ტაო ლეონიძე
“გათავისუფლებული” ადამიანი და იდეოლოგია
ჟან-პოლ სარტრი. ბუზები, ცხრაკლიტული, ეშმაკი და უფალი ღმერთი. მთარგმნელები მზია ბაქრაძე, გიორგი ეკიზაშვილი, მხატვარი თენგიზ მირზაშვილი. თბ. “ჯისიაი”, 2002.
ნიცშეს იდეების განვითარებამ და სინამდვილეში განხორციელებამ ორი ურჩხული – ფაშიზმი და კომუნიზმი შვა. აქ შემთხვევით არ გვიხსენებია ნიცშე და კომუნიზმი. სარტრის იდეოლოგიურ პიესებში თითქმის ყოველ ნაბიჯზე იგრძნობა ნიცშეს იდეების გავლენა. მისი ორესტე, გეცი თუ ჰაინრიხი – ნიცშეს ზეკაცს მოგვაგონებს; ხოლო “ექსისტენციალური ჰუმანიზმი” – რეალობაში განხორციელებული, სხვა არაფერია თუ არა კომუნიზმი.
წინამდებარე წიგნში წარმოდგენილია ჟან-პოლ სარტრის მიერ სხვადასხვა დროს დაწერილი სამი პიესა. ჩემი აზრით, მათგან მესამე – “ეშმაკი და უფალი ღმერთი” საგრძნობლად ჩამორჩება პირველ ორს – “ბუზები” და “ცხრაკლიტული” და ეს მხოლოდ თეატრალური თვალსაზრისით როდი ითქმის. მაგ., პიესა “ეშმაკი და უფალი ღმერთი” თითქმის მთლიანად სცილდება, ზოგადად, პიესის სათავეებს, გმირები უფერულია და მხოლოდ ამა თუ იმ იდეის ფილოსოფიურ ხორცშესხმას ემსახურებიან, რასაც პირველ ორ ნაწარმოებშიც ვხვდებით, მაგრამ ეს მათში ნაკლებად იგრძნობა.
პიესა “ბუზები” ორესტეს და ელექტრას მითის სახეცვლილი ვერსიაა. ესქილეს და სოფოკლეს ტრაგედიებისგან განსხვავებით, მათში, ანტიკურ ქალაქში განვითარებული მოქმედების მიუხედავად, სარტრის თანამედროვე საფრანგეთის პრობლემებია წარმოდგენილი. იგი პირველად ფაშისტების მიერ ოკუპირებულ საფრანგეთში დაიდგა, როცა ავტორი წინააღმდეგობის აქტიური მონაწილე გახლდათ. ამდენად, პიესა თავიდან ბოლომდე შეესაბამება “ანგაჟირებული ხელოვნების” სარტრისეულ ესთეტიკას და მათი “ღია დასასრული”, გარკვეულწილად, მაყურებლის აქტივობასაც გულისხმობს, სადაც მაყურებელი პიესის ავტორთან ერთად “ქმნის”, ან აზრს ანიჭებს ნაწარმოებს. ამიტომაა, რომ ანტიკური თეატრისთვის დამახასიათებელ თანაგანცდას სარტრთან ენაცვლება “თანააზროვნება”. სოციალურად და პოლიტიკურად ანგაჟირებული ხელოვნების საჭიროება კი მაშინ წარმოიქმნება, როცა საზოგადოება გახრწნილია, მისი წარმომადგენლები, არგოსის მკვიდრთა მსგავსად, შიშსა და სინანულში ცხოვრობენ და საკუთარ ცოდვებს სხვებს აბარებენ, რითაც მათზე პასუხისმგებლობას იხსნიან. ასეთი მდგომარეობის შენარჩუნება ხელსაყრელია ერთი მხრივ დაბალი ფენებისთვის, დემოსისთვის, რომელსაც “ავტორიტეტების გარეშე ცხოვრება” არ შეუძლია და სადაც ეს “ავტორიტეტი” ხან ღმერთი და ხან – ხელისუფალია; ხოლო მეორე მხრივ, მეფე აგამემნონის მკვლელ და მისი ტახტის დამპყრობელ ეგისთეს მსგავს ხელისუფალსაც აწყობს, რომ ყველაფერი ისე დარჩეს, როგორც არის.
