• პროზა

    ერეკლე დეისაძე – მამა

    22/05/2009

    მამაჩემი ყოველდღე უთენია დგება, ძველ რადიომიმღებს რთავს, ღია ფანჯრიდან ნისლიან ქუჩას აკვირდება და ფინჯან ჩაის სულმოუთქმელად ხვრეპს.
    “ამჯერად ხელისუფლება დათმობაზე მიდის, ოპოზიცია კი უკან დახევას არ აპირებს” – ღრიალებს რადიომიმღები.
    მამას ეღიმება, თითქოს მოცარტის მეორმოცე სიმფონიას უსმენს და ესთეტიკური ორგაზმის ტყვეა.
    მაგიდაზე წინა დღის შავი პური და რამდენიმე ნაჭერი ყველი დევს.
    – არ გშია? – მეკითხება ახალგაღვიძებულს.
    – არა, – ვპასუხობ გულგრილად და თბილ საბანში ბოლომდე ვიმალები.
    საწოლის თავზე დედა შავ-თეთრი ფოტოდან მიღიმის.
    დაორთქლილ ფანჯარასთან, სადღაც ახლოს, შეციებული მტრედი ღუღუნებს.
    “სპეცრაზმი ისევ მობილიზებულია, მოსახლეობა კი პანიკაშია… მათი რაოდენობა თანდათან მატულობს”.
    მამა პურის ნატეხს ფშხვნის და მტრედებს აივნის ღია კარიდან მშვიდი იერით აპურებს.
    “მაშინ, როცა ჩვენი ქვეყანა ნატო-ში შედის, დღევანდელი ვითარება სრულიად წარმოუდგენელია”, – არ ცხრება რადიომიმღები.
    – ნატოში არა, ნაწყლში შევალთ, – ამბობს მამა და თავისთვის ხითხითებს.
    90-ანებში მხედრიონელი იყო მამა…
    ზვიადი… კიტოვანი… იოსელიანი… ზვიადს რო უღალატეს… მიტინგი დახვრიტეს და ა.შ. ეს ამბები არასდროს მაინტერესებდა; რაც ვიცი, ისიც მამაჩემისგან. სიმთვრალეში ყოველთვის იხსენებს მაშინდელ ისტორიებს და პატრიოტიზმს თავისებური ჟესტებით გამოხატავს.
    “სნაიპერის ნასროლ ტყვიას დღემდე ხერხემლით დავატარებ და ეგ იმიტომ, რომ ჩემი სამშობლო ასე ძალიან მიყვარს,” – იტყვის და ხელებს განზე შლის, შუბლს ოდნავ შეკრავს და “საქართველო ლამაზოს” ბოლო ხმაზე ღნავის.
    მამას სამხედრო ფორმა და ომისდროინდელი “ბათინკები” აცვია, ამინდის მიუხედავად, თავზე ყოველთვის ბერეტი ხურავს, ცხვირზე კი შავი “რეი-ბანები” დაუკოსებია.
    გარეგნულად გარეწარის შთაბეჭდილებას ტოვებს, შინაგანად ორმაგად გარეწარია.

