სპარსულიდან თარგმნა ერეკლე ლომსაძემ
სალმან ყერათი – ლურჯ ცათა პოეტი – ჩრდილოეთიდან ჩვენი ხელოვნების მსახურთა სანახავად რომ ჩამოვიდოდა ხოლმე, თან ყოველთვის ერთი ტომარა ფორთოხალი ჩამოჰქონდა. ერთხელაც, – რაც მე მახსოვს, მგონი, ერთადერთხელ – ხელცარიელმა მოგვაკითხა. მეგობრებმა ხუმრობით უთხრეს: “როგორც ჩანს, ფორთოხალი აღარ გვეჭმევაო”. მოგვიგო: – “გამოგიტყდებით, ამჯერად ჩრდილოეთიდან ერთადერთი მიზნით ჩამოვედი; გადაწყვეტილი მქონდა, ფორუღის საფლავზე მივსულიყავი და მისი სულის მოსახსენიებლად ლოცვა წამეკითხა. ფორთოხალიც ფორუღის სახელზე იქვე დავარიგეო”.
ვიღაცამ უთხრა: “მიპატიებია. მე თვითონაც ჩუმი ცოდვილი ვარ, რადგანაც მუდამ, როცა კი ვმარხულობდი, საღამოს ფორუღის სახელზე წარმოთქმული ლოცვით ვიხსნილებდი ხოლმეო”.
მე ვთქვი: “თუ გადაწყვიტეს, რომ ლოთები დააპატიმრონ, მაშინ ქალაქში ყველა უნდა დილეგს ჩაჰყარონ. მეც ცოდვილი ვარ ბატონებო და, ჩემი ნება რომ იყოს, მეორედ, როცა ამ ქვეყნად მოვიდოდი, ღმერთს პირობას ჩამოვართმევდი – ჩემი ძმა – სადეყ ჰედაიათი, ჩემი და – ფორუღ ფაროხზადი, დეიდაშვილი – დოქტორ შარიათი, მამიდაშვილი კი – ახავან სალესი ყოფილიყვნენ, რომ თუკი მავანი გულის მოსაოხებლად ვიღაცის გინებას მოინდომებდა, აქეთ-იქით სიარულით ზედმეტად აღარ გარჯილიყო და ყველა ერთ ადგილას, ერთ ოჯახად შეკრული ენახა”.
იქვე დავსძინე: “ალბათ გაგიგონიათ იმ ცნობამიხდილი მიჯნურის ზღაპარი, რომელმაც ღმერთს სთხოვა, სიკვდილის შემდეგ მისი სხეული ისე გაეზარდა, მთელი ჯოჯოხეთის ხელა გამხდარიყო, რათა განკითხვის დღეს, მის გარდა, ჯოჯოხეთში ადგილი აღარავის დარჩენოდა. თუმცაღა, რადგან ჩემი სიშმაგე იმ მიჯნურისაზე უფრო მცირეა, მე იგივე თხოვნა ერთი ოჯახისთვის მაქვს და არა მხოლოდ ჩემი თავისთვის-მეთქი”.
ჩვენს დროში პიროვნების კრიზისი საყოველთაო სენად გადაიქცა. ალბათ, ყველა ეკითხება საკუთარ თავს – “ვინ ვარ და ვინ უნდა ვიყოო”. ზოგიერთი რაღაც მომენტში იქნება პასუხსაც პოულობს და მტკიცედ გადაწყვეტს – ამის შემდეგ ასეთი და ასეთი ვიქნებიო, მაგრამ, ჰაი, ჰაი, რომ სამწუხაროდ მოძიებული პასუხი ახალ შეკითხვათა შემოტევას ელეწება, რომელთა შორის ისევ უმთავრესია კითხვა: ვინ ვარ და როგორი უნდა ვიყო?
