დასაწყისი იხ. არილი, #2, 2022
Curriculum Vitae როგორც სტრატეგია
ჩვენი ორტომეულის („მწერალთა ავტობიოგრაფიები”, თბ. „ლიტერატურის მუზეუმი, 2013“) დიდი ნაწილი რეალურად Curriculum Vitae-ბია, მოკლე CV-ები, რომლებიც ამა თუ იმ მიზნით იწერებოდა. იმ ავტობიოგრაფიებსაც კი, სადაც ვრცლადაა ამბები მოთხრობილი და ნარატივების გარდა დისკურსული გადახვევები და განსჯებიც ხშირად გვხვდება, მათაც ახლავს ეს მშრალი CV-ები, ერთიან ნორმას დაქვემდებარებული, პერსონალური ინფორმაციით, ცნობებით განათლებისა და საქმიანობის შესახებ.
ლიტერატურათმცოდნეები CV-საც ჟანრად მიიჩნევენ, ავტობიოგრაფიის ქვეჟანრად და მასზე მხოლოდ უცხოენოვან სამყაროში თუ ვიპოვით საჭირო ლიტერატურას. საქართველოში, თუ არ ვცდები, CV ჯერ არავის განუხილავს თეორეტიკოსის თვალით.
მოკლედ რომ ვთქვათ, რა არის CV? ესაა ერთგვარი თვითრეკლამა, საკუთარი თავის წარდგენა, გნებავთ კომუნიკაციის ხერხი, რომელიც მიზნად ისახავს კონკრეტული ადამიანის წარსულის თუ მომავალი გეგმების გაცნობას. იგი გვესაუბრება ავტორის კვალიფიკაციაზე, გამოცდილებაზე. CV-ს მიზანია ესა თუ ის პოზიცია მოაპოვებინოს სამსახურში ავტორს, ან უკვე დასაქმებულის ბიოგრაფიული ცნობების განახლება მოხდეს. CV-ს წერისას შესაძლებლობები შეზღუდულია, ხერხები მინიმუმამდეა დაყვანილი, თუმცა ავტორმა მაინც უნდა შეძლოს თავის წარმოჩენა, რაც კლასიკური ავტობიოგრაფიისგან საკმაოდ განასხვავებს CV-ს. ესაა სტრატეგიული ქმედება, რომელსაც სანდოობაზე აქვს პრეტენზია და რომელმაც ყველანაირი გამართლებების, დაზუსტებების, სქოლიოებისა თუ რეტროსპექტიული თხრობის გარეშე უნდა დაგვანახოს პიროვნება. ჟანრის კანონების მიხედვით აქ გამორიცხული უნდა იყოს მანიპულაციები, გამოგონება, ბიოგრაფიის არარსებული ფაქტებით შევსება, თუმცა როგორც ვიცით, ყოველთვის ასე არ ხდება, მითუმეტეს მწერლების შემთხვევაში.
სტილის თვალსაზრისით გამოყოფენ რამდენიმენაირ CV-ს: ტრადიციულს (ფაქტების ჩამონათვალი დღევანდლიდან წარსულისკენ), უნარ-ჩვევების CV-ს, აკადემიურ CV-ს, ვიზუალურ, ანუ ინფოგრაფიკულ CV-ს. სპეციალურ ლიტერატურაში ხშირად შეხვდებით რეზიუმეების კატეგორიზაციებსაც, აკეთებენ მკაცრ კლასიფიკაციებს, გამოყოფენ ტიპებს. CV-ები საკმაოდ დიდ და საინტერესო მასალას აწვდიან ფსიქოლოგებსაც და მეც ვერ ვუძლებ ცდუნებას, რომ პირობითად არ ჩამოვთვალო ის რამდენიმე ფსიქოტიპი, რომელიც წამყვანია ქართველი მწერლების ავტობიოგრაფიებში. ყველაზე ხშირად გვხვდებიან: თავმდაბლები, მოქნილები, თვითირონიულები, დაბოღმილები, ტანჯულები, ღვაწლმოსილები, შეურიგებლები, სათნონი, მრისხანენი, დაუღალავნი და მრავალი სხვ.
სხვათა შორის, ანონიმური CV-ებიც არსებობს, რომელშიც არც სქესია მითითებული, არც ასაკი და არც ზოგი სხვა დეტალი, თუმცა ჩვენი საქმე ასეთი CV-ების განხილვა არაა, არამედ მკვეთრი ინდივიდუალობის მქონე შემოქმედებთან გვაქვს საქმე, რომელთა უმრავლესობასაც დიდი წარმოდგენა აქვთ თავზე.
ერთი მეცნიერი CV-ს შესახებ წერს, რომ მას, როგორც ავტობიოგრაფიას, წარსული აწმყოში გადმოაქვს და მოგონებების გაძლიერებას ახდენს, რათა მომავლის სახეები შექმნას. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, CV მომავლისთვის ზრუნავს, წარსულისა და გამოცდილების ხარჯზე. ჩვენი მწერლების შემთხვევაში ხშირად ეს მომავალი არ არსებობს, ღრმა მოხუცებულობაშია დაწერილი (ან წარმოსახვით მომავალს გულისხმობს, სახელსა და დიდებას post mortem), თუმცა არის ცხოვრების ნახევარგზაზე დაწერილებიც, რომელიც უფრო ტკბობაა, თვითპრეზენტაცია და არა დასაქმების სურვილი. ხშირ შემთხვევაში ეს ადამიანები უკვე დასაქმებულები არიან და საკმაოდ კარგადაც გრძნობენ თავს თავიანთ თანამდებობებზე, თუმცა გვხვდებიან ჩაგრული, უმუშევარი, განაპირებული მწერლებიც, რომელთაგან ზოგი თხოვნების ჩატევასაც ახერხებს ავტობიოგრაფიებში, სხვები კი პრინციპულად არაფერს ითხოვენ.
არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ჩვენს ორტომეულში შესული ავტობიოგრაფიები ფართო მკითხველისთვის არაა, ისევე, როგორც ზოგადად CV-ები. მათ, როგორც წესი, მხოლოდ რამდენიმე ადამიანი კითხულობს, უფროსობა, ჟიური და ა.შ. ტოტალიტარულ სახელმწიფოში ამ ინფორმაციებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ეს სპეციფიკა არსებითი იყო. თუკი ავტობიოგრაფიულ ტექსტებში მკითხველი ბევრია, აქ შეიძლება მხოლოდ ხელმძღვანელობა ან სპეცსამსახურები ინტერესდებოდნენ ამ ადამიანების ცხოვრებით, მხოლოდ ისინი იყვნენ მკითხველები. ამ ავტობიოგრაფიებში დაბეზღებებსაც კი ვხვდებით არაერთხელ.
მიუხედავად იმისა, რომ დამკვეთმა მაქსიმალურად შეზღუდა შესაძლებლობები, რათა ავტორმა მხოლოდ საჭირო ინფორმაცია მიაწოდოს თავის შესახებ (რადგან დაბეზღებისთვის დამკვეთს სულ სხვა მექანიზმები აქვს), ავტორები მაინც გადიან ამ ჩარჩოებიდან, აღიზიანებთ ასეთი შეზღუდვები და ხანდახან თავს ვერ თოკავენ. ზოგიერთი კი პირიქით, კარგად ერგება ამ ფორმას, მოსწონს კიდეც.