ასეთ შემთხვევაში დამხმარე არის რელიგია – იდეოლოგია, რომელიც არსებულის შენარჩუნებას უწყობს ხელს. სწორედ რელიგიური იდეოლოგიისა და მისი განუყრელი ატრიბუტების – სინანულისა და შიშის მეტაფორაა ბუზები, რომლებიც ასე მრავლადაა სარტრის არგოსში. და, როგორც მოსალოდნელია, არსებული მდგომარეობის შესაცვლელად, სარტრს შემოჰყავს ორესტე, მოკლული მეფე აგამემნონის შვილი, რომელიც შურს იძიებს ჯერ მკვლელ და უზურპატორ ეგისთეზე და მოღალატე დედაზე, ხოლო შემდეგ წინ აღუდგება ღვთაებრივ ბედისწერას, რომელიც, როგორც ირკვევა, არ არსებობს, ვინაიდან “ღმერთი მოკვდა”. ღმერთის ავტორიტეტი – მეფის კონსპირაცია აღმოჩნდება, რასაც ეგისთეს და იუპიტერის საუბარი ცხადყოფს: “ორივეს ერთი და იმავე საიდუმლოების გამო გვქენჯნის სინდისი… ღმერთებისა და მეფეების მტკივნეული საიდუმლოება: ის, რომ ადამიანები თავისუფლები არიან”. იქ, სადაც სარტრი რელიგიის ხელისუფალთა მიერ დამკვიდრებაზე საუბრობს (მსგავსი ეპიზოდები უხვადაა ასევე პიესაში “ეშმაკი და უფალი ღმერთი”), მაკიაველის მოსაზრებებს მოგვაგონებს: რელიგია მხოლოდ და მხოლოდ სოციალური წესრიგის შენარჩუნებას ემსახურება. ორესტე, როგორც მეამბოხე, ანგრევს არსებულ წესრიგს, როგორც მიწიერი, ასევე ზეციური ხელისუფალისაც, მაგრამ მამისეულ ტახტზე უარს ამბობს და “ახალი ცხოვრების” საძებნელად მიდის, რითაც ერთგვარი ანარქისტული მდგომარეობა იქმნება.
თუმცა, ორესტეს ანარქისტული სულისკვეთება და მხოლოდ საკუთარი ქმედებების წინაშე პასუხისმგებლობა, პიესაში “ეშმაკი და უფალი ღმერთი” გარდაიქმნება გეცის მისწრაფებაში, რომ საკუთარი ქმედებებით პასუხი აგოს კაცობრიობის წინაშე: “თუ ერთ ადამიანს მეორე შესძულდება, ეს საკმარისია, რომ სიძულვილმა მოიცვას მთელი კაცობრიობა”. პიესაში მოქმედება ვითარდება მე-16 საუკუნის რეფორმაციის ხანის გერმანიაში. მთელი პიესა, ფაქტობრივად, დოსტოევსკის ნააზრევის განვრცობა-განვითარებას ემსახურება და ფურცელზე განფენილ აბზაცებს შორის ადვილად იკითხება “ძმები კარამაზოვებისა” თუ “ეშმაკეულნის” მთელი რიგი ციტატები (დაწყებული მეორეხარისხოვანი გმირის ჩივილიდან – “რატომ მოკვდა ბავშვი”, იმაზე მითითებით დამთავრებული, რომ ადამიანს მშვიდი ცხოვრებისთვის სამი რამე სჭირდება – სასწაული, საიდუმლო და ავტორიტეტი). ამ შემთხვევაში დოსტოევსკის ციტირება უფრო მისი იდეებით გატაცებას ჰგავს, ვინაიდან, ყველაფრის მიუხედავად, მგონი, არცთუ ისე დიდი საერთო