ეს კრიზისი, როგორც ჩანს, მთელ დედამიწას მოსდებია. მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში ჩემი მოგზაურობისას კი ისიც შევამჩნიე, რომ მას უფრო ახალგაზრდებში გაუდგამს ფესვი, რადგან შედარებით ხანდაზმულებს, ჩვევებისა და აუცილებლობისადმი მორჩილებით, ამ მთავარ შეკითხვაზე გარკვეული პასუხი უკვე გაუციათ.
* * *
ჩვენი თანამედროვენი ან თავიანთი ისტორიულ-გეოგრაფიული პირობების ტყვეები არიან, ან ყოველდღიური საზრუნავით შეპყრობილნი, ანდა კიდევ პიროვნების კრიზისით მოცულნი. პიროვნების კრიზისით მოცული ადამიანები მუდმივად ეჭვში ცხოვრობენ და ყოველ წამს ჭეშმარიტებისა და სიკეთის რომელიმე იმ კონკრეტულ გამოვლინებას ემონებიან, რომელსაც იმ წამს დაკარგულ აბსოლუტურ ჭეშმარიტებად მიიჩნევენ. მეორე წუთში კი ჭეშმარიტების სხვა გამოვლინების ზემოქმედების ქვეშ ექცევიან და ერთის მონობიდან მეორის მორჩილებამდე ეჭვებსა და ყოყმანში დარჩენას გაურბიან.
ამგვარ სიტუაციაში პიროვნების კრიზისი დახურულ საზოგადოებებში შედარებით გვიან იჩენს ხოლმე თავს, რადგანაც ეს საზოგადოებები თავიანთ ისტორიულ-გეოგრაფიულ პირობებში არიან ჩაკეტილნი და მათში, პიროვნების კრიზისის გამოაშკარავების შიშით, ამპარტავნება საყოველთაოდ აღიარებული ღირებულებაა. უმჯობესია, ყველა ერთმანეთს დაემსგავსოს, ამპარტავნება კი არავის მისცემს იმის საშუალებას, რომ თავის პიროვნულ ეჭვებზე დაიწყოს ხმამაღლა საუბარი, ხოლო თუკი ვინმე, როგორც გამონაკლისი, ეჭვქვეშ აყენებს თანამედროვეთა ღირებულებებს, ან სხვებზე უფრო ჭკვიანია, ან სხვებზე უფრო მამაცი, ანდა, მედროვეთა შეფასებით, დანარჩენებზე უფრო მიამიტი. ფორუღი სწორედ ასეთი გამონაკლისი გახლდათ.
ფორუღის გულწრფელობა საკუთარი შინაგანი სამყაროს გადმოცემისას და მისი გულგრილობა ყოველგვარი შესაძლო ბრალდების მიმართ, არა მხოლოდ იშვიათ, საერთოდ ბრწყინვალე მაგალითად შეიძლება გამოგვადგეს. ფორუღს არ აინტერესებს მავან თანამედროვეთა აზრი. მას საკუთარი პიროვნულობის კრიზისის დასაძლევად არავის ქებით არ უნახავს სარგებელი, რომ ახლა ვისიმე ძაგებით იზარალოს. ფორუღისთვის ხალხის ბედისწერაა მნიშვნელოვანი და არა ხალხის აზრი. ამასთან, იგი არ გახლავთ სოციოლოგი, რომ თავისი სათქმელი მეცნიერული ფორმით განაცხადოს. არც ორატორია, რომ ხელში მიკროფონი დაიჭიროს. ის პოეტია და საკუთარი გულისგულის შეგრძნების მეოხებით, თავის ჭეშმარიტ “მეს” პოულობს და წარმოაჩენს. ამასაც ისე იქმს, როგორც ერთი პიროვნება, რომელიც თავისი ცხოვრების მიზეზთა შედეგია; სურს ამ ერთი პიროვნების მაგალითით დავინახოთ, სხვები – მისი მსგავსნი – როცა ჩვენს თავზე ვლაპარაკობთ, როგორი შედეგი ვართ ჩვენივე არსებობის მიზეზისა. ფორუღმა თავის ნაწერებში საკუთარი მე წარმოაჩინა, ჩვენ კი მასში თავი ვპოვეთ და შევიცანით – დაკარგული თავი, და არა ის, რომელსაც ვაღიარებთ; ის “მე”, თავისი ისტორიულ-გეოგრაფიული საზღვრები რომ გაურღვევია და ვერაფრისათვის მიუღწევია; ანდა პირიქით – ყველგან მისულა და ყველა გზა დიდი წარმატებით გაუკვალავს. იგი რჩევას კი არ იძლევა – რა როგორ უნდა იყოს. მისი ლექსები გვიხატავს იმას, რაც არის, ჩვენს დაკარგულ მეს, რომელშიაც არც იმის კვალია, რაც უკვე გვქონდა და არც იმისა, რაც შეგვეძლო, რომ გვქონოდა…