ზემოთ კომუნიკაცია ვახსენე, CV, როგორც კომუნიკაცია, და უნდა დავძინო, რომ ესაა ცალმხრივი კომუნიკაცია. აქ მხოლოდ ერთი მხარე ჰყვება თავის ამბავს, თუმცა მეორე მხარე, ის ერთეული მკითხველები (დამსაქმებლები თუ სპეცსამსახურები) კარგად აცნობიერებენ ამ ცალმხრივი კომუნიკაციის სტრატეგიულ ბუნებას. CV-ს ავტორები ან ერთგულებას ეფიცებიან სისტემას, ან გადარჩენას ცდილობენ და ამას წარსულის ფაქტების მოყვანით აკეთებენ, ახსენებენ ყველა შეხვედრას ბელადთან თუ სხვა თანამდებობის პირებთან, ჰყვებიან თავიანთი გმირობის ამბებს და სხვ. გახსენება უკვე მოწიფულობის ასაკში ხდება, ამ ყმაწვილურ გმირობებს კიდევ დავუბრუნდებით, მანამდე კი ბავშვობის ამბები უნდა დავასრულოთ.
გართობა და მოგონებები – ცელქობა, ჩაგვრა, ბავშვური მელანქოლია
შედარებით განვრცობილ ავტობიოგრაფიებში, ცხადია, ბავშვობის მოგონებებისთვისაც მოიძებნება ადგილი, ავტობიოგრაფიის ერთ-ერთი ფუნქციაც ხომ ესაა, წარსულის გაცოცხლება, ტკბილ-მწარე მოგონებების ხელახლა განცდა და გააზრება.
დავიწყოთ პირველი ტექსტებით.
სოფრომ მგალობლიშვილს ბავშვობა გადაღმა ოსეთში, სოფ. ნარაში გაუტარებია, სადაც მამამისი მღვდელი-მისიონერი ყოფილა. ჰაიჰარად ახსოვს იქაური მთები, მთის კრიახები, ოსის ბიჭებთან ერთად ციყვივით სირბილი მთის ფრიალებზე. შემდეგ, სოფ. დირბში ჩამოსახლებულს, მას თურმე ოსის ლაპუას (ბიჭს) ეძახდნენ. აღიზიანებდნენ. სწყინდა ეს სახელი.
ხილის ბაღებისა და ვენახების შესახებ მოგონება ყველას აქვს ბავშვობიდან, თუმცა არის მოგონებები, რომლებიც უფრო მეტ ყურადღებას იმსახურებს ან უცნაურობის, ანაც სოციალური, სამართლებრივი, ეთნოგრაფიული, პოლიტიკური თუ სხვა თემების გამო. მაგ. ივანე როსტომაშვილის მონათხრობი გამოდგება, როცა მამასთან ერთად ცხენით მგზავრობდნენ და უცებ, ერთ-ერთი შესვენებისას რუსი სალდათი მივიდა მათთან და ცხენის წართმევა დაუპირა. მამა გასძალიანებია და „ზოგი დამტვრეული რუსულით და ზოგიც ქართული ლაპარაკით ძლივს გააგდებინა სალდათს ცხენი ხელიდან, მაგრამ აღვირი მაინც წაგვართვა და წაიღო. ამ ამბავმა დიდად გააბოროტა ჩემი გული…“.
იქვეა უმძიმესი მოგონება მოსწავლეებზე სექსუალური ძალადობის შესახებ:
„პატარა შეგირდებს მოსვენება არა გვქონდა დიდებისგან, დაკეტილნი სასწავლებელში, ესენი ქალების ადგილას გვაყენებდნენ ჩვენ და ვინც კი ცოტათი ლამაზი და სუსტი ხასიათისა იყო, გარყვნილების მორევში აცურებდნენ. წრეს გადასული იყო მათი ქცევა, მეტადრე ღამით, როცა დაიმწეკვავდნენ ვირებსავით ასოს და ხან ერთს შეგირდს მიუშვერდნენ და ხან მეორეს.“
ჩაგვრაზე მოგონებები ხშირია, ახლა რომ ბულინგს უწოდებენ. ჩაგრავენ თანატოლებიც და მოზრდილებიც, მასწავლებლებიც. ბავშვებს უწუნებენ გარეგნობას, ქმედებებს, მიდრეკილებებს. გატაცებების გამო დასცინიან. უკვე 20 წლის ასაკში, როცა შიო მღვიმელი თბილისში ჩამოვიდა და ლადო აღნიაშვილისა და შიო დავითაშვილის დახმარებით ადგილი იშოვა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებაში, მაშინდელი მდივანი („რომელსაც ცხვირი მართლა გადღინულ გიდელას უგავდა და ერთთავად სურდოთი ჰქონდა გამოჭედილი“) მას გარეგნობას უწუნებდა, მოინტელიგენტო სახე არა აქვსო. „რაც შეეხებოდა სახეს, ძალიან ფურმა დამწიხლა“, წერდა ავტორი.
ერთი-ორგან გველებთან პირველ შეხვედრას იხსენებენ („ფეხი დავადგი დაკუმშებულ გველს“), ჩიტებზე, მტრედებზე და წეროებზე ნადირობას, თევზაობას. ერთხელ შიო მღვიმელმა მამას მარიამობისთვის მარხვაში ჩიტებთან ერთად მოხარშული ჭიჭყინებიც აჭამა:
„დიდი მოყვარული იყო ახალი თევზისა, ალბად სულმა წასძლია და ვეღარ მოითმინა. ჯერ კი არა მკითხა, როცა შეექცა, მაშინღა გაახსენდა, თუ როგორ წყალში იყო მოხარშული და რომ მიიღო აშკარა პასუხი, კარგები მომარტყა, რად შემაცდინეო“.
ასევე შიო მღვიმელი იხსენებს კოჭის თამაშს, სალაობას. ბავშვობაში მჭადი ჰყვარებია თურმე და ერთ ნატეხში გამტკიცულ თონის პურს ცვლიდა, მჭადს „ხილად თუ ვინმე გამოაცხობდა კეცებში“.
იქვეა ლეკების შილდაზე დაცემის ამბავიც და „გალავანში“ თავის შეფარება, სადაც ერთი თვე გაატარა უფროს ძმასთან და შილდელ გლეხებთან ერთად შიო მღვიმელმა. იხსენებს იქაურ ძმობილ-დობილებს, გალავნის ლხინებსა და ოხუნჯობებს, მშვენიერ კახურ ლეღვსა და თეთრად დაშაქრულ ჩურჩხელას, თხილზე, ზღმარტლზე და წაბლზე სიარულს. სხვა ავტორებთან ჩურჩხელისა და წაბლის გახუხვაც გვხვდება.
პატარა შიო აღფრთოვანებულია, თუ როგორ ეწევა დეკანოზი პაპიროსს, მოსწონს, ორ ტოტად რომ უშვებს ბოლს, აკვირდება აბრეშუმივით თამბაქოს კოხტად გახვევის პროცესს, მოკიდებას, მოწევას, ნაფაზებს. ერთხელაც ადგება და თავადაც იმავეს იზამს, ჩუმად, სახლის უკან: „ბოლის შესუნთქვა და ჩემი გულაღმა დაცემა ერთი იყო. დიდხანს ვეგდე მიწაზე და როდის-როდის ფერწასული წამოვდექი ზეზე და შევედი სახლში ძახილზე“.
ბავშვობაში ხეტიალი ჰყვარებია და ამიტომ ხან „სოფელას“ ეძახიან, ხან „ფანდურას“, მეფანდურესავით დადისო. იხსენებს, თუ როგორ შემოაკვდა ირემი და შემდეგ როგორ წუხდა ამაზე.
ახლა შიო არაგვისპირელიც ვნახოთ და მისი მოგონება გემით პირველი მოგზაურობის შესახებ. კაპიტანი გაოცებულია, რომ მასზე არანაირად არ მოქმედებს ზღვის ღელვა და მეზღვაურობასაც კი სთავაზობს მას. ახალგაზრდა მწერალი კი დარდობს, რომ ამ ღელვამ პირიქით, მადა გაუასკეცა და მთელი საგზალი შემოეჭამა. კაპიტანი ხარხარებს და პირველი კლასის სასადილოსკენ ეპატიჟება შიოს:
„სადილის დრო იყო. სასადილოში არავინ იყო. ჰკითხა, რატომ არ სადილობენო? უპასუხეს: ზარი დავრეკეთ, მაგრამ არავინ მოდისო… ღმერთი ასადილებსო. – როგორ, თუ ღმერთი?!. – აი, წავიდეთ და თვითონ შენ ჰნახავ!… გავიარეთ კაიუტების გვერდით და… რა ვნახე?! მომაკვდავებისავით უსირცხვილოდ ქალი თუ კაცი ერთმანეთს არწყევდნენ… კვნესა… გმინვა… წყევლა… ერთმანეთში ირეოდა“.
