თარგმნა მალხაზ ხარბედიამ
მორის ბლანშო (1907-2003) – ფრანგი მწერალი, ფილოსოფოსი, ესეისტი. 30-იან წლებში მონაწილეობდა ნაციონალ-პატრიოტულ მოძრაობა “აქსიონ ფრანსეზში”, ოკუპაციის დასაწყისში კულტურული ასოციაცია “ჟენ ფრანსის” ლიტერატურის განყოფილების გამგე იყო, დაუახლოვდა ბატაის, რის შემდეგაც საბოლოოდ ჩამოშორდა პოლიტიკას და მომდვენო 50 წელი მთლიანად ლიტერატურასა და ფილოსოფიას მიუძღვნა. ავტორია რომანების: “თომა ბნელი” – 1941, “ამინადაბი” – 1942, “დღის შეშლილობა” – 1973. გამოცემული ჰქონდა ესეების კრებულები “ხეტიალი” – 1943, “ლიტერატურის სივრცე” – 1955, “მორიგი წიგნი” – 1959, “უსასრულო გასაუბრება” – 1969, “მეგობრობა” – 1971.
ტექსტი მე-20 საუკუნის 90-იან წლებში ითარგმნა და გამოქვეყნდა კრებულში ქართულად ნათარგმანები”, თბ. “არილი”, 2000.
ვაცნობიერებთ თუ არა იმას, რამდენად ვართ დავალებულნი მთარგმნელებისგან და უფრო მეტად კი თარგმანისგან? არა მგონია. მაგრამ მაშინაც, როცა მადლობას ვწირავთ ადამიანებს, ვინც არ შეუშინდა გამოცანას, როცა შორით ვესალმებით მათ, ჩვენი კულტურის უჩინარ ოსტატებს, მივყვებით და ვნებდებით ამ ადამიანთა გულმოდგინებას – ჩვენი მადლიერება რჩება ხმად მღაღადებლისა, რადგანაც მაინც ვერასდროს ვახერხებთ მათთვის ნამდვილი მადლობის გადახდას. ნება მიბოძეთ, ვალტერ ბენიამინის სულ ახლახან ფრანგულად თარგმნილი შესანიშნავი ესედან – სადაც იგი, ბრწყინვალე ესეისტი, მთარგმნელის ამოცანაზე საუბრობს[1] – რამდენიმე შენიშვნა დავიმოწმო ლიტერატურული მოღვაწეობის ამ ფორმის შესახებ; და თუკი ჯერ კიდევ ვფიქრობთ – საფუძვლიანად თუ უსაფუძვლოდ – რომ ჩვენს შორის არიან პოეტები, არსებობენ რომანისტები და, ალბათ, კრიტიკოსებიც, მაშინ ამ რიგში უნდა მოვიხსენიოთ მთარგმნელებიც, ყველაზე იშვიათი ნაირსახეობის მწერლები, რომელთაც მართლაც ვერავის შევადრით.
შეგახსენებთ, რომ ზოგიერთ კულტურაში დიდი ხნის განმავლობაში თარგმანი საზიანო საქმიანობად მიიჩნეოდა: ნაწილს არ სურს, რომ მათ ენაზე თარგმნონ, სხვებს კი საკუთარი ენიდან თარგმნა არ ეპიტნავება და საჭირო ხდება ომი, რათა აღსრულდეს ეს – სრული ამ სიტყვის მნიშვნელობით – ღალატი – ანუ უცხოტომელზე გაიცეს ხალხის ნამდვილი ენა (გავიხსენოთ ეტეოკლეს გოდება: “უბედურებას ნუ სწევთ ქალაქს, ძირფესვიანად ნუ დაატყვევებთ, ნუ ამოთხრით ელადის ენას, ხმა-წყაროდ მდინარს”)[2]. მაგრამ მთარგმნელი აუცილებლად კიდევ უფრო დიდ მკრეხელობასაც ჩადის: თავად ღმერთის მეტოქე, იგი ბაბილონის გოდოლის აღდგენას ესწრაფვის, ცდილობს ირონიული ხეირი ნახოს ზეციურ სასჯელში, რომელმაც დაფანტა ადამიანები, აღრია მათი ენები. ოდესღაც პირველქმნილი ენის სათავეებამდე ასვლის შესაძლებლობისაც