ეგებ, ვინმემ ტუჩი აიბზუოს და თქვას, რომ ხელოვანმა ტკივილის საშველზე უნდა ისაუბროს და არა თვით ტკივილზე, მან ჩიხი კი არა, გზა უნდა გვიჩვენოსო. ამგვარ წუნიებს ავიწყდებათ, რომ ჩვენი სატკივარი სწორედ ამდენი წამლის არსებობით არის გამოწვეული და არა თვითონ სნეულებით. უსაშველობა კი არა, სწორედ ამდენი საშველია, რომ გვტანჯავს და გასაქანს არ გვაძლევს. მაგრამ გზა, რომელსაც ფორუღი გვიჩვენებდა, მართლა გამორჩეული იყო თუ ის ბილიკი გახლდათ, რომელიც ჩვენს კვალისამრევ გზებს მიემატებოდა და იმათ შორის ჩაიკარგებოდა? მას, ვისაც ერთი კითხვა და ათასი პასუხი აქვს, კიდევ ერთი პასუხის მოსმენა შვებას ვერ მოუტანს. უმჯობესია, მისი შეკითხვით დამძიმებული მხრები პასუხთა სიმძიმისგან გავათავისუფლოთ. თანამედროვე მსოფლიო ხომ საკუთარი ზედმეტი ცოდნისაგან იტანჯება და არა ამქვეყნიური ყოფნისგან. თანამედროვეობის პრობლემა ურწმუნოებიდან კი არ მოდის, სარწმუნოებათა სიმრავლემ წარმოშვა იგი. უბედურება მოციქულთა სიმცირეში კი არა, ამდენი მოციქულის არსებობაშია. პრობლემა პასუხის არქონა კი არა, პასუხების ერთად დახვავებაა. ამიტომაც: ჩვენ უნდა მოვძებნოთ ის, ვინც ამ პასუხების, გზებისა და შესაძლებლობების თავბრუდამხვევი ლაბირინთისგან დაგვიხსნის და ამდენი პასუხის სანაცვლოდ ხელახლა უმთავრეს შეკითხვას დაგვისვამს. ჩვენ ხომ პიროვნების კრიზისი გვტანჯავს და არა უპიროვნობისა?! აქ სწორედ პიროვნებათა აურაცხელობაშია საქმე! არცერთი ჩვენგანი თავისთავს არა ჰგავს, მაგრამ თითოეული ათასობით ჩვენგანის მსგავსია! ფორუღ ფაროხზადის ღირსება კი ის გახლავთ, რომ მან საკუთარი თავი, თავისი დაფარული “მე” წარმოაჩინა. იგი თავისი თავის ან ნებისმიერი სხვა რამის დამცველი არ არის. პირიქით – აბიაბრუებს, არცხვენს და ააშკარავებს საკუთარ თავს. ის ჩვენ წინაშე პასუხისმგებელი კი არა, საკუთარი თავის ახლოით მჩხრეკელია. იმ შეკითხვაში კი, რომელსაც ფორუღი თავისთავს უსვამს, ყველამ ჩვენი შეკითხვა დავსვით. ის საკუთარ თავს წარმოაჩენს, რათა ჩვენ – მისმა თანამოძმეებმა შევძლოთ იმის გაგება, თვითონ ვინა ვართ; დაბნეულნი, საკუთარმეობა და სახედაკარგულნი და არა – გზაარეულნი. იგი გვეუბნება, ჩვენ მხოლოდ და მხოლოდ იმ გზით უნდა წავიდეთ, რომელიც საკუთარ არსთან მიგვიყვანს, იმ არსთან, რომელიც ყველა ადამიანისათვის საერთოა და არა იმასთან, გარემო პირობები რომ გვახვევს ხოლმე თავს. ფორუღ ფაროხზადი საკუთარი თავის ძიებისას პასუხს კი არა, შეკითხვას ეძებდა. ჭეშმარიტების დამცველებმა ამაოდ შესთავაზეს ათასი პასუხი. ფორუღი თვითონ შეკითხვა იყო; თანამედროვე სამყაროში ჩვენი გაორებული და მერყევი არსებობის მარადიული შეკითხვა.
