მთა, ღმერთების დავანების ადგილი – საკრალური მეცნიერების უდიდესი სიმბოლოა.
კუდიგორა, დაბალი სერი კახეთის კავკასიონის სამხრეთ კალთაზე, კაკო ბღაჭიაშვილის საყუდელი, რომლის კალთები შემოსილია მუხის, რცხილისა და წიფლის ტყით. კუდიგორა კუდიანთა გორის შემოკლებული სახელწოდებაა. ამ მთის თავი მოსწორებულია. ძველად, მთას, რომლის თავიც მაღალი ხეებით არ იყო შემოსილი, კეთილი თვალით ვერ უყურებდნენ. ღვთისგან უარყოფილად და ბოროტი სულების სამყოფელად მიიჩნევდნენ. კუდიგორის გაშლილი სახელია კუდიანთა გორა.
კუდი. თვითონ სიტყვა კუდი ბერძნული წარმომავლობის სიტყვაა და სახელოვანს ნიშნავს. აქედან უნდა მომდინარეობდეს, ჩემი აზრით, სახელი ქუჯი – სახელოვანი, ბაკმიანი. გვარებიც გვაქვს: კუდავა, კუდაშვილი. ქართულში გამოთქმა რომ გვაქვს, კუდამოძუებული წავიდაო, ანუ შერცხვენილიო, ესეც კი საერთო გვაქვს ბერძნებთან. აი, მათი ზმნა: κυδάζω -კიცხვა, ლანძღვა, შერცხვენა. ქართულად კი სასწაული გვაქვს, კუდი ჯერ, მერე ქართული ზმნისწინი ამო, მერე ძუა, კუდის აღმნიშვნელი, საწყისში თემის ნიშანი – ებ და მერე მიმღეობის მაწარმოებელი – ულ, ბოლოს კი სახელობითი ბრუნვის ნიშანი ი: კუდ-ამო-ძუ-ებ–ულ-ი. ერთხელ ახალგაზრდამ მკითხა, აი, ვთქვათ, მე მაქვს კუდი, როგორ უნდა ამოვიძუოო? განა ეს ჩვენი ქალბატონი გრამატიკის საკვირველება არ არის? აი როგორ არის ეს სიტყვა ჩვენში განმარტებული: 1. რამაც კუდი დაუშვა და ფეხქვეშ მოიქცია. 2. (გადატანით) სირცხვილნაჭამი, გაწბილებული.
ხედავთ, ბერძნული სემანტიკა ქართულ ენაში მეორე ადგილზე გადმოსულა.
ისე ჩანს, თითქოს კუდთან და ძუასთან გვქონდეს მართლაც საქმე. ამ დროს კუდი და ძუა ერთი და იგივეა. ძუა მხოლოდ ერთადერთი პირუტყვის – ცხენისთვისაა ნიშანდობლივი. ასე იცვლება სიტყვა, სიდიადის, ბაკმის, შარავანდედის სიმბოლო კუდი მერე უმაღლესი რეგისტრიდან უდაბლესში გადადის და კუდად იქცევა, იმად, რაც ცხოველებს დასთრევს. ალბათ ამიტომაც გვაქვს გრძელ კუდიანი ცხოველების აღსანიშნავად „სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრებაში“ სიტყვა ქუემეთრეველი. მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი იგულისხმება ამ სიტყვაში. ბოლოს კი კუდი უარყოფითი ენერგიის მატარებლისა და ბოროტმზრახველის სინონიმად გვევლინება – კუდიანი.
კუდიანი — ქართველთა მითოლოგიურ წარმოდგენებსა და ფოლკლორში არის ადამიანი, უმეტესად ქალი, რომელსაც კუდი აქვს, მაგრამ მისი არსებობა სხვა ადამიანებისგან დაფარულია. თუ ის გაცხადდა, მის კუდიანობას ძალა ეკარგება. კუდიანი გადაადგილდება კატაზე, ძაღლზე ან ცოცხზე ამხედრებული. კუდიანები იკრიბებიან კუდიანთა და ავსულთა შეკრებებზე. კუდიანს შეუძლია უწმინდურ ცხოვლად ან მწერად გადაქცევა – მაქციობა. კუდიანს შეუძლია კარის ჭუჭრუტანაში გაძრომა. კუდიანს ორი სული და ორი გული აქვს: ერთი წმინდა, მეორე უწმინდური. ღამით ის ტოვებს წმინდა სულს და გულს და მიდის უწმინდურ საქმეზე (ზურაბ კიკნაძე).