სწამდათ, სჯეროდათ, რომ ეზიარებოდნენ უზენაეს სიტყვას, რომლის ფლობაც საკმარისი იქნებოდა ჭეშმარიტების გამოსათქმელად. ბენიამინთან ჯერ კიდევ შემორჩა ამ ოცნების კვალი: ენები, – აღნიშნავს იგი, – ერთ რეალობასთან არიან მიმართებაში, მაგრამ ამას სხვადასხვა ხერხით გამოხატავენ. როცა ვამბობ Brot, ან “პური”, ერთი და იმავე საგანს მივმართავ, მაგრამ სხვადასხვაგვარად გამოვხატავ ამას. ნებისმიერი ენა არასრულყოფილია. თარგმანისას თავს არ ვიზღუდავ ერთი ხერხის მეორეთი შეცვლით, არც ერთ რომელიმე გზას ვამჯობინებ ხოლმე სხვას, არამედ უზენაესი ენისკენ მივუთითებ: მასშია ჰარმონია, ადრესაციის, მიმართვის ყველა განსხვავებული ხერხის საოცარი ერთიანობა და იგი შეუცდომლად გამოხატავს იდუმალ კავშირს, რომელიც არიგებს ყველა ენას, ენებს, რომელზედაც ყველა წიგნი მეტყველებს. აქედან მოდის მესიანიზმიც, რომელიც ყოველი მთარგმნელისთვისაა დამახასიათებელი, თუკი თავისი შრომით იგი მშობლიური ენის ამ უკიდურეს კილომდე ამაღლებას უწყობს ხელს; ამის მაგალითია ნებისმიერი უკვე არსებული ენა, რადგანაც მათში მომავალია დაფარული და თარგმანიც სწორედ ამ მომავლისთვის იბრძვის.
ერთი შეხედვით, ჩვენს წინაშე იდეათა უტოპიური თამაშია. ივარაუდება, რომ ყოველ ენას რეალობასთან მიმართებისა და მისი აღნიშვნის ერთადერთი ხერხი აქვს და ამიტომაც ყველა ეს ხერხი ერთმანეთს ავსებს. მაგრამ ბენიამინთან, ჩემი აზრით, საუბარი სხვა რამეს ეხება. ნებისმიერი მთარგმნელი ენათა განსხვავებით ცხოვრობს და ასევე ნებისმიერი თარგმანიც ამ განსხვავებაზეა დამყარებული, მაგრამ თითქოს ყველაფერ ამასთან შეუთავსებელ მიზანსაც ემსახურება – ცდილობს წაშალოს ეს განსხვავება (კარგად თარგმნილ ნაწარმოებს სწორედ ამ ორ ურთიერთგამომრიცხავ ღირსებათა გამო აქებენ ხოლმე: ან ამბობენ, რომ მას თარგმნილის არაფერი სცხია, ან მასში ლამის დედანს ხედავენ, მის სასწაულებრივ ხატს; პირველ შემთხვევაში, ახალი ენის სასარგებლოდ ნაწარმოების დაბადების ფაქტს მალავენ, მეორეში კი, თავად ნაწარმოების გულისთვის აუქმებენ ორივე ენის ნაირგვაროვნებას; ორივე შემთხვევაში იკარგება რაღაც არსებითი). მაგრამ, სიმართლე ითქვას, თარგმანი არასდროს ისახავს მიზნად განსხვავების გაუქმებას. პირიქით, იგი ამით თამაშობს კიდეც: მუდამ მასზე მიანიშნებს, ხან მალავს, ხანაც აშიშვლებს, ზოგჯერ კი ხაზსაც უსვამს ამ განსხვავებას; თარგმანი ამ განსხვავების ხორცშესხმას წარმოადგენს. იგი ამაში ხედავს თავის უზენაეს დანიშნულებას და ამავე დროს დაუძლეველ ცდუნებასაც, როცა სიამაყით აღვსილი ორ ენას აკავშირებს, აკავშირებს მისთვის დამახასიათებელი გამაერთიანებელი ძალმოსილებით და ამით ჰერაკლეს გვაგონებს, ოდესღაც ზღვის ნაპირებს რომ კრავდა.