შემდეგ სადილსაც აღწერს ავტორი, მიმტანების ოსტატობას, გემის რყევის მიუხედავად, წვეთიც რომ არ დაღვრიათ წვნიანიდან. ბოლოს კი დასძენს: „პირველმა მგზავრობამ უფრო მეტი გამოცდილება და ცოდნა მომცა, ვიდრე სემინარიაში ექვსი წლის სწავლამო“.
გვაქვს ღრმა ბავშვობის მოგონებებიც, როცა 1 ან 3 წლის ასაკის ამბებს იხსენებენ. ამ მხრივ თედო სახოკიაა გამორჩეული:
„ერთი წლისა ვყოფილვარ. ერთხელ კერის პირას აკვანში მარტო დავრჩენილვარ. შემოსულა დედა-ღორი და სხვა რომ ვერაფერი უპოვნია საკბილო, დინგი ამოუკრავს აკვნისათვის, რომ გაეგო – შიგ რა სულიერი იწვა. არტახები შეჰხსნოდა და თვითონ აკვანი შიგ ცეცხლში ჩავარდნილა. ჩემს ბედზე ამ დროს შემოსულან და გულგახეთქილი ყრმა ნაადრევ ცეცხლში დაწვას გადავურჩენივართ. დამწვოდა მხოლოდ მარჯვენა ხელის მაჯა, რომელსაც ამ ინციდენტის მოსაგონებლად და გასათვალისწინებლად დღესაც ატყვია ძველებურ კოპიტის სიფართე ნაწვის კვალი.“
თედო სახოკია იხსენებს გემ „მახვილს“, პატარა გემ „ბაბუშკას“, რომელიც რიონში დაცურავდა. დედის სოფელს, ხეთას, უდაბურ ტყეში ჩადგმულ სახლს, 600-700 წლის მუხებით გარშემორტყმულს. იქაურ ნადირს: გარეულ ღორს, მელიას, დათვს, მგელს, ტურას და აუარებელ ფრინველს, განსაკუთრებით კი ხოხობს.
თედო სახოკიასთან ვხვდებით შიმშილზე მოგონებებსაც, მარტვილის მონასტერში სწავლისას:
„გვშიოდა კლასში, გვშიოდა ბინებზე. საჭმლით გაძღომა გვეღირსებოდა მხოლოდ მაშინ, როცა საშობაოთ, სააღდგომოთ და საზაფხულო არდადეგებზე შინ წამოგვიყვანდნენ ან და შემოდგომაზე ჩვენ-ჩვენი მამები ქორწილებში მოგროვილ ხორცს ან ნაკურთხს ტაბლების სანოვაგეს ჩამოგვიტანდნენ მარტვილში. ისიც თითოეულს ჩვენგანს ერთს დღეს თუ გვეღირსებოდა გაძღომა, რათგან ჩამოტანილის სურსათის შეჭმაში აკტიურ მონაწილეობას ღებულობდნენ როგორც ჩვენი შიმშილისგან დაყმენდილი ამხანაგი „დიაკვნები“[1], ისე მასპინძლის[2] ოჯახის წევრები, რომლებიც ჩვენზე უარესად იყვნენ დამშეულები“.
ხშირად იპარავდნენ კიდეც: გაზაფხულზე და ზაფხულში ხილს, შემოდგომაზე სიმინდის ტაროსა და ყურძენს. იპარავდნენ ქათამს, ინდაურს, გოჭს. ყველა ქურდობდა, ყველგან:
„ქურდობას იმდენი მომხრე და მიმდევარი ჰყავდა, რომ ბოლოსა და ბოლოს სირცხვილად, აუგად არ ითვლებოდა. პირიქით, მარჯვე, მოხერხებულ ქურდ-დიაკვანს, გარდა იმისა, რომ სხვებთან შედარებით კარგათა სცხოვრობდა, მოწაფეთა თვალში ერთგვარი პატივისცემა და რიდი ჰქონდა. თვითონ სიტყვა დიაკვანი ქურდობის სინონიმად იყო გადაქცეული“
შემოდგომის და ზამთრის სუსხიან ღამეებში კამეჩებთან თბება დავით გაბრუაშვილი-ვეძელი. ბავშვი კამეჩის თბილი ზურგით იგერიებენ ყინვას. „მასზე გაწოლით“ ხან ერთ მხარეს ითბობს, ხან მეორეს. მასვე აქვს აღწერილი 1878 წლის კალიის შემოსევა საქართველოზე: დახოცილი კალიების სიმყრალე, მისით გამოწვეული დაავადებები. თუმცა „კალიამ მალე ფრთები შეისხა და დასავლეთით გაფრინდა. ეს ისე მრავალი იყო, რომ მხურვალე მზის ოქროს ფრად დაფერილი დედამიწა დაბნელდა, დღე ღამეთ იქცა.“
ბავშვებს, როგორც ზემოთაც ვთქვი, ხშირად უწევთ გადაადგილება, მშობლები სამუშაო ადგილს იცვლიან და ისინიც უცხო მხარეში მიემგზავრებიან უცხო მოგონებების სატვიფრად. დიმიტრი გულიას ოჯახი რუსეთ-თურქეთის ომის დროს 1877 წელს ტრაპიზონშიც კი გადაიხვეწა.
ცელქობა ჩვეულებრივი ამბავია. მაგალითად, ვარლამ რუხაძე მეტად ცელქი და მოუსვენარი ყოფილა, დილიდან საღამომდე ღელეებში თევზაობდა, მახეებს აგებდა ყანებში ან თოფით ხელში ტყეებში დაძვრებოდა. ერთხელ ეს თოფი გავარდნია და საფანტს დედის კაბის კალთაში გაუვლია. დედა უვნებლად გადარჩენილა, მაგრამ ამ მოვლენას მასზე იმდენად უმოქმედია, რომ იმის შემდეგ საერთოდ არ გაჰკარებია თოფს.
ნატალია აზიანი-დონდაროვა იხსენებს, „საშინელი ნერვიული, მოუსვენარი და აბეზარი ვიყავ პატარაობიდანვეო”. ამიტომ მშობლები თურმე მთელი ზაფხული თავიდან იშორებდნენ და ხოვლეში, დეიდასთან აგზავნიდნენ, სადაც იქ თავისი ბანდა ჰყავდა და ანადგურებდნენ და აოხრებდნენ მეზობლის ბაღ-ვენახებს და ყანეში ახლად შემოსულ ტაროს. „გიჟ-ნატაშას” ეძახდნენ თურმე.
ძალზე ანცი და უსმენარი იყო არისტო ჭუმბაძე, ცელქი და მოუსვენარი. ჭირვეულობდა სანდრო შანშიაშვილიც, ტახტზე თოკითაც აბამდნენ თურმე. ერთხელ დედას ჩიხირთმით სავსე ქვაბი გადმოუდგამს, ის კი კაბაზე ჩამოჰკიდებია, კალთას ეფარებოდა, „ძერაბუას“ ეთამაშებოდა. პატარა შემოტრიალებულა და ქვაბში ჩაუყვია ფეხი: „ეხლაც მეტყობა მისგან ზიანი“ – წერს სანდრო შანშიაშვილი. ცელქობის გამო სკოლიდან გაურიცხავთ იოსებ გრიშაშვილიც. დედამისი საყვედურობდა ხოლმე: „შენის ონავრობით აგიმტუტებია მთელი სასწავლებელი”-ო. მაგრამ ის მაინც ცელქობდა, „აუტანლად! გადასარევად!”.