კუდიდან ქუდიც მივიღეთ, ეგრე კი არაა საქმე და ის სინდის-ნამუსის სიმბოლო იყო.
სინდის-ნამუსი კი ბერძნულ-არაბული სიტყვებისგან შემდგარი კომპოზიტია, სინდისი – συνειδός ბერძნულად მამხილებელ გონებას ნიშნავს და ეს „მამხილებელი გონება“ გვაქვს გიორგი მერჩულის „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“. ვაჟაც იყენებდა ამ სიტყვას, ლექსიც კი აქვს „სვინდისის სიმღერა“; ნამუსი კი არაბული წარმომავლობის სიტყვაა და კანონის დამცველს, ზნეობის დამცველს ნიშნავს – ანუ სახეზეა ორი ერისა და მათი ენების გავლენა ჩვენს წინაპრებსა და ჩვენს ენაზე, რაც კარგი ყოფის ნიშანი სულაც არ არის… სინდის-ნამუსს ქართულად პირისწყალი რქმევია – ასეა სულხანთან…
უძველეს ხანაში არათუ მთების სიშიშვლე, ადამიანის სიქაჩლეც კი სამარცხვინოდ ითვლებოდა. ასეთებს საზოგადოება არ სწყალობდა; თმიანობა იქებოდა. გავიხსენოთ ილიას „კაცია-ადამიანი?!“ და დაცინვით თქმული. ქართველები იტყვიან: „ვისაც ბალანი ბლომად აქვს ტანზედ მოდებული, ის ბედნიერიაო“. აი ალექსანდრე ჭავჭავაძე კი გულწრფელად აქებს ხშირ თმას: „ვაქებ თავსა, თმა მდიდარსა“; გვაქვს კიდევაც უფრო ძველი თქმა ქართულად: ხარი – რქითა და ქალი – თმითაო. ქალის თმით სიმაღლეზეც კი ადიოდა ადამიანი: „ცხრაჯერ ჩავშალე ნაწნავი, ერთხელ არავინ ამამყვა“; სვანურ მითებში დალს ოქროს ნაწნავებით აჰყავს შვილი კლდის წვერზე… წმინდა ნინოს ჯვარიც ამიტომ არის თმით შეკრული, ანუ ღვთიურობის დამადასტურებელი ნიშნით…
კუდიანთა გორაზე ჰქონდა საყუდელი საზოგადოებრივი ცხოვრებიდან გაძევებულ კაკო ბღაჭიაშვილს, ილიას პოემა „კაკო ყაჩაღის“ გმირს და მერე მას შეუერთდა მისსავე მდგომარეობაში აღმოჩენილი ზაქროც. ანუ საზოგადოებისგან განდგომილნი თუ განყენებულნი, პროტესტის ნიშნად, სწორედ კუდიანთა გორას აფარებენ თავს, ხოლო „ურმულის“ მოღიღინე მეურმე შენატრის მათ, ანუ ახალი ეპოქის სული შემოიტანა მწერალმა. ჩვენ ვერ ვიტყვით, ილიამ გაცნობიერებულად დაუდო ბინა ბღაჭიაშვილსა და ზაქროს კუდიგორაზე, თუ ზეშთაგონებით მოხდა პოეტის მიერ ინფორმაციის შემოტანა მეტაფიზიკურის სფეროდან.
ზვავისგან ნაგალი გორა
ზვავისგან ნაგალ (დავაკებულ, გაბრტყელებულ) გორაზე იკრიბებიან ჯოყოლა, აღაზა და ზვიადაური. რატომ ასეთ გორაზე? იმიტომ რომ ჯოყოლა და აღაზა მოკვეთილნი არიან, სასაფლაოც არ ეკუთვნით სოფლისა. ამ განკვეთის მიზეზი თემის ორ საღვთო წესს შორის წინააღმდეგობაში მოსვლაა. ზვიადაურიც მტერი, ანუ ბოროტია ქისტებისთვის და აი ხდება „უწმინდურ“ გორაზე მათი, მეგობრების – ჯოყოლა, ზვიადაური, აღაზა – „უწმინდურთა“ თავშეყრა. ვაჟა კი სულ სხვანაირად ხედავს და ჩვენც სხვანაირად, ზეამაღლებით წარმოგვიდგენს ამ სამებას. ნაგალი გორა, მეგობრობის მადლით, წმინდა გორა ხდება, იდუმალი ადგილი, შეუთავსებელთა შეთავსების ადგილი, სასწაული ამბის ადგილი, რასაც ხანდახან, მცირე ხნით, სანამ წერამწერლის ხელით კვლავ დაიბურებოდეს, ანუ გასაიდუმლოვდებოდეს, განსაკუთრებული ადამიანებიც შეასწრებენ ხოლმე თვალს და რიგით ადამიანებამდე მოაქვთ ინფორმაცია. სამი მეგობრის წმინდა სული და სისხლი აპატიოსნებს „ნაგალ გორას“:
იმ კლდის თავს, საცა ჯოყოლა
მოჰკლეს ხევსურთა ბრძოლაში,
ღამ-ღამ ჰხედავენ სურათსა
ზვავისგან ნაგალს გორაში:
კლდის თავს წადგება ჯოყოლა,
სასაფლაოსკე იძახებს:
“ზვიადაურო, ძმობილო,
რად არ მაჩვენებ შენს სახეს?!”