ჩვენ გვგონია, რომ იგი ამ ხეტიალისას სატრფოს ან საყვარელს დაეძებს, ან სატრფოც უკვე უკან მოუტოვებია და ახლა ტრფობას, სიყვარულს არის გამოკიდებული. მას კი ამდენ პასუხში მხოლოდ შეკითხვა აინტრესებს, რადგან იცის, რომ ადამიანს ამ უსასრულო შეკითხვებში უსასრულო პასუხები თუ დააკმაყოფილებს; მაგრამ სამყაროში უსასრულო არაფერია და, სამწუხაროდ თუ საბედნიეროდ, ადამიანი უფრო დიდია, ვიდრე ის სამყარო, რომელშიც მას ცხოვრება უხდება.
* * *
თუ ფორუღს, როგორც გამონაკლისს, ჩვენი კულტურის ისტორიიდან საერთოდ ამოვშლით, არ მეგულება სხვა საინტერესო ფიგურა, რომელიც ქალადყოფნის თაობაზე ჩვენი ტრადიციული, აკვიატებული წარმოდგენის შეცვლას და შესწორებას შეძლებდა.
აბა, სხვა რომელი ხელოვანი ქალის ნამუშევრებში გინახავთ ერთი გოგონას თვალით დანახული ასეთი სურათები?
ფორუღმა, თავისი ქალური ბუნების გამომზეურებით, შეუდარებელი გულწრფელობით დაგვანახა საკუთარი ქალური მე. ასე არცერთი ქალი არ დაგვხმარებია მამაკაცებს ქალის ბუნების შეცნობაში. მათ ნამუშევრებში ჩვენივე – კაცებისვე – მეობას წავწყდომივარ და არა კაცობრიობის დაჩაგრული მეორე ნახევრის ხატებას. ალბათ, ერთ-ერთმა ამ მიზეზმაც შეუწყო ხელი დღემდე პატრიარქატის არსებობასა და ბატონობას.
მაგრამ ფორუღი ამ მხრივ მართლაც გამონაკლისია… ამიტომაც მისი “მე” მხოლოდ მისია და არა – სხვა ქალებისა. დღევანდელ დღეს მთელ მსოფლიოში ქალთა ოთხმოცდაათი პროცენტის სიცოცხლე სამზარეულოში ან საწოლში იფლანგება. ეს კაცთა სიამოვნების წყაროები იშვიათად თუ იხსენებენ და მით უფრო, იშვიათად თუ იმკვიდრებენ საკუთარ უფლებებს. ხოლო ისინი, ვინც ამ უფლებებს იმკვიდრებენ, ან საერთოდ ვერა, ან კიდევ ძალზე შეზღუდულად იგებენ მათი მნიშვნელობას. ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, თითქოს, ყველგან დაუწერელი კანონივით უნდა აღსრულდეს ცხოვრების მამამთავრული წესი და ამიტომაც ფორუღის მსგავსი გამონაკლისები ორმაგად მარტონი და გაუცხოებულნი რჩებიან.