ზოგი განცალკევებული, მარტოსული და განაპირებულია ბავშვობაში, საკუთარ თავთან ლაპარაკი უყვართ. მელანქოლიური შემოტევებისას შეიძლება გამოიკეტონ ან სულაც ტყე-ღრეს მისცენ თავი. განაპირებული, გარიყული ბავშვი ყოფილა მარიამ გარიყული. თავის უზარმაზარ ეზოში ცალკე სადგომები ჰქონდა თურმე და „მთელი დღეობით“ განცალკევებით იყო და თავის თავს ელაპარაკებოდა.
სხვები მარტოობაში წიგნების კითხვას ამჯობინებს, ზოგს კი უფროსებთან მეგობრობა ურჩევნია და უმცროსებს თავს არ უყადრებენ. თუ მაინცდამაინც გადაეკიდებიან, დაჩაგრავენ და ატირებულებს გააქცევენ.
კონსტანტინე კაპანელზე უდიდესი შთაბეჭდილება მოუხდენია ზღვას და ნავსადგურს. ფოთში სწავლისას გაკვეთილების შემდეგ ყოველთვის მიდიოდა თურმე სანაპიროზე, ეცნობოდა ნავსადგურსა და გემებს. გამგზავრების, მოგზაურობის სურვილიც პირველად ამ დროს გაუჩნდა.
კონსტანტინე გამსახურდია მშობლიური მდინარე ზანათით იწყებს ავტობიოგრაფიას, წავის, თევზისა და კიბორჩხალების ჭერას იხსენებს, „მისტიური შიშით მავსებდა მისი მოშავო ტალღების დუდუნი შებინდებისას“. იხსენებს მგლებისა და ტურების სტუმრობასაც, ცხენის ქურდებსაც, უიარაღო მამამისს რომ დაესხნენ თავს, რომელიც წალდით ხელში გაჰკიდებია ქურდებს, „ეს იყო პირველი გაკვეთილი უშიშრობისა, რომელიც მივიღე ცხოვრებაში“.
კოლაუ ნადირაძე ყველაზე ენაწყლიანია ბავშვობის მოგონებების აღწერისას. 3 წლიდან უკვე ახსოვს თავისი თავი, ოღონდ სიზმრად. მაშინ ამბროლაურში ცხოვრობდნენ. 4 წლიდან კი იგი ყველაფერს იხსენებს. პირველი გაზაფხული, პეპლებით სავსე ეზო, მინა გიორგობიანის მამული, ხალვა თეთრი თუნუქის ყუთებში, ორი უზარმაზარი ცაცხვი, „ფუტკრებით აგუგუნებული“:
„პატარა ეკლესია, მაღალი კოშკი, წყარო იშვიათი, ღარიდან უხვი ნაკადით მომდინარე და მოჩუხჩუხე და პატარა, ანკარა მდინარე კრიხულა, რომელიც რიონს ერთვის. ასეთი დარჩა ჩემთვის მინა გეორგობიანის კარ-მიდამო, რომელიც შემდეგ, ისე როგორც ამბროლაური, მე არასოდეს აღარ მინახავს და არც მსურს ვნახო, რომ ჩემში უცვლელად დარჩეს, სიკვდილის დღემდე, ეს, ჩემთვის უტკბესი ზღაპარი“.
კოლაუ ნადირაძე იხსენებს წეროების ყვირილს, მათ კუთხურ მწკრივებს ცაზე, ლურსმული დამწერლობასავით.
შემდეგ მისი ოჯახი გურიაში გადადის საცხოვრებლად და გურიის მოგონებების ჯერი დგება: მდინარე სუფსა, ანკესებით ღორჯოების ჭერა, „ძეწნის ჩრდილებში მამასთან ერთად ცურვის სწავლა“, მწყრები და ტყის ქათმები, მათი მძაფრი სურნელი.
ისიც ძალიან ცელქი და მოუსვენარი იყო, რა თქმა უნდა. 7 წლისა ცელქობის დროს ქვის კიბეზე დაეცა და ცხვირი გაიტეხა. ტვინის ანთებისგან მამამ გადაარჩინა. ოპერაცია გაუკეთეს, „მაგრამ სახე დამახინჯებული დარჩაო“.
მშობლიურ სოფელ საჩინოში შვილდ-„კოდალით“ შეიარაღებული შაშვებს დასდევს, ღელეში ცხრაფეხებს იჭერს, საღამოობით შუაცეცხლთან სიმინდის ტაროს და კვახს წვავენ, ჰყვებიან ზღაპრებს ქაჯებზე, ცხრათავიან დევებზე, მეფეებზე, ზღვებზე და მზეთუნახავებზე:
„წივილით იწოდა ცეცხლში ნედლი ჯირკი, რომლის ერთი თავიდან შუშხუნით წვეთავდა თეთრი, ადუღებული ქაფი.
მაგონდება ქვათეთროვანზე უფროსებთან ერთად, საკურდღლეთ წასვლა; ავალიშვილებში გამგზავრება და მდინარე სულორში სასროლი ბადით კალმახების ჭერა; მამა საუცხოვოდ ისროდა ბადეს. მოუთმენლად მოველოდი ყურძნის შეთვალებას და ლეღვების დამწიფებას“.
აქვეა ჭერში შენახული მშვილდ-ისარი, აკიდოები, ნედლი ჩურჩხელა, ტკბილი კვერები, ცხენით მოგზაურობა, რიონის ბორანი.
კოლაუ ნადირაძის ოჯახი ზაფხულს ხშირად ატარებდა ლეჩხუმში და ისიც იხსენებს კურდღელზე ნადირობისას როგორ გადადიოდნენ ლაილაშიდან უცხერში, სადაც მისი ნათესავები, ჩიქვანები ცხოვრობდნენ. არჩვზე ნადირობა ძმებთან, ვიქტორ და გიორგი ჩაჩხიანებთან ერთად, ლაჯანურის ხეობით ლეხერაში ასვლა.
მისი ავტობიოგრაფია 1947 წელსაა დაწერილი და 53 წლის პოეტი 1905 წლის წლის ამბებსაც იხსენებს, რუსეთ-იაპონიის ომს და რევოლუციას. ახსენდება ზარების განუწყვეტელი ხმა და ქუჩის ბარიკადები, ქუთაისის ბაღში მოკლული რუსი ოფიცერი, ხადეცკი, ვისი მკვლელიც, რუბენ გეორგაძე (გიორგობიანს, გიორგაძეს და ასეთ გვარებს კოლაუ ნადირაძე ყოველთვის ე-თი წერს) 2 წელი მათ სახლში იმალებოდა, საჩინოში. იხსენებს, როგორ გაიპარნენ რამდენიმე მეგობარი გოჭოურას სასაფლაოზე გამართულ ფარულ კრებაზე, იხსენებს მათ სახლს შეფარებულ რევოლუციონერებს, პორტ-არტურის აღებას, ცუსიმის კატასტროფას, ზეპირად ახსოვს ყველა დამარცხებული რუსი გენერლისა და ადმირალის გვარი და ყველა გამარჯვებული იაპონელი გენერალი: ოიამა, კუროკი, ოკუ და ა.შ.:
„რევოლუციონურად განწყობილი მოწაფეობა და ხალხი იმეორებდა ამ სახელებს რაღაც ფარული სიამოვნებით, თითქოს შურისძიების გრძნობით გამსჭვალული“.
სხვათა შორის, 6 წლის გოგლა ლეონიძესაც ოჯახის წევრები იაპონიის ომის ამბებს აკითხებდნენ „ცნობის ფურცლიდან“.