სასაფლაოდამ წამოვა
აჩრდილი ფარ-ხმალიანი,
გულზე უწყვია დაკრეფით
მკლავები სამკლავიანი.
მივა და მიესალმება
თავის ძმობილსა მდუმარედ.
იქვე აღაზაც ამოდის
სახე მოწყენით, მწუხარედ.
ენთება ცეცხლი მათს გვერდით,
მკრთალადა ბჟუტავს მთაზედა;
იმათ ჰმასპინძლობს აღაზა,
ჯიხვის მწვადს უწვავს ალზედა.
ვაჟკაცობისას ამბობენ,
ერთურთის დანდობისასა,
სტუმარ-მასპინძლის წესზედა
ცნობის და და-ძმობისასა.
როცა მათ ჰხედავს ერთადა
კაცი, ვერ ძღება ცქერითა;
მაგრამ გაჩნდება ჯანღი რამ
კურუმად შავის ფერითა,
დაეფარება სანახავს
წერა-მწერელის წერითა.
ზედ აწევს ჯადოსავითა,
არ დაიმტვრევა კვერითა,
ვერც შეულოცავს მლოცავი,
არც აიხდება ხელითა.
მხოლოდ მდინარის ხმა ისმის,
დაბლა მიქანავს ხველითა
და უფსკრულს დასცქერს პირიმზე
მოღერებულის ყელითა…
ხედავთ, სახარებისეული გოლგოთის პასაჟის როგორი გადააზრება და ალუზია შემოგვთავაზა ვაჟამ? მე ვაჟა-ფშაველას შემოქმედების მკვლევარი არ ვარ, ანუ ძირითადად ამ სფეროში რომ მუშაობენ, ამიტომაც არ ვიცი, ასე თუ დაინახა ვინმემ ეს ეპიზოდი ჩემამდე. რაც აქ ვერ გაახარეს პოემის გმირებმა, იმას იქ ახარებენ ოთარაანთ ქვრივის გიორგისა არ იყოს და იქიდან საუკუნეებს გადაანთებენ… ასეთია დიდი ქართველი და არა მხოლოდ ქართველი მწერლების დიდი ლიტერატურა და მისტიკაც, ცხადია, ქრისტიანული ჩვენს შემთხვევაში…
გოლგოთა
გადავხედოთ ახლა ბიბლიას ისე, ზედაპირულად: ადამიანის სიქაჩლე იქაც სამარცხვინოდ ითვლებოდა (4. მეფ: 2, 23), ქალების სამკაულს იქაც სწორედ ლამაზი ნაწნავები წარმოადგენდა, როგორც ნიშანი ღვთიურობისა; ბიბლიურ სამყაროშიც მხოლოდ ადამიანის კი არა, მთის მოსწორებული თავიც კი, ხეების გარეშე, სამარცხვინოდ მიაჩნდათ. ასეთი უხეებო ყოფილა გოლგოთაც ძვ. ბერძნ. Γολγοθᾶ, ახ. ბერძნ. Γολγοθάς; ივრ. גולגלתא, არამეულიდან gûlgaltâ, – სიტყვა სიტყვით „თხემის ადგილი“, ძვ, ბერძნ. Κρανίου τόπος, ლათ. Calvariae locus. თავის ქალასთან გარეგნული მსგავსების გამო, სიმრგვალის გამო უწოდეს ამ მთას გოლგოთა და არა იმის გამო, რომ იქ დასჯილთა თავის ქალები იყო მიმოფანტულიო. ამ სიტყვას ლათინურში სიქაჩლის, სიმელოტის მნიშვნელობაც აქვს: I calva, ae f (calvus)- თავის ქალა; II calvarius a, un[calvus] – გაქაჩლებული, გამელოტებული, შიშველი, გაშიშვლებული.