უფრო მეტიც, როგორიც არ უნდა იყოს ნაწარმოების ასაკი და ღირსება, იგი შეიძლება ითარგმნოს, ოღონდ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ეს ნაწარმოები ღიად ატარებს თავის თავში ამ განსხვავებას; ან იმთავითვე სხვა ენაზე მიგვითითებს, ან კიდევ რაღაც განსაკუთრებული საშუალებებით მოიცავს სხვად ყოფნის, საკუთარი თავისგან განსხვავების უნარს, უნარს, რომელსაც ყოველი ცოცხალი ენა ფლობს. ორიგინალი ერთი წამითაც არ ისვენებს და ყველაფერი, რაც მოცემულ დროს, მოცემულ ენაში მომავლისთვისაა განკუთვნილი და რაც სხვას გვაგონებს (ზოგჯერ სახიფათოდ სხვა ვითარებასაც), ყველაფერი ლიტერატურული მემკვიდრეობის სადღესასწაულო დრეიფში ვითარდება. თარგმანი გადაჯაჭვულია ამ განვითარებასთან, იგი სწორედ მას “თარგმნის”, ხორცს ასხამს მას; და შეუძლებელია მისი წარმოდგენა ამ სვლის, ამ ცხოვრების გარეშე, რომლის ტალღებსაც იგი აუტაციათ და თავისკენ იზიდავენ, რათა ხან გამოათავისუფლონ, ხან კი მძიმე კაბალაში მოაქციონ იგი. ხოლო, რაც შეეხება კლასიკურ შედევრებს, ისინი სწორედ იმიტომ მოითხოვენ თარგმნას, რომ მკვდარი ენის სიცოცხლის ერთადერთ თავშესაფარს, ერთადერთ საცავს წარმოადგენენ და მხოლოდ ისინი არიან პასუხისმგებელნი ამ ენათა უმომავლო მომავალზე. ისინი მხოლოდ მაშინ ცოცხლობენ, როცა ითარგმნებიან; უფრო მეტიც, მშობლიური ენის წიაღში ეს ნაწარმოებები ისე ცხოვრობენ, თითქოს განუწყვეტლივ თარგმნიან და ახანგრძლივებენ თავიანთ ყველაზე მთავარ თავისებურებას – დასაბამიერ უცხოობას.
მთარგმნელი განუმეორებელი ორიგინალობის მწერალია, თანაც იგი ორიგინალურია სწორედ იმაში, რაზეც მას თითქოს პრეტენზია არ აქვს. მთარგმნელი ენობრივ გასნხვავებათა იდუმალი მეუფეა, მაგრამ მისი ამოცანა ამ განსხვავებათა გაუქმებაში როდია, არამედ იგი იყენებს მას, რათა მკვეთრი ან მსუბუქი ძვრებით მშობლიურ ენაში “დააარსოს” ის, რითაც თავისი დასაბამიერი უცხოობით ორიგინალი ხასიათდება. მართებულად შენიშნავს ბენიამინი, რომ მსგავსება აქ არაფერ შუაშია: როცა სურთ, რომ სათარგნი მასალა ორიგინალს ჰგავდეს, ლიტერატურული თარგმანი შეუძლებელი ხდება. საუბარია უფრო იგივეობაზე, რომელიც სხვადასხვაობიდან იღებს დასაბამს; საუბარი ეხება ერთ ნაწარმოებს, რომელიც ორ სხვადასხვა ენაზე არსებობს და არსებობს სწორედ მათი განსხვავებულობის წყალობით, იმის გამო, რომ იგი აშიშვლებს სხვაობას, რომელიც ნაწარმოებს საკუთარ თავთან აშორებს, სხვად აქცევს მას; საუბარია ძვრაზე, საიდანაც აუცილებელია ნათელი მოვიპოვოთ, რათა მისი მეშვეობით გაცისკროვნდეს გამჭვირვალე, სხვისთვის გახსნილი თარგმანი.