1905 წლის მოვლენებს შეეხება გიორგი ლომთათიძის მოგონებაც, ვინც დილას პროკლამაციების გავრცელების შემდეგ საღამოს ყანას მიაშურა სამუშაოდ და იქ საფანტიანი თოფით ფეხში დაჭრა მეზობლის ბიჭმა, რომელიც ცნობილი იყო „ბავშვობიდან სულით ავადმყოფად“. საავადმყოფოში (ბათუმში) მხოლოდ რამდენიმე დღის შემდეგ გადაუყვანიათ. ჭრილობა გართულებია და ექიმ ფილიკინშტეინს ფეხის ამპუტაციის ოპერაცია ჩაუტარებია[3].
ზღვის სიყვარული არ ასვენებს სერგო კლდიაშვილს, რომელიც ბათუმიდან გამოჰყვა: „მოგონება თავზეხელაღებულ მეზღვაურების და დიდი გემების…“. იქ მამამისი მსახურობდა, როგორც ვიცით. 13 წლის ასაკში ის და მისი ორი მეგობარი შორეულ ქვეყნებში წასვლასაც დააპირებენ, გემით გაპარვა უნდათ. სცადეს კიდეც, ნავით შესცურეს ზღვაში, თუმცა შემდეგ დიდი ღელვა ატყდა და უკან დაბრუნდნენ.
თავის პირველ სიყვარულსაც იხსენებს სერგო კლდიაშვილი, 9 წლის ასაკში. „მიყვარდა ერთხელ“, წერს იგი და იხსენებს დროს, როცა ღმერთს სთხოვდა სიზმარში ენახვებინა ის გოგო და ღმერთმა სურვილი ერთხელაც არ შეუსრულა: „შეიძლება, ამიტომაც იყო, რომ ბავშვობიდან ღმერთი არ მწამდა და ზიარებაზე განზრახ მაძღარი მივდიოდი“.
სერგო კლდიაშვილს ბავშვობაში არ მოსწონს მამის მოთხრობები. ყაზბეგი, ილია და აკაკი ურჩევნია.
სიზმარივით გაიარა ზემოხსენებულმა რევოლუციურმა წელმა 8 წლის დემნა შენგელაიას ბავშვურ გონებაში. ახსოვს: რევოლუციური წითელი მილიცია, პროვოკატორი დაშკოვსკი, ტერორისტები, მიტინგები, ყაზახები, წითელი დროშები, სროლა, ნაძალადევის ტყეს შეხიზნული მომიტინგეები, ჩირგვებიდან გამომხტარი ორი დამფრთხალი კურდღელი. ხატებით სვლა ლილოში, გლდანში, ერთმანეთში არეული რევოლუციური და ყაზახური სიმღერები, რომელთან ბავშვები დიდი ხალისით მღეროდნენ. იხსენებს თავის პირველ წიგნს, რომელიც დედამ წაუკითხა, დე ამიჩის „დედა-შვილის თავგადასავალს“. ბევრი უტირია ამ წიგნზე. თავისით კი პირველად ლადო აღნიაშვილის რომელიღაც წიგნაკი წაუკითხავს: „ამ წიგნმა მომწამლა მე“.
გიორგი ლეონიძის ერთ-ერთი პირველი მოგონება ილიას მკვლელობაა – პანაშვიდიდან დაბრუნებული დედა უყვება, რომ „ილიას გახვრეტილ შუბლზე, ნატყვიარზე, მუხის ფოთოლი აფენიაო“.
არნო ონელი (ალექსანდრე ბურდილაძე, დ. 1901) იხსენებს, როგორ ჩააგდო თონეში საყვარელი ცინდალი, „ლამაზი და სანდომიანი“:
„თორნე გახურებული ყოფილიყო: ბიცოლაჩემს ის-ის იყო პურები ამოეყარა და სახურავის გადაფარება დავიწყნოდა. ჩემი საბრალო ცინდალი სულმთლად გატრუსული ამოიყვანეს თორნიდან. ეს იყო ჩემი პირველი და უკანასკნელი ცოდვა. ბევრი ვიტირე თურმე, მაგრამ მკვდარს ვიღა გააცოცხლებდა. ეს სამწუხარო გაკვეთილი ჩემს სიცოცხლეში გულიდან ვერ მომიცილებია. ამის შემდეგ არასოდეს ქათამიც არ დამიკლავს, ჩიტის ბუდე არ მომიშლია, ჭიანჭველა რომ ჭიანჭველაა, მისთვის ფეხი არ დამიდგამს. მუდამ ვცდილობდი იმას, რომ კეთილმოქმედებით გამომესყიდნა ეს უნებლიე დანაშაული. შემინდოს უფალმა!“
იგივე მთხრობელი შემდეგ გვერდზე უკვე სანატრელ ჩუსტებს ეფერება. სიზმარში.
ძალზე ვრცლად იხსენებს ბავშვობას ალიო მირცხულავა. ერთხელ ხობისწყალზე ნავი გადაუბრუნდათ თურმე მას და მამამისს და 500 ფუთამდე სიმინდი წყალში ჩაგვიცვივდაო[4]. ძლიერი ოჯახი ყოფილა, ეს დანაკარგი საერთოდ არ დასტყობია, სამაგიეროდ იმ წელს ნავის გადაბრუნების ადგილას უამრავი თევზი გაჩენილა და დიდი თევზაობა გაჩაღებულა. ამაზე სოფლის მელექსეს, ეფრემ კაკულიას ლექსიც გამოუთქვამს:
„ნეტავი, დამაჭერინა ხის მოგრეხილი კავებით
ჩვენი ანდრიას სიმინდით გასუქებული ღლავები“.
ლექსი მეგრულად ყოფილა დაწერილი და ალიო მირცხულავას თავისი გადმოქართულებული ვერსია მოჰყავს ტექსტში.
იგი იხსენებს ყულევიდან ხობისწყალში შემოსულ აფრიან სანდლებს, რომელთა გამოჩენა ძალიან ართობდა და ახარებდა სოფლის ბავშვებს:
„სანდალი რამდენიმე დღით გაჩერდებოდა ხობისპირად, ეკლესიის წინ, წაივაჭრებდა და გედივით კვლავ აფრას გაშლიდა და ნელ-ნელა გაუდგებოდა გზას აღმა, ხობისაკენ“.
ალიო მირცხულავას შინაურობაში „დურჩეს“ ეძახდნენ თურმე, რაც თეთრთავას ნიშნავს. რა თქმა უნდა, ისიც ძალიან ანცი და დაუდეგარი ხასიათისაა. საყვარელი გასართობი რიკტაფელა და ბურთაობაა. ბურთს თავად აკეთებდა ბეწვისგან. დაოსტატებული იყო მშვილდისა და „თახვანტიას“ გათლაში. „თახვანტია“ ლერწმის იარაღი იყო, რითაც რკოს ისროდნენ „ზუმპის საშვალებით“: „ზოგიერთ თახვანტიას ნამდვილი რევოლვერის ხმა ჰქონდა და მისგან გასროლილი „ტყვია“ კამეჩსაც კი ააფუცხუნებდა“.
უხმო იარაღებიდან პოეტი შურდულს ასახელებს, მაგრამ იგი იშვიათი იყო, რადგან რეზინი არ იშოვებოდა.
ზამთარში ეზოს უკან რაგვის დაგება უყვარდა, ბეღურებს იტყუებდა. ზაფხული კი, რა თქმა უნდა, ხობისწყალთან იყო დაკავშირებული. ბავშვები გაღმა-გამოღმა გაცურვაში ეჯიბრებოდნენ ერთმანეთს, ოღონდ ჩაყვინთვა ეზარებოდა, ოდნავი შიში ჰქონდა წყლისა. ერთხელ ჩაყვინთვისას თურმე ნაპირზე მდგომ ტივებქვეშ მოექცა და ბავშვებმა ძლივს გამოათრიეს, „წყლით გაგუდული და გონდაკარგული“. ეს შიში ახლაც დამყვაო, წერს ავტორი და ზღვაშიც შორს შესვლას ვერ ბედავს, მიუხედავად იმისა, რომ კარგი ცურვა იცის.