გოლგოთის ასეთი განმარტება, როგორც დამნაშავეთა დასჯის ადგილისა, ნეტარ იერონიმედან (+420) იღებსო სათავეს (Hieron. In Matth. 27 // PL. 26. Col. 209)… მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ მაცხოვარი, როგორც განკვეთილი და ებრაელების აზრით, ერესიარქი, სწორედ იქ დასაჯეს სხვა ორ დამნაშავესთან, ზელოტებთან (ბერძნ.), სიკარებთან (ლათ.) – „დანიანებთან“ ერთან და მისი, მაცხოვრის, სისხლი, წმინდა ტრადიციის გადმოცემით, სამოთხიდან გამოძევებული და ღვთის მიერ დასჯილი ადამის თავის ქალას ეწვეთებოდაო – ამიტომაც არის ქრისტე ახალი ადამიო. გოლგოთა – დამნაშავეთა დასჯის ადგილი, ქრისტეს ჯვარცმის შემდეგ გამხდარა წმინდა მთა, სამი სკნელის შემაერთებელი – ზესკნელის, ქვესკნელისა და შუა სკნელის. ასეა თუ ისე, მიხეილ ბულგაკოვი რომანში „ოსტატი და მარგარიტა“ გოლგოთას „ქაჩალ გორას უწოდებს“. ასეთი სახელწოდება კი მთელი სლავური სამყაროსთვის იყო ნაცნობი, მიღებული და ავი სულების, კუდიანთა შესაკრებელს ნიშნავდა…
და აი, თქვენ წარმოიდგინეთ, ქართულ ხალხურ პოეზიაში გადავწყდომივარ თურმე ტოპონიმს სახელწოდებით ქაჩალგორა და ახლა, ვეძებდი რა შრომით ლექსებს, ჩემს მიწერილს წავაწყდი: „ქაჩალი გორა“? და კითხვის ნიშანი დამისვამს:
ვაჰმე, რარიგად შევწუხდი
ოხერო, ქაჩალგორაო,
რად არ მოგწყინდა, ოხერო,
ამდენი ქარის ქროლაო?
(ქართული ხალხური საუნჯე I, თბ., 1991, 348)
ანუ ასეთი მთები, ხეების ურგაობისა გამო მოკლებული იყო დამცავი ზოლის ფუნქციას. ლექსის მიხედვით, ქარს ვერ აკავებდა. როდესაც პავლე ციციანოვს (1754-1806) მთაწმინდის ტყე გადაუწვავს, ყაჩაღები აფარებენო თავს, დამცავი ზოლის გარეშე დარჩენილა თბილისი და დიდი პრობლემები შეჰქმნია ქალაქის მოსახლეობას (აღარ მახსოვს ინფორმაცია საიდან მაქვს ან რამდენად მართალია) .
ტაბაკონი
კუდიანთა გორას დასავლეთ საქართველოში ტაბაკონს ეძახდნენ და ეძახიან. ტაბაკონის მთა მდებარეობს სამეგრელოში, მარტვილის რაიონში. ტრადიციით ის გახლავთ წელიწადში ერთხელ კუდიანთა, ავი სულებისა და ჭინკების მთავარი თავშესაყარი მათივე კრებებისა თუ ზეიმების დროს.
ვინმემ შეიძლება იფიქროს, რომ სიტყვა ტაბა მხოლოდ მეგრულის კუთვნილებაა. არა, ეს მხოლოდ უგულისყუროდ ჰგონიათ. აღმოსავლეთ საქართველოში გვაქვს სიტყვა ტაფ-ობ-ი, სომხურშიც ყოფილა ეს სიტყვა – ჩავარდნილი, ანუ სწორი ადგილის აღსანიშნავად. ტაბაკ-ონ-ი; ონ-ი ქონა-ყოლის აღმნიშვნელი სუფიქსია ორონიმში. ტაბა ჩანს დასავლურ ტაბაკასა (ტაბაკად შემწვარი ქათამი) და აღმოსავლურ საერთო ტაფასა და ტაბლაში. ტაბლა – მოკლეფეხება ბრტყელი და მომცრო, საკურთხისთვის განკუთვნილი მაგიდა, „მოჰფენენ ვითა ტაბლას წმინდასაო“ – ბარათაშვილმა. მე მინახავს ის ტაბლა, გაწყობილი საკურთხით, დღევანდელი ჟურნალების მაგიდის მსგავსი იყო. ისე, რომ ვიცოდეთ, სიტყვა მაგიდა μαγἰς–ἰδος ძველ ბერძნულ სამყაროში მხოლოდ მიწისქვეშა ქალღმერთ ჰეკატესთან იყო დაკავშირებული. აღნიშნავდა ჰეკატესთვის განკუთვნილ საკულტო ნამცხვარს (არისტოფანე), და საკულტო მაგიდას (სოფოკლე).