    * * *
    ერთ დღეს დამიძახა და მკითხა: “როგორ გგონია, ცოდვა ყოველთვის ბოროტებიდან გამომდინარეობს?” ჯერ კაიფში მეგონა, მაგრამ, სახეზე რომ დავაკვირდი, მივხვდი, სერიოზულად მეკითხებოდა.
    – არ ვიცი-მეთქი.
    გაბრაზდა. სირი ხარო, მითხრა. შენხელა რო ვიყავი, უამრავ რამეზე ვფიქრობდი, შენ და შენი თაობა კი სექსს და ნარკოტიკებს ვერ გაცდითო…
    მერე დამშვიდდა…
    იცოდა ხოლმე გაფრენები, ყველას და ყველაფერს აგინებდა, შემდეგ ხელისგულებს თავზე დაიწყობდა და მონოლოგის კითხვას იწყებდა:
    “ღმერთი მარკეტინგულად შეფუთული წმინდა სახის პროდუქტია, რომლითაც იმართება მასა, რომლის ცნობიერება სავსეა ნალექით. დღეს სნობიზმით გაჟღენთილი საზოგადოება მზადაა სისხლის ბოლო წვეთამდე იბრძოლოს გაუთვიცნობიერებელი პროდუქტის გადასარჩენად.
    ერესი ერთადერთი გზაა იმისთვის, რომ გონებრივი ერექცია განვიცადოთ, შევიყვაროთ ისეთი ღმერთი, როგორიც ბიბლიაშია, და არა ისეთი, სასულიერო პირები რომ ცდილობენ თავზე მოგვახვიონ და თვითონ გაბატონდნენ ჩვენზე, დღევანდელ ეპოქაში რელიგიამ უხეში ევოლუცია განიცადა, რის შედეგადაც მივიღეთ აგრესიული ორთოდოქსების ფრთა, რომლებმაც ჯვარი საბრძოლო იარაღად აქციეს, ყალბ პათეტიკაზე გაზრდილებს უჭირთ ამ წმინდა აქსიომასთან შეგუება, იგი უარყოფს ყოველგვარ სექტას და რეალურად გვიჩვენებს გზას მარადისობამდე…
    რაც შეეხება ცოდვას, ის შეიძლება არა მარტო ბოროტებამ, არამედ სიკეთისა და ბოროტების ჭიდილმაც გამოიწვიოს”.
    მაგალითად წმინდა გიორგის ხატს ასახელებდა, რომელზეც ამბობდა, ამ ხატის დანიშნულება და ძალა ჩემთვის მიუწვდომელიაო.
    რატომ-მეთქი, ვკითხე. გაეხარდა ჩემი დაინტერესება. მარტივად აგიხსნიო, დამაიმედა. ჯერ “გიყვარდეს მტერი შენიო” მითხრა, შემდეგ ხატზე მიმითითა, აქ მტერი კი არ უყვარს, სძულს და შუბით კლავსო, ამიტომ ეს ხატი და ქრისტეს სიტყვები ურთიერთგამომრიცხავიაო.
    ვერაფერი ვუპასუხე.
    მისი აზრებისგან ყოველთვის შორს ვიყავი და ბოლომდე იგივე პოზიციაზე დავრჩი…

    * * *
    თოთხმეტის ვიყავი, დედა რომ დავმარხეთ.
    მამა ჯერ გალოთდა, მერე წამალზე შეჯდა. ეგ და რაფიკა დოზას დოზაზე ამატებდნენ, მთელი ქალაქის ძაღლობა ამათ დასდევდა.
    უბანში მამას ყველა პატივს ცემდა, თითქოს მათ გვერდით ყოფილი მხედრიონელი კი არა, ცით მოვლენილი სასწაული იდგა, შეიძლება შიშის ამბავიც იყო, იმიტომ, რომ თუ გადაეკეტებოდა, ყველაფერი ეკიდა.
    ერთხელ სამოქალაქო ომის დროს ბიჭებმა გაიჩხირეს. მერე ქაშუეთის ეკლესიასთან მღვდელი დაინახეს. აუშარდნენ, ახალი წელი ჯერ არ დამდგარა და შენ რა პონტში დადიხარო, მღვდელმა თოვლის ბაბუა კი არა, მამა ვარო, მამა ბასილი. ბიჭებმა მაგრად ჩასცინეს, შენ ბოროტი თოვლის ბაბუა ხარ და შავი წვერიც ამიტომ გაქვსო. მამაოს პირჯვრის გადაწერის შემდეგ მუხლებზე დამდგარს დაუწყია ლოცვა, მამამ კი საჩუქრების ხურჯინი ითხოვა და მღვდელს თავი გადაპარსა.
    კაიფიდან გამოსულებს გზად მომიტინგეები გადააწყდნენ, ჩვეულებრივი მოსახლეობა, უმეტესად მოხუცები და ბავშვები. “ზვი-ა-დი! ზვი-ა-დი!” – გაჰყვიროდნენ ერთხმად. მამას ჯერ გინება დაუწყია, შემდეგ ეროვნული დროშებით აღჭურვილებისთვის ავტომატის ჯერი გადაუტარებია და მანქანით ათესილა.

