
ბატონი რეზო მაგიდასთან ზის, ქარვის კრიალოსანს ისვამს ქუთუთოებზე, მეხმარებაო, მეუბნება – ალბათ უკეთ დანახვაში – საყვარელი ადამიანის სახსოვარია, დაეხმარება.
ვემშვიდობები და ვფიქრობ, რომ აღარ დავიწუნებ ჟურნალისტის პროფესიას, ვინაიდან სწორედ ასეთი წუთებისთვის ღირს ჟურნალისტობა, როდესაც ვერასოდეს გაიმეტებ რესპონდენტის ხმის ჩანაწერს წასაშლელად და მომავალში მეტი პასუხისმგებლობით გამოიყენებ სიტყვებს: “მწერალი”, “პროზაიკოსი”, “ხელოვანი”.
P.SD”ამარკორდი” სხვაგვარადაც შეგვიძლია ვთარგმნოთ (რადგან მასში სამი იტალიური სიტყვის ფუძეა გაერთიანებული: მწარე, სიყვარული და ძაფი): “მწარე სიყვარულის ძაფები, ავტორს წარსულთან რომ აკავშირებს”. რეზო ჭეიშვილის ნაწარმოებები, აკაკისა და დავით კლდიაშვილის ნაწარმოებების მსგავსად სიყვარულის ძაფებით იმერეთთან გვაკავშირებს, გვაკავშირებს სამუდამოდ, ვინაიდან მათ მაგიური ძალა აქვთ – მკითხველს სამუდამოდ ამახსოვრებენ თავს.
© “არილი”