ჩვენი წინაპრებისთვის კი ტაბლის წაბილწვა მძიმე ცოდვად ითვლებოდა, ამიტომ ლოცვის, ლანძღვა-გინებისა და წყევლა კრულვის ფორმულებიც დაუკავშირდა მას. მაგის ტაბლას ასე და ისეო… წმინდა ტაბლა არ მოჰკლებოდესო…
ჩვენი ტოპონიმი ტაბაწყური სწორედ ამას ნიშნავს, წყალი, სიღრმეში ჩამდგარი, ტაბახმელა წყალ ამომშრალი სივრცე, გამხმარი ფსკერით. მეგრულ ტობასაც ამასთან აქვს კავშირი, თუშეთში ორონიმ ტბათანასაც, ვაჟა რომ ახსენებს პოემა „ბახტრიონში“: „და გადმოვლახეთ საფშაოდ ტბათანა ნათოვარია“; ქართულ გვარ ტაბიძესაც, ტაბლიაშვილს და შესაძლოა, ტაბატაძესაც. მთელი ამდენი სიტყვა კი ენათესავება ძველბერძნულ სიტვას ταφος – სამარხი, საფლავი.
რა არის სამარხი? სიღრმეზე ამოღებული მიწა, ჩასვენებული ცხედრით; ტბაც არის მიწა ამოღებული სიღრმე, წყლით სავსე… თუ ფონეტიკის მსოფლიოში მიღებული კანონებიდან ამოვალთ, ტაბა-დან ჩანს ტობა მიღებული: ტაბა, ტობა, ტბა; ταφος –ის წარმომავლობაზე კი მეცნიერებს არ აქვთ საბოლოო აზრი და ჩვენც, ვერ დავიჟინებთ, რომ ის მაინცადამაინც ჩვენგან არის წასული. თუ ჩვენგან არის, მაშინ ფუძე ქართულიდან არის წასული, ვინაიდან ქართულსა და ბერძნულს სწორედ ეს ა ხმოვანი აქვთ ფუძეში; თუ შემოსულია, მაინც ფუძექართულის დაშლამდე უნდა იყოს შემოსული…
გამოდის, რომ ჩვენი მეგრული ტაბაკონი ეს იგივე ქაჩალგორა, შიშველმთა, ნაგალი გორა, კუდიანთა გორაა. ტაბა/ტობაში ა/ო ხმოვნების გრადაციამ ერთი სიტყვა მომიჯნავე სემანტიკურ ველში გადაიყვანა: შიშველი, თავდავაკებული მთა გადააზრდა ჩავარდნილ, ამოღრუებულ, წყლით სავსე მიწაამოცლილ სივრცედაც.
ტაბაკინი
იმერეთის მხარეში, ზესტაფონის მუნიციპალიტეტში კი მდებარეობს სოფელი ტაბაკინი VII-VIII ს-ის ტაბაკინის მონასტრით, რომელსაც დიდი როლი ჰქონია ქვეყნის ცხოვრებაში. როგორც ჩანს, ადრე წარმართული სალოცავის ადგილას ქრისტიანული აუშენებიათ… ხალხური ეტიმოლოგია ასეთია: სოფლის მოსახლეობას მონასტრის მშენებლებისთვის სადილი ტაბაკზე დაწყობილი მიჰქონდათ და გაჩნდა გამოთქმა “ტაბაკი მოაქვთო“ და სოფელსაც ეს სახელი დაერქვაო.
გოლა გოთე!
გოლა გოთე!
