ავტორი: ელენე ფილფანი
ვ. ს. ნაიპოლი, „თავისუფალ ქვეყანაში“, ინგლისურიდან თარგმნა ნათია მეჩითიშვილმა, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, 2021
ძნელი წარმოსადგენია, წლების შემდეგ, შემთხვევით ჩემს უბანში აღმოჩენილმა გარემო ვერ ვიცნო, ახალგაზრდობის სახლის კარი ყველა სხვა კარის ხმაზე გაიღოს, ჩემი ოთახის ფანჯრებში კი მზის სხივები ისე გადატყდეს, როგორც ახლა წარმომიდგენია, რომ სხვაგან ირეკლება. რა უნდა მოხდეს ჩემს ცხოვრებაში ისეთი, რომ მეხსიერებიდან ამომეშალოს ჩემს საცხოვრებელთან დამაკავშირებელი ყველა სენსორული ნიშნული?! ალბათ, ის, რაც გადახდა პირველ კაცს, რომელიც სახლში დაბრუნდა- „ეუცხოვა ითაკის მბრძანებელს მყუდრო ნავსადგური, ციცაბო კლდეები და ნაყოფდასხმული ხეები.“
ვიდიადჰარ ნაიპოლის 1971 წლის რომანი „თავისუფალ ქვეყანაში“, ყველაზე ზოგადი შეფასებით, „ოდისეას“ აღნიშნულ ფრაზაზე რეფლექსიაა. უფრო ზუსტად, სახლის დაკარგვით გამოწვეულ ტკივილზე, შფოთზე. როცა უკან ვერასდროს დაბრუნდები, არა იმიტომ, რომ „მიწისმრყეველი“ ზღვის ღმერთია შენზე გაბრაზებული, არამედ რადგან სახლი მხოლოდ შენს მეხსიერებაში ან, უარეს შემთხვევაში, წარმოსახვაშიღა თუ არსებობს და ამ ტკბილ იდეას დედამიწაზე ფიზიკური შესატყვისი აღარ მოეძებნება.
წიგნი ბერძნულ თავგადასავალზე ცხადი მინიშნებით იწყება: პირეოსიდან ალექსანდრიაში მიმავალი ავტორი თვალს ადევნებს ეგვიპტელ ბერძნებს, რომლებსაც პოლიტიკურმა სიტუაციამ საბოლოოდ მისცა უკან, სამშობლოში გამგზავრების შესაძლებლობა. თუმცა, ისინი „ტურისტებისათვის დამახასიათებელი გულგრილობით […] ბრუნდებოდნენ ეგვიპტეში, თითქოსდა უცხო ქვეყნის მოსანახულებლად“, ვინაიდან დრომ, თუ სხვა ფაქტორებმა, სახლთან მაკავშირებელი ძაფები გაწყვიტა და ლტოლვილები „…მოპოვებული თავისუფლების მსხვერპლნი“ შეიქნენ.
წიგნში მოქმედი სხვადასხვა პერსონაჟის ისტორიები ადამიანური არსებობის იმ განზომილებას მიემართება, რომელშიც პიროვნების იდენტობა მთლიანად მისი გარემოცვით, ტერიტორიით ან გნებავთ, ქვეყნით განისაზღვრება. სავარაუდოდ, ამიტომაც შეურჩია ნაიპოლმა რომანს, რომელიც ამბავთა კრებული უფროა, ორმაგი მნიშვნელობის სახელწოდება- „In a Free State”, რაც შემოთავაზებული თარგმანის მიღმა „თავისუფალ მდგომარეობაზეც“ მიუთითებს. პოლიტიკურ-კულტურული მოწყობა და ინდივიდის სულიერი მდგომარეობა არ იმიჯნება. ხოლო განუსაზღვრელი არტიკლი თითოეულ ისტორიაში დახატულ უადგილობის სინდრომის მიზეზს ასახავს სიმბოლურად – სამშობლოს ჩამოუყალიბებელი იდენტობა პერსონაჟებს ართმევს თავისუფლებას.