იხსენებს აბასთუმნის (სოფ. ზუგდიდის მუნიციპალიტეტში) გზას და ე.წ. „ჩამქრალ ვულკანს“, ღრმულს, სადაც ერთხელ თოკით ჩაუშვიათ კატა და უკან მხოლოდ გადამწვარი თოკი ამოუღიათ. არ ჰყვარებია ეს ადგილი პატარა ალიო მირცხულავას და როცა მიუახლოვდებოდნენ აქაურობას, გზას ყვირილით გაირბენდა ხოლმე.
ჩიტებზე ნადირობა და თევზაობა მასაც უყვარდა სხვა მოზარდებივით, ცხენზე შეჯდომა კი თავიდან უჭირდა. უზანგში მარჯვენა ფეხს უყრიდა და ცხენს პირუკუ მოექცეოდა ხოლმე. მაგრამ მალე გაიწაფა.
ალიო მირცხულავა იხსენებს თეოფილე კვალანდარიას თხას, „ბიბლიური წვერით“, რომელიც მოწველის დროს ყოველთვის სახლის სახურავზე ადიოდა და იქიდან დიდი ვაი-ვაგლახით ჩამოჰყავდათ.
ცელქი ყოფილა შალვა რადიანიც, თუმცა მისი ერთი მოგონება უფრო ცელქობამდელ ასაკს უკავშირდება. როცა ერთი წლის იყო, გურიას კრილოვის სადამსჯელო რაზმი „ესტუმრა“, მისი ოჯახი სოფელ აჭში „ქართველ მაჰმადიანებთან“ გაქცეულა. მდინარეზე გადასვლისას, მამამისი წაქცეულა და ბავშვი ხელიდან გავარდნია. წყალს წაუღია, მაგრამ გადაურჩენიათ. იხსენებს 1918 წელს „თათრების“ შემოსვლასაც ოზურგეთში, მთავრობის დარიგებულ ქვასავით ნამცხვარს, ჭიებიანს.
როგორც ერთ-ერთ წინა თავში დავწერე, ავტობიოგრაფიებში ხშირია და-ძმების გარდაცვალება, ამიტომ ყურს ხვდება და გასაგებიცაა, როცა ერთ-ერთ ტექსტში (სიმონ წვერავას ავტობიოგრაფიაში) ობლად დარჩენილი და-ძმის შესახებ ვკითხულობთ: „შვიდივე ცოცხლები ვართ”.
სამუელ მოძღვრიშვილის ერთი მოგონებაა ძალიან საინტერესო. მთხრობელი რვა წლისაა, საქართველოში საბჭოთა არმია შემოვიდა, მიმდინარეობს ქვეყნის ანექსია, შორიდან ისმის ბათქა-ბუთქის ხმა, სამტრედიიდან მომავალი წითელ ჯარისკაცს კი დედამისი („წესიერი მანდილოსანი, მაღალნიჭიერი და ინტერნაციონალური სულის ადამიანი“) პურს აწოდებს და ხონისკენ მიმავალ გზას ასწავლის.
მარიამ გარიყული ოჯახურ ამბებს იხსენებს, თავის დეიდას და ბიძას, ვისთანაც სტუმრად მათი მეგობარი მგალობლები მოდიოდნენ და „ზამთრის გრძელ ღამეებს ათენებდნენ, ბუხარში ცეცხლს აძლიერებდნენ და მღეროდნენ. ბებია შემოუგზავნიდათ ცხელ ხაჭაპურებს, შემწვარ გოგრებს, ვაშლს, კომშს და წითელ ღვინოს“.
დავით კასრაძე თავის უფროს ძმებს და მათ კლასელებს, ლადო კეცხოველს და სოსო ჯუღაშვილს იხსენებს, დიდად დაკვირვებულ და კვიმატ ბიჭს. ვინმეს რომ შეხედავდა, მაშინვე ზედმეტსახელს მოუგონებდა თურმე. დავით კასრაძის ერთ ძმას ცხვიროს ეძახდა, მეორეს ჟოფრუა სენ-ილერს. ერთხელ უკითხავს დავითს მომავალი სტალინისთვის, თუ რას ნიშნავდა ჟოფრუა სენ-ილერი, რაზეც მას უპასუხია: „ეს ფრანგულ ენაზე ნიშნავს სანდრო ილარიონის-ძე კასრაძეს“. შემდეგ გვერდებზე ავტორი ლენინთან შეხვედრასაც აღწერს, 10-იანი წლების დასაწყისში, სადაც იგი ძალიან აქებს კობა სტალინს.
ერთი საყურადღებო ისტორია გვხვდება ჩვენს ავტობიოგრაფიებში, გიორგი ქუჩიშვილის ტყვიების ამბავი და მის გარეშე არ გამოვა მოგონებების თავი, სრული არ იქნება. ეს რევოლვერის ტყვიები ნაცნობ ბიჭს უჩუქებია ქუჩიშვილისთვის და მას ერთხელაც ამ ტყვიების გადნობა გადაუწყვეტია ოთახში გაჩაღებულ მაყალში. წევს ლოგინში, იქვე ცეცხლი გიზგიზებს, დედა სამუშაოდაა წასული, არც ძმები არიან სახლში. მოკლედ სრული თავისუფლება აქვს და გადაწყვეტს ტყვიების გადნობას. იღებს „პატრონას“ და სოკოსავით დასვამს ნაკვერჩხალზე იმ იმედით, რომ „ტყვია ჩადნებოდა თავის მასრაში, გადმოვღვრიდი იქიდან და ვნახავდი შიგნით მასრაში, თუ რა მასალა იყო კიდე, ჩაჭედილ ტყვიის გარდა“. ხომ ხვდებით, რაც მოხდებოდა?!:
„ტახტიდან გადმოყუდებული დავყურებდი ცეცხლზე დასმულ „პატრონას“. თავი ავწიე თუ არა, ბუჰ-ო, იფეთქა ტყვიამ და ჭერი გახვრიტა. აფეთქება იმდენად ძლიერი იყო, რომ ნაღვერდლები ზედ ლოგინზე გადმომაყარა. გულგახეთქილი წამოვვარდი და საცვლების ამარა ვეცი კარებს. მეზობლები რომ არ მომშველებოდნენ, იქაურობა მთლიანად გადაიბუგებოდა. შემთხვევით თავი მაღლა რომ არ ამეღო, ტყვია შიგ შუბლში მომხვდებოდა, ისე პირდაპირ დავყურებდი მას.“
ძალზე საყურადღებოა სანდრო შანშიაშვილის დაკვირვება ქალაქზე და ქალაქელებზე, ქალაქურ ცხოვრებაზე. თბილისში პირველად ჩამოსულს სრულიად უცხო სამყარო დახვდა. იგი 12 წლის ასაკში საყვარელმა მასწავლებელმა, გიგო კანდელაკმა ჩამოიყვანა („შემდეგ მან თავი მოიკლა. ვგონებ, ცოლის შერთვაში მოატყუეს“ ს. შ.). რატომღაც ეჩვენებოდა, რომ ყველა კუბოდან იყო წამომდგარი, გაფითრებული, უსისხლო. მათი ქართულიც არ ესმოდა, ორ-სამჯერ უნდა გაემეორებინათ ნათქვამი, რომ რამე გაეგო:
„მეჩვენებოდა აგრეთვე, რომ ყველა ლაპარაკობდა ჩუმად, თითქოს ჩურჩულებდნენ. რაღაცნაირად იკლაკნებოდნენ, თავაზიანობდნენ და მე ეს ბუნებიდან მოგლეჯილს, მეუცნაურებოდა. გასანთლულსა და დაკრიალებულ იატაკზე ფეხი მისხლტებოდა და ჯავრი მომდიოდა, როდესაც უნებურად წავიქცეოდი და ჩემზე იცინოდნენ“.