დიახ, მთარგმნელი ყველგან უცხოა, იგი ნოსტალგიით ცხოვრობს და თავისი ენის ნაკლად და ხარვეზად აღიქვამს ყველაფერს, რასაც ორიგინალი (რომელსაც იგი ვერადროს ფლობს სრულად, რადგანაც მთარგმნელი მხოლოდ სტუმარია, მარადიული წვეული და არა ამ სამყაროს მკვიდრი) ჰპირდება მას. აქედან – სპეციალისტების მიერ დამოწმებული ფაქტი იმის შესახებ, რომ მთარგმნელი თარგმნისას მშობლიური კილოს წიაღში უფრო იტანჯება, ვიდრე სხვა, უცხო ენასთან შეხებისას, არ ნიშნავს, რომ იგი მხოლოდ მშობლიური, ვთქვათ ფრანგული ენის ნაკლოვანებებს ამჩნევს და ამიტომ ფიქრობს მასში ამ უცხოენოვანი ტექსტის შემოყვანას, ტექსტისა, რომელიც მშობლიურ ნიმუშებს დაჩრდილავს. არა, იგი ფრანგულს თავიდანვე რაღაც განსაკუთრებული, უარყოფითი და ამ უარყოფითით მდიდარი მანერით ფლობს. ასე რომ, ნაკლის შევსება მას მხოლოდ სხვა ენეობრივი რესურსების ხარჯზე შეუძლია. ეს სხვა ენა კი თავად იქცევა სხვად მოცემულ, ერთადერთ ნაწარმოებში, სადაც იგი წამიერად მთლიანდება და იკვრება.
ბენიამინი იმოწმებს ბრწყინვალე ადგილს რუდოლფ პანვიცის[3] თეორიიდან: “ჩვენი მთარგმნელები, საუკეთესონიც კი, არასწორი წანამძღვრებით ხელმძღვანელობენ: ცდილობენ გააგერმანულონ სანსკრიტი, ძველი ბერძნული, ინგლისური – ნაცვლად გერმანულის სანსკრისტიზირებისა, ელინიზირებისა და ა.შ. ისინი უფრო მშობლიური ენის სიტყვათხმარებას სცემენ პატივს, ვიდრე უცხოენოვანი ნაწარმოების სულს… მთარგმნელის მთავარი შეცდომა იმაში მდგომარეობს, რომ იგი ცდილობს უკვდავყოს მომენტი, რომელშიც შემთხვევით აღმოჩნდა მისი ენა და მისი მოწმეც იგი თავად გახდა, ნაცვლად იმისა, რომ უცხო კილოს ცხოველმყოფელ იმპულსს დანებდეს”. ეს წინადადება თუ მოთხოვნა ძალზე მომხიბლავია, თუმცა ძალზე სახიფათოც. იგულისხმება, რომ ყოველ ენას აქვს საშუალება, იქცეს ნებისმიერ სხვა ენად, ან უფრო სწორად, ზარალის გარეშე იმოძრაოს სხვადასხვა ახალი მიმართულებით; რომ მთარგმნელი იპოვის საკმარის რესურსებს სათარგმნ ტექსტში და თავისთავად იგი საკმაო წონას ფლობს იმისთვის, რათა ეს გადამწყვეტი გარდატეხა შესაძლებელი გახადოს; დაბოლოს, ყველაფერ ამაში ძალზე თავისუფალი და ნოვატორული თარგმანი იგულისხმება, რომელსაც შეუძლია ისეთ ლექსიკურ და სინტაქსურ სიზუსტეს მიაღწიოს, რომ მშობლიური ლიტერატურის ნებისმიერ შესაძლებლობას გადააჭარბოს; ეს კი, შეიძლება ითქვას, ზედმეტს ხდის თარგმანს. ბოლოს უნდა აღვნიშნო, რომ თავის შეხედულებათა გასამყარებლად პანვიცს შეუძლია ისეთი ხმამაღალი სახელები დაიმოწმოს, როგორებიცაა ლუთერი, ფოსი[4], ჰოლდერლინი ან გეორგე. ისინი თარგმნისას ყოველთვის უყოყმანოდ ამსხვრევდნენ გერმანული ენის ჩარჩოებს, რათა გაეფართოვებინათ მისი საზღვრები. ჰოლდერლინის მაგალითი, მართლაც, ააშკარავებს საშიშროებას, რომელიც