ლოკარნოს წლევანდელ ფესტივალზე წარმოდგენილი იყო ალენ რენეს ნახევარსაათიანი ფილმი, რომელიც ფაშისტთა საკონცენტრაციო ბანაკების შესახებ მოგვითხრობდა. სრულიად არაპოეტურ თემაზე შექმნილმა ამ პოეტურმა სურათმა კიდევ ერთხელ შეახსენა მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნიდან ლოკარნოს ფესტივალზე შეკრებით რამდენიმეათასიან საზოგადოებას, რომ როცა ადამიანი შორდება პოეზიას, უახლოვდება ომსა და ძალადობას.
თუმცა ალენ რენეს ეს შემაძრწუნებელი ფილმი ფორუღ ფაროხზადის “მრუმეა სახლის” ჩვენებით დაიჩრდილა. გაზეთი “ლე მონდი” წერდა: “ნეტავ, ეს ფილმი აქ რჩებოდეს, რომ მთელი მსოფლიოსთვის გვეჩვენებინაო”. მე აქ არ შევუდგები ფილმის შინაარსის თხრობას. “სახლი მრუმეა” ის სურათია, რომელიც უნდა ნახო; მისი ნახვის შემდეგ კი ყველასა აქვს უფლება, მოიწონოს ან არ მოიწონოს იგი. მაგრამ უსამართლობა იქნებოდა, ის, ვისაც ცხოვრებაში ვერასოდეს გაუბედავს კეთროვანთან მიკარება, ან უფრო მეტიც – ამ კაცთმოყვარე ფილმის ყურების თავიც კი არა აქვს, მისი ღირსებების ან ნაკლის თაობაზე მსჯელობას შესდგომოდა. და მართლაც, დღემდე რომელმა ჩვენგანმა შეძლო ასეთ საჩოთირო თემაზე დაფიქრება?! მხოლოდ ფორუღისნაირის გაბედულებას და მის უსაზღვრო კაცთმოყვარეობას ძალუძდა, თავისი კინოკამერის მზერა ასეთი ბნელი სამყაროსკენ მიემართა და ისიც – სიბნელის წარმოსაჩენად კი არა, ამ სიბნელის გულში შეყუჟებული სინათლის საძიებლად. როდესაც გებულობთ, რომ “სახლი მრუმეა” კეთროვანებზე გადაღებული ფილმია, ყველაფრის ნახვას ელით, გარდა ამ სიცოცხლით, სიხარულით, ქალური კეკლუცობითა და ქორწილების ჟრიამულით აღსავსე სცენებისა. ამ ფილმის ნახვის შემდეგ, სულ მცირე, იმას მაინც ვსწავლობთ, ქრისტესავით, ძაღლის მძორში თეთრ კბილები როგორ დავინახოთ. ფორუღი ამ სურათით გვასწავლის, რომ ის, ვინც სიბნელეს თვალს უხუჭავს, ორ შეცდომას უშვებს: ერთი, რომ არსებული წყვდიადის გახანგრძლივების მიზეზი ხდება, რადგან თუკი სიბნელეს არ დავინახავთ, მის გაბრწყინებასა და გათენებაზე როგორღა ვიზრუნებთ?! და მეორე: სიბნელისათვის თვალის მოხუჭვით საკუთარ თავს იმ საოცარი სინათლის ხილვის შესაძლებლობასაც ვუსპობთ, ამ წყვდიადის გულში რომ ფეთქავს და სახელად ცხოვრებას, სიცოცხლეს ვეძახით.