არიან ისეთებიც, ვინც ბავშვობიდან ინიშნავდა სოფელში უხუცესებისგან თუ ტოლ-ამხანაგებისგან გაგონილ ამბებს და შემდეგ ნაწერებში იყენებდა.
გიორგი ლეონიძე იხსენებს პოეზიის დილას, ზუბალოვის სახალხო სახლში (დღევანდელ მარჯანიშვილის თეატრში), 1913 წელს, როცა აკაკიმ „მთაწმინდა“ წამოიწყო სცენიდან და რამდენიმეჯერ გაჩერდა, სტრიქონები ავიწყდებოდა. შემდეგ ვაჟა-ფშაველასაც წაუკითხავს თავისი ლექსები. ასევე გამოსულან ია ეკალაძე, ნარკანი (ნიკოლოზ კურდღელაშვილი), სანდრო შანშიაშვილი და იოსებ გრიშაშვილი. სანდრო შანშიაშვილის პოეზიას იგი ეთაყვანებოდა და ვერის ხიდზეც გააცილა საყვარელი პოეტი. ლეონიძე იხსენებს ასევე ოვანეს თუმანიანსაც, ესენინს (მასთან კონფლიქტიც ჰქონია), მაიაკოვსკის, იანკა კუპალას.
არ მინდა ბორის ჩხეიძის (დ. 1904) ერთი მოგონება გამომრჩეს. როცა 5 წლის ასაკში დედა გარდაეცვალა, იმ დღიდან სულ მამასთან იყო. ზემოთაც ვახსენე, რომ 12 წელი მამას არ მოსცილებია გვერდიდან, თუმცა ამ დროის მანძილზე მისგან თორმეტი სიტყვაც კი არ გაუგია. ერთხელ წითელა ბატონები დაემართა და მამამ არ იცოდა, როგორ დალაპარაკებოდა, როგორ ენუგეშებინა ან ესიამოვნებინა და სხვა რომ ვერაფერი მოახერხა, ზაქი მიუყვანა. ეს ზაქი დიდი გაიზარდა, კარგად ინახავდნენ, შემოაჯდებოდა ქედზე, ჩაავლებდა რქებში ხელებს და საჭიდაოდ მიჰყავდა.
ავტოფიქცია და სელფის დაბადება
გადავწყვიტე მორიგი თეორიული კვეთა ამ ადგილას შემესრულებინა, რადგან ეს სახე ბორის ჩხეიძის ავტობიოგრაფიიდან, სადაც ბიჭი კამეჩს ქედზე მოქცევია და ერთად საბრძოლველად მიდიან, არ უნდა იყოს ურიგო ხიდი ავტოფიქციაზე სასაუბროდ. შესაძლოა ბორის ჩხეიძის ავტობიოგრაფია კარგად ვერ ეთანხმებოდეს სერჟ დუბროვსკის ფსიქოანალიტიკურ თხრობას (ან საერთოდ ვერ ეთანხმებოდეს), მაგრამ ცნება ავტოფიქციის წარმოსადგენად არაა ცუდი ეს სახე. დარწმუნებული ვარ, ყველას რაღაცა მითოლოგიური დაუდგება თვალწინ, წიქარა და ა.შ. და მიუხედავად იმისა, რომ ავტოფიქცია უფრო დემითოლოგიზაციად აღიქმებოდა წლების მანძილზე, იგი მაინც გამონაგონის ფარგლებში რჩება.
ავტოფიქცია გამონაგონიცაა და ავტობიოგრაფიაც და ჟანრის თვალსაზრისით ერთგვარ პარადოქსს წარმოადგენს. ნეოლოგიზმი სერჟ დუბროვსკის (1928-2017) ეკუთვნის და განმარტებულია, როგორც „მკაცრად რეალური მოვლენებისა და ფაქტების გამოგონება; გნებავთ – ავტოფიქცია“. ასეთ განმარტებაში დუბროვსკისთვის არანაირი წინააღმდეგობა არ არსებობდა, რადგან ავტოფიქცია მჭიდროდ იყო დაკავშირებული მის პოეტიკასთან, ფსიქოანალიზიდან განვითარებულ ეგზისტენციალურ თვითპრეზენტაციასთან, საკუთარ თავზე წერასთან. ტერმინი „ფიქცია“ აქ „გამონაგონს“ კი არ უკავშირდება, „გამონაგონს“ ამ სიტყვის კლასიკური გაგებით, არამედ ამით იგი წინასწარ დაგეგმილ სუბიექტურობას გაურბის, ერთგვარ ავტობიოგრაფიულ მოცემულობას. დუბროვსკის ტექსტები რომანებია, რომლებიც ავტორის რეალურ ბიოგრაფიულ (მწერლურ) გამოცდილებას გადმოგვცემს და ეს ავტორი მტკივნეულად აცნობიერებს, რომ მისი საკუთარი თავი მიუწვდომელია და ამიტომ მიმართავს fils des mots-ს, სიტყვათა ქსელს, სიტყვათა ძაფებს, სადაც ეს „მე“ ხორციელდება.
ზოგიერთი თეორეტიკოსის აზრით, აფტოფიქცია შეიძლება ეწოდოს ნებისმიერ ტექსტს, სადაც ავტორი და პროტაგონისტი ერთი და იგივე ადამიანია. შესაძლოა მარტივად ჟღერს ეს ახსნა, თუმცა დროთა განმავლობაში ნელ-ნელა გართულდა ცნება. ფრანგების ხელში, მითუმეტეს ბარტის ავტორის სიკვდილის შემდეგ გაჩენილ კონცეფციაში ყველაფერი დალაგებულად ვერ იქნება.
ავტოფიქციაზე საუბრისას ხშირად იხსენებენ დანტეს, გოეთეს, დიურასს, უელბეკს, სულ ახლახანს ქართულად ითარგმმა მაქს ფრიშის ავტოფიქცია „მონტოკიც“, ასევე იმრე კერტესის „უბედობა“. კიდევ ბევრი ნაწარმოების დასახელება შეიძლება. ცნებამ ყოველდღიურობაშიც შეაღწია და ლექსიკონებშიც მოხვდა. Larousse-ში ვკითხულობთ: „ავტოფიქცია – ავტობიოგრაფია, რომელმაც ნარატიული ფორმები მხატვრული ლიტერატურიდან ისესხა“. Le Robert: „თხრობა, სადაც გამონაგონი და ავტობიოგრაფია ერთმანეთში ირევა…“.
დუბროვსკისთან სიტყვების თამაშიც გვხვდება, ‘autofiction’, ‘autofriction’ (ავტოხახუნი). მასთან პირველი პირის მთხრობელი თვითანალიტიკოსად იქცევა, ხოლო ფსიქოანალიზის სეანსები ენისა და სუბიექტურობის გადაჯაჭვულობას გვაჩვენებს, ეს კი უმნიშვნელოვანესია ავტოფიქციონალობის გასაგებად. ამ შემთხვევაში მშობლიური და უცხო ენის მონაცვლეობა განსაკუთრებულ როლს თამაშობს. ბილინგვიზმი, უცხო ენიდან მშობლიურზე გადმორთვა და ა.შ.
ამ თემაზე საუბრისას ყოველთვის ხაზს უსვამენ, რომ სუბიექტურობა და ცნობიერება ენასთანაა კავშირში და ამის განცდა მწერალსაც შეუძლია და ფსიქოანალიტიკოსსაც, ამიტომ დუბროვსკისთვის ლეჟენისეული პაქტი მნიშვნელოვანი აღარაა, მწერლისა და მკითხველის შეთანხმება ტექსტის ნამდვილობის თუ მისი გამონაგონის შესახებ აზრს კარგავს. მთავარია ენის სიმბოლური ფუნქცია, გამოცდილების სიტყვებად ქცევა, რისი შედეგიცაა რეფერენციული, რეალური ფაქტების სიტყვებად, შესაბამისად კი ფიქციად გარდაქმნა.