ორი ათეული წლის წინ ერთი წხოროწყუელი/ცხრაწყაროელი ქალბატონის შვილს ვეხმარებოდი და აი გოლგოთაზე რომ ვესაუბრებოდი მას, მოწაფის დედამ, იქვე რომ იჯდა, შვილზე უკეთ რომ სწავლობდა გაკვეთილებს და ყრმობის დანაკლისს ივსებდა, მითხრა, გოლა გოთე-ს ჩვენში შიშველ, უხეებო მთას ეძახიან (გოლა- მთა/ქართ გორა; გოთე – შიშველი) და ნეტავ რაიმე კავშირი ხომ არ არის მასსა და გოლგოთას შორისო? მივუგე, რომ ცხადია, გარეგნულად ძალიან ჰგავდა ეს ორი სიტყვა, მაგრამ ეს ეტიმოლოგისტების საქმეა-მეთქი. მე მაშინ ამ სფეროში ჯერ კიდევ არ ვმუშაობდი და ვერც წარმოვიდგენდი, ოდესმე თუ ვიმუშავებდი. ახლა ეს ამბავი, მოწაფე თარაში და მისი შესანიშნავი დედა ორონიმმა გოლგოთამ გამახსენა. ცალ-ცალკე სიტყვები ვნახე ცხონებული ოთარ ქაჯაიას ლექსიკონში, სინტაგმად ვერ ვიპოვე. ზუგდიდის უნივერსიტეტის პროფესორმა ქალბატონმა ხათუნა გოგიამ კი მითხრა, რომ შეიძლება, გოთე-ს მთასთან გამოყენებაო. თუმცა იმის თქმა, რამდენად არის დაკავშირებული ერთმანეთთან ებრაული გოლგოთა და მეგრული გოლა გოთე, არც ახლა შემიძლია ვთქვა, რადგან ამის კვლევა ძალიან რთული საქმეა და ჰაიჰარალედ არ ეგების. ერთი კია, მეგრ. გოლა ეს იგივე ქართული გორაა, რ/ლ პროცესის ამსახველი (ჩუხუა). აღმოსავლეთ საქართველოში კი გოლა გვხდება კაცის სახელად და ილიას „თარაანთ ქვრივში“ აქვს გამოყენებული: „თედოს მანასაანთ გოლასათვის ქამრის ღილები წაერთმია“. გვაქვს გვარი გოლიაძეც, გოლუა. მოკლედ, ბევრი საკვლევია. რაც შეეხება სიტყვას გოთე, ის ნიშნავს სწორ, თავისუფალ ადგილს, ტყისპირსო . გამოდის მიესადაგება შიშველ მთასაც. ჩხოროწყუს სოფელში გაზრდილ მშვენიერ ქალბატონს ეს არ შეეშლებოდა.
ბრუტსაბძელა
შიდა ქართლსა და ზემო იმერეთში კუდიანთა შესაკრებელს ბრუტსაბძელასაც ეძახიან და მას თეიმურაზ ბატონიშვილი (1782-1846) იხსენიებს. „ხოლო მთაჲ ესე ბრუტ-საბზელი თქმულ-არს საბზლად ციკლოპისა ბრონტოსისად (ეს ბრონტოსი მეხთამტყორცნელს ნიშნავს ძველბერძნულად, ზევსის ეპითეტია, ქ. ჯ.). იტყვიან ჯაჭვითა დაბმულსა მუნ ტარტაროზსა, რომელსა თანაცა შეკრბებოდეს წლითი-წლად დღესა ერთსა აღნიშნულსა დემონნი და გრძნეულნი კაცნი ყოვლისა კიდით ქუეყანისა და ჰყოფდენ მისთანა დღესასწაულებასა და შესწირვიდნენ მას მსხვერპლსა და მიიღებდენ სწავლასა საგრძნეულოსა ხელოვნებისა მათისასა მისგან“
შესაძლოა, ბრუტსაბძელა გაუქმებულ სალოცავსაც ნიშნავდეს ბეღლის საპირისპიროდ…
წარმართული ქართული სამყაროსთვის ეს მთები წმინდა ადგილები იყო, საკრალური, ღმერთების დავანების ადგილები სამი სკნელის შემაერთებელნი ისევე, როგორც ბაბილონი, რომელიც მერე ბოროტების განსახიერებად და „მეძავთა დედად“ იქცა ებრაელებისთვის. წმინდა ადგილების დაკარგვა-გაუჩინარება ადამიანთა ცოდვის გამო ბიბლიურ პარადიგმასაც წარმოადგენს. ჩვენთან ფშავი იტყოდნენ ხოლმე, სალოცავი არ გამიწრიელდესო, ანუ ხატმა არ მიგვატოვოსო…
თვითონ სიტყვა ბრუტსაბძელა ასეა განმარტებული ქეგლ-ში: ზ. იმერ. ქათმის ნაწილი კისრისა და კურტუმოს შუა; 2. მაღალი მთა, სადაც ცრურწმენით, კუდიანები იკრიბებოდნენ (ბ. წერეთ.).(ქეგლ)..