ნაიპოლს არ აინტერესებს უსახლკარობის ზოგად იდეაზე რეფლექსია. მეეჭვება, მისი მიზანი გარკვეული სახის ფილოსოფიური კვლევა იყოს. ის უბრალოდ აღწერს სამყაროს თავის გარშემო, რომელზე დაკვირვებითაც, მეორე ზოგადი შეფასების გაკეთებაც შეიძლება – ე.წ. მსოფლიოს მოქალაქე თავისუფალი ვერასდროს იქნება. ინდოელი სანტოშის, დაიოსა და მისი ძმის, ინგლისელი ბობის და ლინდას ამბები და თავად მოგზაური ავტორის ჩანაწერებიც მიანიშნებს, რომ აღნიშნული მხოლოდ თანამედროვეობის ტკბილი ზღაპარი, რეალობაში განსახორციელებლად შეუძლებელი აბსტრაქტული იდეაა.
შესაბამისად, არც თავად ნაიპოლია მსოფლიოს მწერალი. იმ გაგებით, რომ მისი რომანები დაიბადნენ ტრინიდადში და აღიზარდნენ ბრიტანეთის იმპერიულ ტრადიციაში. ის პოსტკოლონიური სამყაროს მწერალია და 2001 წელს ნობელიც მივიწყებულთა ისტორიების გახმაურებისთვის დაიმსახურა. ამიტომ, მისი ოდისეაც სპეციფიკურია – ნაკლებად კონცენტრირებული სივრცის და მეტად – დროის მნიშვნელობაზე – წიგნებში მოგზაურობისას დაკარგული სახლის ტკივილზე.
ნაიპოლმა 1979 წელს „თავისუფალ ქვეყანაზე“ ჩატარებულ ლექციაში წიგნებში აღწერილ სამყაროთა სიშორეზე ისაუბრა. ტრინიდადში ცხოვრებისას მისთვის ყველა ლიტერატურა უცხო იყო, არ აღწერდა ცხოვრებას, რომელსაც გარშემო ხედავდა. ამბები მხოლოდ ფანტაზიებს სთავაზობდა, რასაც ლიტერატურის ბუნდოვანების აუცილებლობას მიაწერდა. შედეგად, მის წარმოდგენაში წიგნის გადაშლა შორეულ გარემოსთან მყისიერ ადაპტაციას გაუთანაბრდა.
სამართლიანია ითქვას, რომ დღეს არა მხოლოდ პოსტკოლონიური ქვეყნები, არამედ, ზოგადად, მსოფლიო ასპარეზზე შეუმჩნეველი კულტურები იმავე ადაპტაციის წნეხს განიცდიან. სხვათა ცხოვრებაზე კითხვას დაჩვეულთ, უწევთ, სანტოშის მსგავსად, ამერიკული ყაიდის მწვანე კოსტიუმი შეიძინონ, რომელიც ტანზე კარგად არ ერგებათ და მის ამაყად სატარებლად ვერასდროს იგრძნობენ თავს საკმარისად კომფორტულად. ქვეყნები საკუთარი საზღვრების კონტურებს გადასცდნენ. ამიტომ, ნაიპოლის პერსონაჟები ერთდროულად აფრიკაშიც არიან და დიდ ბრიტანეთშიც, ინდოეთშიც და შეერთებულ შტატებშიც. თუმცა გაბატონებული კულტურის ჩრდილქვეშ რთულია, გაიგო საერთოდ რაღას ნიშნავს აფრიკა ან ინდოეთი.
შესაბამისად, ნაიპოლისეული უგვარტომობა, რეალურად სამშობლოს ქონა, თუმცა მასთან რადიკალური გამიჯვნა და გაუცხოებაა, რაც ყოველგვარ უსახლკარობაზე უფრო მძიმე და უიმედოა. „ამ სახლის სუნი მეუცნაურება, ყველაფერი მეუცნაურება ამ სახლში. მაგრამ ჩემი სიძლიერე იმაშია, რომ თვითონაც უცხო ვარ ამ სახლისთვის.“ ამ პრუსტისეულ აღწერაში ყველაზე დიდი უცნაურობა ისაა, რომ სანტოშს თავისი სახლის სუნის აღქმის უნარი არ დაუკარგავს, რაც იგივეა, რომ ადამიანმა საკუთარი ბუნებრივი არომატის შეგრძნება შეძლოს.