მოკლედ, დუბროვსკისთვის ავტოფიქცია პარადოქსი არაა, როგორც ზემოთ აღინიშნა, არამედ ენასა და სუბიექტს შორის ფაქიზი ურთიერთობა, წერა, სადაც მხოლოდ საკუთარი თავის აღნიშვნაა შესაძლებელი. გარკვეული თვითანალიზის შემდეგ იგი თავის კვალს ტოვებს, რომელიც, შეიძლება ითქვას, ფაბრიკაციაა, მთლიანად შეთხზულია, მაგრამ, ამავე დროს, ყველაზე ნამდვილი და სანდოა. ერთი სიტყვით, ფაქტები ფიქციად იქცევა.
ასეთ ავტორს არ შეუძლია კლასიკური ავტობიოგრაფია დაწეროს, აირეკლოს თავი, რადგან იგი ვერ მოიხელთებს თავს, არ აქვს მასზე წვდომა, ამიტომ ამჯობინებს, რომანის ფორმით, ავტოფიქციით მოყვეს თავისი ამბავი. სწორედ მოუხელთებლობის, ტრავმების, აუხსნელი მოვლენების გამოა, რომ საქმეში გამონაგონი ერთვება, ნამდვილი, რეალური გამონაგონი. დუბროვსკი წერს, რომ ხშირად ისეთ სიტუაციაშიც ვვარდებით, როცა დანგრეული ცხოვრება, დიდი განსაცდელი ლიტერატურაში შეიძლება დიდ წარმატებად იქცეს.
ამასთან დაკავშირებით ბევრი მაგალითის მოყვანა შეიძლება. ერთს დავიმოწმებ, იმრე კერტესის „უბედობას“, სადაც იგი 1944 წლის ამბავს გვიყვება, როცა 14 წლისამ ჯერ აუშვიცში, შემდეგ კი ბუხენვალდში, ურთულეს პირობებში გამოიარა. იგი მძიმედ იყო ავად და ავტორი და პროტაგონისტი ასეთ რამეს ამბობს:
„რა გაეწყობა, უნდა ვაღიარო: ზოგიერთ რამეს ახსნას ალბათ ვერასდროს მოვუძებნი; და ვფიქრობ, არა მარტო მე; როცა ადამიანი მოვლენებს წინასწარ განსაზღვრული პოზიციიდან უყურებ, სურათის აღქმას წესებისა და გონების მეშვეობით ცდილობ, ერთი სიტყვით, საერთო ცხოვრებისა და ბუნებრივი კანონზომიერების პოზიციიდან ამოდიხარ – ყოველ შემთხვევაში, იმდენად, რამდენადაც მე მესმის ეს კანონზომიერება – მათ ახსნას დაახლოებითაც კი ვერ ახერხებ“.[5]
მოგვიანებით დაიწყეს ავტოფიქციის ჟანის განსაზღვრა და ინტერპრეტირებაც და. ძირითადად, ორი მიმართულება გამოიკვეთა. ერთნი ფიქრობდნენ, რომ ესაა ტრანსისტორიული ფენომენი, ერთგვარი ნარატიული პროცესი, სადაც საკუთარი თავის ფიქციონალიზება, ბელეტრიზაცია ხდება, მეორეთა აზრით კი (ესენი ძირითადად ავტობიოგრაფიის თეორეტიკოსები არიან), ავტოფიქცია ჰიბრიდული ჟანრია და იგი ავტობიოგრაფიული პარადიგმის განახლებას ემსახურება ან სრულიად ახალ ჟანრს წარმოადგენს. ლეჟენის აზრითაც, ავტოფიქცია გარდამავალი ეტაპია ავტობიოგრაფიულ რომანსა და ავტობიოგრაფიას შორის. მას მიაჩნია, რომ სრულიად შესაძლებელია გამონაგონისა და რეფერენციალურის, რეალურის გარჩევა, რის გამოც მას ხშირად აკრიტიკებდნენ. ამ კრიტიკოსებისთვის ავტოფიქცია „კლასიკური ავტობიოგრაფიის განახლებაა“, დაჩაგრული ჟანრისთვის ახალი ძალის მინიჭება, ჟანრისთვის, რომელსაც კლასიკური კრიტიკა არასერიოზულად უყურებდა. მათ მაგალითად რომანის ისტორია მოჰყავთ, როცა არავინ სერიოზულად არ უყურებდა ამ ჟანრს.
შესაბამისად, ავტოფიქცია დეცენტრალიზებული სუბიექტურობის (ფროიდი, ლაკანი) კონცეპტუალურ კონტექსტში ხვდება და ახალ ecritures du je-დ „თვითწერად“ [‘self-writings’] იქცევა, რომელიც მარსელ პრუსტის, ჟან ჟენეს, მიშელ ლეირისის შემდეგ გაჩნდა და, ძირითადად, ტრავმების შესახებ გვიყვება.
ძალზე მნიშვნელოვანია ავტოფიქციის ანალიზისას თანამედროვე ტექნოლოგიები, სოციალური მედია და ა.შ. აი სად იბადება ნამდვილი ავტოფიქცია. ბოლო ათწლულის მანძილზე ბევრი გვინახავს, თუ როგორ თხზავს თავის თავს. ისტორიკოსმა, სოციოლოგმა და მწერალმა რეგინ რობინმა Cybersoi-ს ცნებაც შემოიტანა, [‘Cyberself’], ანუ „კიბერმე“, „კიბერთვითება“.
ავტოფიქციის ეს მედია ასპექტი ბოლო წლებში ძალიან განვითარდა და, რაც დრო გადის, სულ უფრო ნაკლები მნიშვნელობა ენიჭება წერას. წინა პლანზე გამოდის გამოსახულება, ვიდეო. „სელფის“ ცნება ამის საუკეთესო მაგალითია, კოვიდის წლებმა კი საერთოდაც ავტოფიქციის ხანად აქცია თანამედროვეობა. და საერთოდაც, როგორც ადრეც ვთქვი, მე-ს გუგუნი დღეს ყველაფერს ფარავს. უკვე ნებისმიერს შეუძლია თავისი ისტორიის მოყოლა, თუნდაც იმის გაუცნობიერებლად, რა მოხდა სინამდვილეში მის თავს, რამ გამოიწვია ესა თუ ის მოვლენა ან რა შედეგი ჰქონდა მას. სწორედ ამ გაუცნობიერებლობისას ერთვება საქმეში ენა, ტექსტის ქსოვილი, ეს კი უკვე ავტოფიქციაა.
გაგრძელება შემდეგ ნომერში
[1] მარტვილის სასულიერო სემინარიაში მოსწავლეებს წინასწარ უკვე „დიაკვნებს“ უწოდებდნენ.
[2] „მეინძელი“, ვისთანაც ბინად იდგნენ ეს პატარა „დიაკვნები“.
[3] შესაძლოა ზოგისთვის საინტერესო იყოს, გიორგი ლომთათიძეს 1936 წელს სამხარეთმცოდნეო საზოგადოების დავალებით მასალები უგროვებია ძველ ქართულ ფიზკულტურაზე.
[4] ბევრისთვის დაუჯერებელია ეს რაოდენობა, რადგან 8 ტონა სიმინდზეა საუბარი, თუმცა დაზუსტებით შემიძლია გითხრათ, რომ ეს ციფრი სიტყვებით წერია, „ხუთას ფუთამდე“.
[5] ანა აბულაშვილის თარგმანი / იმრე კერტესი, უბედობა, თბ. სულაკაურის გამომცემლობა, 2019.
© არილი