რასაკვირველია, მე იმათიც მესმის, ვისაც შეუძლია და ურჩევნია, სინათლე გაჯით შეფეთქილ კედლებზე გადასმულ თეთრ საღებავში იხილოს და არა ამ სიკვდილისაკენ მიდრეკილ მრუმე სახლში. ამ ფილმის ყველაზე საოცარი მხარე სიცოცხლის სიკვდილთან შეგუებაა და როგორ გგონიათ, ამ ორთაგან რომელი იმარჯვებს? – დაბეჯითებით გეტყვით: სიცოცხლე და არა სიკვდილი! თუ არ გჯერათ, ჩაუკვირდით იმას, რაც მე სამედიცინო ინსტიტუტის ერთი შირაზელი სტუდენტისაგან ვისწავლე: დღემდე ყველა უბედურება თუ ბუნებრივი კატაკლიზმი იმ პირველი ერთუჯრედიანის განადგურებას ცდილობს, მიწის ზედაპირზე რომ ჩაისახა. … მრავალი სულიერი დაღუპულა, მაგრამ მარად ცოცხალია ერთი რამ – თვითონ სიცოცხლის პირი და ნიშანწყალი. სინამდვილეში ეს სწორედ ის პირველი ერთუჯრედიანია და იგი ამა თუ იმ სხეულში, სხვადასხვა ფორმასა და ყალიბში განაგრძობს არსებობას და თუ იცით, რატომ? – იმიტომ, რომ ამდენი ხანი ყველაფერი ებრძოდა სიცოცხლეს, სიცოცხლე კი შეეგუა ყოველგვარ პირობებს, ყველანაირ სიძნელეს და თავი გაიტანა. ის, რაც არსებობს ჩემშიც და თქვენშიც, ის, რასაც ჩვენ სიცოცხლეს ვეძახით, სხვა არა არის რა, თუ არა იმ პირველი ერთუჯრედიანის გამარჯვება, რომელიც მან ყოველგვარ სახიფათო და მტკივნეულ პირობებთან ადაპტაციით მოიპოვა.
ფორუღი “სახლი მრუმეაში”, კეთრისა და სნეულების შემოტევებისას, სწორედ სიცოცხლის პირველი უჯრედის დამაჯერებელ გამარჯვებას დღესასწაულობს.
ჩვენი თვალების ნათელმა – ფორუღმა, ჩვენმა დამ, ჩვენმა განმკითხველმა, ამ ქალმა, ამ სიყვარულით სავსე პოეტმა, რომელსაც თქვენ – კრიტიკოსებმა – სიბნელე და სიმრუმე დააბრალეთ იმ ადამიანის პირით, მის ფილმში რომ მღერის, იმ მეორის კეთრისაგან დაფქული ფეხით, რომელიც ცეკვავს; იმ საღებავით, რომელსაც კეთროვანი ქალი თვალებზე ისვამს, იმ მეორის მხრებით, თმას რომ იწნავს და ილამაზებს, თავის “მრუმე სახლში” უზარმაზარი სინათლე დაგვანახა.
თქვენ, ვინც სინათლეზე და სხივოსნობაზე აცხადებთ პრეტენზიას, თქვენს რომელ კრიტიკულ ნაშრომში, რომელ საუბარში გიჩვენებიათ ჩემთვის და ჩემი მსგავსებისთვის იმის მისხალიც კი, რაზეც თავს სდებთ?
ფორუღის ფილმის სათაური მრუმეა, მაგრამ ამ სიმრუმეში სიცოცხლის წყურვილითა და იმედით ივსები, მაშინაც კი, როცა უსაშველო კეთრი მოგდებია.
თუ ფილმის ნახვის სურვილი არა გაქვთ, მხოლოდ მის პირველ და ბოლო კადრზე მოგახსენებთ. პირველი კადრი შავი დაფაა, რომელზეც წერია:
“სახლი მრუმეა”.
ფილმის ბოლო კადრიც შავი დაფაა და მასზე წერია:
“წვიმა. წვიმა
სახლი მრუმეა”.
ღმერთმა მისი სული ნათელში ამყოფოს და პოეტური სასუფეველი დაუმკვიდროს!
© არილი