საზოგადოება, რომელზეც წიგნი არ დაწერილა, თითქოს უფორმო და სამარცხვინოა. ნარატივს შემოაქვს მის კულტურაში კანონზომიერება, წრიულობა, მოლოდინები, სასიამოვნო რუტინა და წინასწარგანსაზღვრულობა – სახლისთვის სახასიათო კომფორტი, სადაც ადამიანი ეზიარება ბუნებრივ თავისუფლებას. ფილოსოფოს სიუზან ლანგერის ნააზრევი აღნიშნული კორელაციის მიზეზებზე აკეთებს აქცენტს. სახლი არა მხოლოდ ფიზიკური ადგილი, არამედ დროში გაშლილი სტრუქტურაა, თავისი ესთეტიკური და მორალური განზომილებებით, რომელთა ბუნება დამოკიდებულია იდეებზე, რომელსაც ადამიანი საკუთარი ცხოვრების შესახებ ატარებს. აღნიშნულს კი კულტურულ დონეზე ლიტერატურა, ან ზოგადად, ხელოვნების სხვადასხვა მედიუმები აყალიბებენ. გამოკვეთენ კულტურაში არსებულ კონკრეტულ ესთეტიკურ კოდებს და პრეფერენციებს და ქმნიან დროში გაყინულ, სტაბილურ განზომილებას, დასაყრდენს.
შესაბამისად, პერსონაჟთა სულიერი ოდისეა თითქოს ამ ნარატიული ჩარჩოს არარსებობითაა განპირობებული. არქეტიპულად მოწესრიგებულ დასავლურ სამყაროსგან განსხვავებით, მათი კულტურა მსგავსი კანონზომიერების ფუფუნებას არ იძლევა. ამიტომაც დაიოს ძმა საკუთარ ცხოვრებაში დატრიალებულ მოვლენებს უცხოურ ფილმთა სიუჟეტებს უსადაგებს და ასე აწესრიგებს რეალობას. ხოლო სანტოში აკვირდება ამერიკელებს, რომელთაგან თითოეულს თავისი „სატელევიზიო ცხოვრება“ აქვს და კარგად ხვდება, რომ თავად „რეკლამიდან გადმოსულივით“ ვერასდროს იქნება.
ჩემი ხედვით, სწორედ ამ აქცენტების გამო არის „თავისუფალ ქვეყანაში“ ქართველი მკითხველისთვის საყურადღებო. არც ჩვენთვისაა უცხო ნაიპოლის სენტიმენტი, რომ ტრინიდადის ცხოვრება შეუძლებელია წიგნად იქცეს. ჩემი უბნის ქუჩებზე ხომ დიდებულ პერსონაჟებს არასდროს უვლიათ. აქ მხოლოდ ქაოსია. შორიდან შემოჭრილი წესრიგი კი უფლებას გვართმევს ვიცხოვროთ იმ კულტურის წიაღში, რომელშიც დავიბადეთ. საკუთარი ენა გვეუცხოება, სახელები, რომლებითაც მეგობრებსა და ოჯახის წევრებს მოვიხსენიებთ კი, უხერხულად ჟღერს. ადაპტაცია გვჭირდება, რომ ჩვენი ყოფაც, წესრიგში ჩადგეს. და აქ შემოდის წარსულის როლი.