ვისაც ქათმის ეს ნაწილი უნახავს და რა თქმა უნდა, ბევრს უნახავს, დამერწმუნება, რომ ის საოცრად ჰგავს კავკასიონის ქედს. ნეტავ ქედის სახელი გადავიდა ქათმის ამ ნაწილზე, თუ ქათმის ამ ნაწილის სახელი ქედისაზე? რა ხატოვანი აზროვნების პატრონი უნდა ყოფილიყო ამის ასე დამნახავი, პირველმთქმელი და გამავრცელებელი?
ცალკე საკვლევია ორონიმის პირველი ნაწილი ბრუტ/ბრუც-ი, რომელიც ერთი შეხედვით ლათინური წარმომავლობისა ჩანს და ნიშნავს ბრმას. გამოდის დაბრმავებული, სინათლე დავსილი, ნათლიერ შემოძარცვული სალოცავი.
იალბუზი
ბოროტი სულების, კუდიანთა შესაკრებლად ხალხურ ლექსში, რომელშიც ვახტანგ გორგასლის დიდ საქმეებზეა საუბარი, იგულისხმება მისი ლაშქრობა ჩრდილოეთ კავკასიაში, ნახსენებია იალბუზიც. ხალხური გადმოცემით, ვნების კვირის ორშაბათს კუდიანები ტოვებდნენ იალბუზის მთას და სოფლებს ესტუმრებოდნენ ხოლმე ზიანის მისაყენებლად. მათგან დაცვას ემსახურებოდა სწორედ ჭიაკოკონობა…
გეოგრაფიული კანონებით იალბუზი – ყველაზე მაღალი მწვერვალია (5642 მ.) ევროპაში. ამიტომ წყლის დონის დაწევისას სწორედ პირველს ნოეს უნდა დაედგა თავისი წმინდა ფეხი მასზე. წესით, აქ უნდა გაჩერებულიყო მისი კიდობანი. არარატი ეს მთელი კავკასიის სახელია ბიბლიაში და არა კავკასიის ერთი მთისა მხოლოდ. ορ-ος – ძველბერძნულად ნიშნავს მთას, ar კი – ებრაულად. ხოლო ბიბლიური კაცობრიობის ამ გამარჯვების მთაზე (mons victorialis) შემდეგ ჩვენს მეფე ვახტანგს, ვარან-ხოსრო-ტანგს, ფეხლევიდურად ხოსროთი შემოსილს – husraw, xusrav {hwslwb’- სახელიანს, ავესტურად კი *hu-śraųah – სახელმოხვეჭილს და სახელგანთქმულს თავისი ქრისტიანული და მეფური ფეხის დადგმით ჩრდილო კავკასიაში, ეს მთაც განუწმენდია მავნე სულთაგან და როგორც ხალხური ლექსი გვამცნობს, ღვთის ნებით მომხდარა მისი ქრისტიანულ ოიკუმენეში მოქცევა:
„ვახტანგ მეფე ღმერთს უყვარდა,
ციდან ჩამოესმა რეკა,
იალბუზზე ფეხი შედგა,
დიდმა მთებმა იწყეს დრეკა,
იალბუზის ეშმაკები
ცხრა მთას იქით გადარეკა“.