თარგმნის ძალმოსილებით მონუსხულ ადამიანს ემუქრება. სოფოკლეს “ანტიგონესა” და “ოიდიპოსის” თარგმანები ლამის მის უკანასკნელ ნაშრომებად იქცნენ – ვიდრე იგი საბოლოოდ შეიშლებოდა – ნაშრომებად, რომელიც ბოლომდე იყო გათვლილი, გაწვრთნილი და თავისუფალი, მტკიცედ დაქვემდებარებული ერთადერთ ჩანაფიქრს – არ გადმოეტანა ბერძნული ტექსტი გერმანული ენის წიაღში, არ მიექცია გერმანული ენა ბერძნული სათავეებისკენ, მაგრამ გაეერთიანებინა ორი ძალა – რომელთაგან ერთი დასავლეთის ცვალებადობაა, მეორე კი აღმოსავლეთისა – გაეერთიანებინა ისინი სრული, მთლიანი და წმინდა ენის სიმარტივეში. ამ ჩანაფიქრს საშინელი შედეგი მოჰყვა. აღმოჩნდა, რომ ამ ორ ენას შორის, თურმე, ისეთი ღრმა თანხმობა, დასაბამიერი ჰარმონია სუფევს, რომ იგი საზრისის ადგილსაც იკავებს, ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, იგი ახერხებს ამ ორ საწყისს შორის გაჩენილი სიცარიელე ახალი საზრისის წყაროდ აქციოს. ეფექტი იმდენად ძლიერი იყო, რომ გოეთეს ყინულოვანი სიცილი ამის თაობაზე გაკვირვებას არც იწვევს. მაგრამ მაინც, ვის დასცინოდა გოეთე? ადამიანს, ვინც უკვე პოეტობაზეც და მთარგმნელობაზეც უარი თქვა და უაზროდ მიისწრაფვის იმ ცენტრისკენ, სადაც იმედოვნებს, ერთ წერტილში თავმოყრილს მიაგნოს ყოვლის შეკრების ისეთ სუფთა შესაძლებლობას, რომელიც საშუალებას მისცემდა ნებისმიერი დადგენილი და განსაზღვრული საზრისის მიუხედავად, დამოუკიდებლად შეექმნა საზრისი. ის, რომ ამგვარი ცდუნება ჰოლდერლინს თარგმანის სახით მოევლინა, გასაგებია: მთარგმნელი (ისე, როგორც არავინ) ყოვლის შეკრების ამ სუფთა შესაძლებლობასთან – რომლითაც ცოცხლობს როგორც ნებისმიერი პრაქტიკული ქმედება, ისე ნებისმიერი ენაც – განუწყვეტლივ სახიფათო და საოცარ სიახლოვეს ამჟღავნებს. სწორედ ამ განუყრელობის გამოა, რომ მას, მწერალთაგან ყველაზე ამაყს, ყველაზე უჩინარს, ერთი წამითაც არ ეპარება ეჭვი იმაში, რომ თარგმანი, ბოლოს და ბოლოს, შეშლილობაა.
[1] საუბარია ბენიამინის ესეზე “მთარგმნელის ამოცანა”, რომელიც ბოდლერის “პარიზის სურათების” მისეულ თარგმანს უძღოდა წინ.
[2] ეტეოკლე – ბერძნული მითოლოგიის გმირი, ოიდიპოსისა და იოკასტას ვაჟი, რომელიც მშობლიურ ქალაქს თავისი ძმის, პოლინიკეს თავდასხმისგან იცავდა; წერილში ციტირებულია ნაწყვეტი ესქილეს ტრაგედიიდან “შვიდნი თებეს წინააღმდეგ”, 71-73. მთარგმნ. გ.სარიშვილი.
[3] რუდოლფ პანვიცი (1881-1969) – გერმანელი პოეტი, ესეისტი, კულტურის ფილოსოფოსი. იყო გეორგ ზიმელის მოწაფე, სტეფან გეორგეს გვიანსიმბოლისტური ჯგუფის წევრი. ბენიამინს მოჰყავს ადგილი მისი ნაშრომიდან “ევროპული კულტურის კრიზისი” (1914).
[4] იოჰან ჰაინრიჰ ფოსი (1751-1826) – გერმანელი პოეტი, იდილიკოსი, ჰომეროსის მთარგმნელი.
© არილი