უნდა იყოს სარტრისდროინდელ საფრანგეთსა და დოსტოევსკისდროინდელ რუსეთს შორის. პიესაში ერთმანეთთან დაპირისპირებულია რეალისტის და იდეალისტის, ან მოქმედებისა და უმოქმედობის გაგება. რეალისტი არის დიქტატორი და მეამბოხე, იდეალისტი კი ის, ვისაც რაიმე იდეა ამოძრავებს. პიესის მთავარი გმირი გეციც (იგივე გეც ფონ ბერლიჰინგენი) გადის წინააღმდეგობებით აღსავსე გზას – იდეალისტიდან რეალისტამდე, სანამ არ მიხვდება, რომ ბოროტება, სიკეთე და, აქედან გამომდინარე, წინასწარ მოცემული, უნივერსალური ღირებულებები არ არსებობს და ადამიანი თავისუფალია. აქ, უდავოდ, იგულისხმება სარტრისეული წანამძღვარი, რომ “არსებობა წინ უსწრებს არსს”, ანუ თუ ღმერთი არ არსებობს, მაშინ არც ადამიანური ბუნების განმსაზღვრელი არსი არსებობს. და ამიტომ ჩვენ, ადამიანები “თავისუფლებისთვის ვართ განწირულნი”. თუმცა ეს თავისუფლება – არჩევანის თავისუფლება – სხვების მიმართ პასუხისმგებლობისგან განუყრელია, ან როგორც სარტრი წერდა: “ადამიანი, რომელიც აცნობიერებს, რომ იგი არის არა მხოლოდ ის პიროვნება, რომელიც საკუთარ თავს ირჩევს, არამედ, ამასთანავე, კანონმდებელიცაა, რომელიც კაცობრიობასაც ირჩევს, ვერ გაექცევა სრული პასუხისმგებლობის შეგრძნებას”.
ამგვარ პასუხისმგებლობაზეა მინიშნება პიესაში “ცხრაკლიტული”, სადაც მთავარი მოქმედი გმირები – მშიშარა და მოღალატე ქმარი, შვილის მკვლელი და მეძავი დედა და ლესბოსელი ერთად ხვდებიან ჯოჯოხეთში. “ცხრაკლიტულის”, ან ჯოჯოხეთის შესახებ ტრადიციული წარმოდგენა აქ გაბათილებულია და მოქმედების ადგილი ჩვეულებრივი სასტუმროს მოსაწყენ ყოველდღიურობას მოგვაგონებს. “ცხრაკლიტულში” ერთგვარი ირონიაა იმაზე, რომ საზოგადოება შედგება ჯალათებისა და მსხვერპლებისგან; ხოლო ადამიანებს სძულთ ერთმანეთი და ამიტომ ჯოჯოხეთში მათი ყველაზე დიდი სასჯელი – ერთმანეთთან ურთიერთობაა. ადამიანები აქ ერთმანეთის საშუალებით ახდენენ თვითიდენტიფიკაციას – “მე ვარსებობ იმდენად, რამდენადაც არსებობს სხვა”.
სარტრი, რომლის ესთეტიკა სოციო-პოლიტიკურ აქტიურობას გულისხმობდა, ახერხებდა, რომ თავისი მეამბოხე ხასიათი ცხოვრებაშიც გამოევლინა. ეს დადასტურდა 1964 წელსაც, როცა ნობელის პრემიაზე უარი განაცხადა. თუმცა, სარტრის ჰუმანისტური იდეები შეიძლება განსხვავებული პერსპექტივიდანაც დავინახოთ და მათი მარცხი ვაღიაროთ ჩვენ, რომელთაც საკუთარ თავზე გამოვცადეთ კომუნიზმის “თავისუფლება”.
© “წიგნები – 24 საათი”