როდესაც უარყოფილ მთებსა და იქ კუდიანთა შესაკრებელზე ვსაუბრობთ, გვინდა თუ არ გვინდა, აი აქ დიდი ესპანელი მხატვრის ფრანცისკო გოიას (1746-1828) მიერ 1823 წელს შესრულებული „კუდიანთა შაბაშიც“ შეიძლება გაგვახსენდეს და ანა სულხანიშვილის ლექსიც – „ყოველდღიური გარდამოხსნა გოიას „კუდიანთა შაბაშის“ ფონზე“…ვალპურგის ღამეც, ჩვენში ჭიაკოკონობას რომ ეძახიან და ბროკენის მთაც ჰარცის ქედზე, ჩვენი შიშველგორის, კუდიანთა გორის მსგავსი, ისიც უხეებო, კუდიანთა შესაკრებელი ყოველი წლის პირველ მაისს, ევროპაში უცნობილესი მთა ამ თვალსაზრისითაც, მის წიაღისეულს რომ დავანებოთ თავი. მეჩვიდმეტე საუკუნეში გერმანელი სასულიერო პირები ხალხს ბროკენის მწვერვალზე ასვლას უშლიდნენ, რადგან იქ მთელი უწმინდურება იყრიდაო თავს. ალბათ ისე იყო, როგორც ბასილი ზარზმელის „სერაპიონ ზარზმელის“ ცხოვრებაშია აღწერილი მთა ბაკთა და იქვე ახლოს სათახვის ტბა – „დედაჲ შფოთთა და ბრძოლათაჲ“… გოეთე ბროკენზე სამჯერ ასულა. ლექსიც ხომ მიუძღვანა გოეთემ მას (1749-1832)) „Harzreise im Winter -ჰარცზე მგზავრობა ზამთარში“ (1777), „ფაუსტშიც“ ხომ საკმაოდ დიდი ადგილი დაუთმო მასზე ასვლას?.. ძმებმა ჯორჯანელებმა თარგმნეს „ფაუსტი“, დ. წერედიანმაც. ცნობილ გერმანელ პოეტს, ჰაინესაც (1797-1856) უმოგზაურია ჰარცის მთებში, ბროკენზეც ასულა და ლექსებიც აქვს ჩართული ამ მოგზაურობაში „Aus der Harzreise“ და ჩვენდა საბედნიეროდ, ქართულადაც გვაქვს ესეც, ძმები ჯორჯანელების წყალობით, შიგჩართული ლექსებით თარგმნილი ვეებერთელა მოგზაურობა, სტილით ილიას „მგზავრის წერილებს“ რომ ენათესავება ალაგ-ალაგ…
ბროკენის მწვერვალის ხსენების გარეშე, ვერ ჩაივლის ვერც ბულგაკოვის (1891-1940) „ოსტატსა და მარგარიტაში“ აღწერილი ვოლანდისა და მისი გარემოცვის მეჯლისი. მასში ნახსენებია დაგვიანებული დელეგაცია ბროკენიდან…
ერთი რამ ცხადია, თუ გერმანელთა კუდიგორაზე – ბროკენზე – გოეთე და ჰაინე ადიან და ჩვენც გვაზიარებენ ამ საოცრებას, პირველი დრამატიზმით, მეორე სატირულად. ქართულ ლიტერატურაში კუდიგორა ეს კაკოსა და ზაქროს თავშესაფარი ხდება, სოციალურად დაჩაგრულების, წრიდან გასულების, სამართლის ვერ მპოვნელებისა, რომელნიც თავიდან ძალიან კარგი ადამიანები იყვნენ; ასევ, ნაგალი გორაც ჯოყოლას, თუკი ჯოყოლა მართლაც ჩეჩნური გოვხარის (ირან. მარგალიტი) ქართული ვარიანტია, აღაზასა – („ეკერებოდა გულ-მკერდზე ქმარს მარგალიტის ღილადა“; მარგალიტი ღვთივრჩეულების სიმბოლოა) და ზვიადაურის („ცით ჩამოსული სვეტადა“) შეყრის ადგილად იქცევა. ხდება უწმინდური მთების გაწმინდავება, როგორც ახალაღთქმისეულ ტრადიციაშია. დიდ გერმანელ მწერლებთან ბროკენს ვრცელი ადგილი უკავია, დიდ ქართველ მწერლებთან კუდიგორას და ნაგალ გორას – მცირე, მხოლოდ ნახსენებია, მაგრამ მთავარი მაინც ისაა, რომ დროში მეტ-ნაკლებად მაინც ემთხვევა ერთმანეთს უარყოფილი მთებით დაინტერესება ესპანელი მხატვრისა, გერმანელი და ქართველი მწერლებისა. მსოფლიო ლიტერატურაში თემას ვერ ნახავთ, „გილგამეშიანიდან“ დაწყებული, ქართულ მწერლობაში ცნობიერად თუ ქვეცნობიერად არ ასახულიყოს. განა ეს საკვირველება არ არის?! წარმოიდგინეთ, მეც ახლა დავაკავშირე ეს ყველაფერი უარყოფილი მთების შესახებ ერთმანეთთან და გიზიარებთ თქვენც…
© არილი