ამერიკაში განცდილ მეტამორფოზამდე ბომბეიში მცხოვრები სანტოში საკუთარი გარემოს იდენტობას ოდნავადაც არ ემიჯნებოდა. რომელიღაც ძველი ისტორიული ნახატის პერსონაჟს ჰგავდა, ბუნებასთან სრულ ჰარმონიაში რომ მოდის და თავის უბრალო ყოფაშია გართული. წიგნში არაერთხელ გვხვდება ნოსტალგია ე.წ. პირველყოფილი მდგომარეობისადმი. „როგორი ჩვეულებრივი იყო ჩემი ცხოვრება, როცა მასში კარგი არაფერი ხდებოდა, როცა შაქრის ლერწმისა და შარაგზის მეტს ვერაფერს ვხედავდი. ახლა კი აღარ მაქვს ცხოვრება.“
ლანგერი ხელოვნებაზე მსჯელობისას არქიტექტურას გამოყოფს, როგორც სრულყოფილ მომაწესრიგებელს. ის ქმნის საკუთარ დროის რიტმს, სივრცულ ეფექტს, მასშტაბს, მოცულობას, მოძრაობას. ნაგებობები საზოგადოების ყველაზე დიდ მეტაფორად იქცევა. თუმცა უფრო ძირეულ დონეზე და „თავისუფალ ქვეყანაშიც“ ასეთი ფიზიკური ნიშანი უშუალოდ ლანდშაფტის თავისებურებაა. ამიტომაც, როცა ბობი და ლინდა აფრიკის ულამაზესი პეიზაჟებით ტკბებიან, მკითხველსაც ეუფლება განცდა, რომ რაღაც მარადიულსა და ავთენტურ გამოცდილებასთან გადაიკვეთა.
„იქნებ სწორედ ეს იყო ჭეშმარიტად უმწიკვლო ხანა, როცა ის ძველისძველი მხატვარი ხატავდა ეგვიპტეს; რადგან სხვა მიწას არ იცნობდა, ხატავდა როგორც საკუთარს, როგორც სრულყოფილს.“
თუმცა, აღნიშნული მხოლოდ ლამაზი ილუზიაა. „მაწანწალას“ დროებითი თავშესაფარი, მალული ძალადობრივი ბუნებით, რაც საუკეთესოდ ისევ კოლონიალიზმის ისტორიული გამოცდილებით დასტურდება.
1930-იან წლებში ბრიტანეთის ოქროს სანაპიროზე (დღევანდელ განას ტერიტორიაზე) ამონ კოტეიმ, ახალგაზრდა მხატვარმა, გამოძერწა აფრიკელის რეალისტური ბიუსტი, რაც ბრიტანელ მასწავლებლებთან კონფლიქტის საფუძველი შეიქნა: „ეს ევროპული ხელოვნებაა!“ კოლონიური პერსონალი დაჟინებით მოითხოვდა, რომ აფრიკელ სტუდენტებს დაემზადებინათ მათი ტრადიციული არტეფაქტები: ნაყოფიერების ქანდაკებები და ხის სკამები, რომლებიც ასახავდნენ აფრიკისათვის დამახასიათებელ მარადიულ, უცვლელ და სპეციფიკურ ნორმებსა და ღირებულებებს. აფრიკელმა ხელოვანებმა, სწორედ, ავტონომიურობისათვის ბრძოლაში, საკუთარი იდენტობის და სუვერენულობის გასაძლიერებლად „ევროპული“ ტრადიციისამებრ ძერწვა დაიწყეს. ამ პარადოქსულ სიტუაციაში, თავისუფლების ჟესტი, სწორედ საკუთარ კულტურაზე უარის თქმა და მტრის ესთეტიკის შეთვისება აღმოჩნდა.
სტერილური აფრიკის იდეა მხოლოდ „დეკორაციაა“, ხელუხლებელი წარსულის იმიტაცია, რასაც ცოტა რამ აქვს საერთო ქვეყნის აწმყო იდენტობასთან. სახლი კი „მოგზაურებს“ აწმყოში გვჭირდება. ამიტომაც მისცა ნაიპოლმა დავიწყებულთა ამბებს ხმა.
ხოლო „ქვეყნის ის აღქმა, როდესაც ნილოსი მხოლოდ წყალია, ლურჯ-მწვანე კლაკნილი, ყოველთვის ფიქცია იყო, სურვილის წყარო; რაღაც რაც მხოლოდ სამარხისთვისაა გათვლილი.“
© არილი