    * * *
    სავარძელში ზის მამა…
    სიგარეტს ღერი ღერზე ეწევა, ღრმა ფიქრებშია წასული.
    ერთი საათის წინ გაიგო რაფიკას ამბავი. არავინ არაფერს ამბობს, ყველამ იცის, რომ გაიპარა.
    დაბოღმილია მამა.
    პირდაპირ კედელზე წმინდა გიორგის ხატს უყურებს, ესეც ომისდროინდელია, საკმაოდ ძვირფასი და ოქროსფრად მოჩუქურთმებული.
    – ეჰ, რაფიკ, შე ბოზო, – ოხრავს მამა. მზერა ჩემკენ გადმოაქვს,
    ერთხანს დაჟინებით მაშტერდება, მერე ისევ ახალ ღერს უკიდებს და ნამწვებით
    სავსე საფერფლეს ადგილს უნაცვლებს.
    – ისე, რას შვები, ახალი რა არის? – მეკითხება.
    მხრებს ვიჩეჩავ. ვგულისხმობ, რომ ახალი არაფერია, ყველაფერი ძველებურადაა. ვატყობ, უხმო ჟესტი არ აკმაყოფილებს.
    – სკოლაში რა ხდება?
    – არაფერი.
    – როგორ “არაფერი”, ტყუილად დადიხარ?
    – უფრო სწორად, ყველაფერი ძველებურად მიდის, – ვცდილობ, არ გავაღიზიანო.
    – ძველებურად რო მიდის, იმიტო გენძრევათ, ელასტიკიანი ბიჭების თაობა, ბალერონები ბლიად!
    მგონი ნასვამია.
    – თქვენი სკოლები ინკუბატორებია, ზომბებად გზრდიან, და, ჩვენი არ იყოს, თქვენც ვერაფერს ხვდებით.
    – რას უნდა მივხვდეთ?
    – სკოლებში არარსებულ პატრიოტიზმს და არარსებულ სიყვარულს ქადაგებენ, ჩემი თაობა დააყლევეს, ერთ იდეოლოგიაზე გაზარდეს, წითელი ყელსახვევებით დანომრეს… ერთ დღეს კი ყველაფერს თვითონ მივხვდით და ის ყელსახვევები სირზე შემოვიხვიეთ, აი ყოველივე ამან მიგვიყვანა სამოქალაქო ომამდე, ბოროტებამდე და დედისტყვნამდე…
    – ჩვენ რა შუაში ვართ?
    – თქვენც იგივე გელით, გაიზრდებით და უფრო ნათლად დაინახავთ ყველაფერს.
    მისი რჩევა-დარიგებები ხშირად ბოდვაში გადადიოდა… ამჯერად ხატთან გააგრძელა საუბარი და გავიგონე, როგორ შეიგინა.
    ქურთუკი ჩავიცვი და კარი გავიხურე.
    ქალაქი შიშველი იყო, გრილოდა…

    * * *

    საღამოს მეზობლებმა მამაჩემის გვამი ხატის წინ იპოვეს. შუბი თვალში ქონდა გარჭობილი. გამომძიებელმა ორჯერ დამკითხა. ყველაფერს გულახდილად ვპასუხობდი. არც ის დამიმალავს, რომ მამაჩემის სიკვდილს დიდად არ განვიცდიდი.
    “შემთხვევის ადგილზე პოლიციამ ვერავითარი სამხილი ვერ აღმოაჩინა, საქმე პარანორმალურ მოვლენასთან უნდა გვქონდეს, რის საფუძველსაც გარდაცვლილის ოთახში არსებული წმ. გიორგის ხატი იძლევა, საიდანაც ნახევარი სიუჟეტი გაქრა. ნახატზე მხოლოდ გველეშაპი ჩანს…”

    * * *
    ღამით, როცა ქალაქს ეძინა, ფანჯრიდან დავინახე, მხედარი როგორ მიაჩაკჩაკებდა თავის თეთრ ცხენს ცარიელ ქუჩაში…

    © „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

    Read More
  • რეცენზია

    კოტე ჭრელაშვილი – წოვა-თუშური ენა

    22/05/2009

    “თვის ენის გადამრჩენელი”

    თამარ სუხიშვილი

    კოტე ჭრელაშვილი. წოვა-თუშური ენა. რედაქტორი თამაზ გამყრელიძე. თბ. “თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა”, 2002.

    თავისი დაბადების 100 წლის თავზე აკაკი შანიძე კორესპონდენტის შეკითხვაზე – რას ინატრებდითო, გულნაკლულად იმასაც აღნიშნავს, რომ “წოვათუშური ენის ტექსტები მრჩება გამოუქვეყნებელი”-ო.
    მხცოვანი მეცნიერის ეს დაჩივლება თავისთავად ადასტურებს წოვათუშური ენის ტექსტების პუბლიკაციის მნიშვნელობას და აუცილებლობას ჩვენი ისტორიული და ფილოლოგიური მეცნიერებისათვის.
    თუშეთის მოსახლეობა ენობრივად განსხვავებულ ორ ჯგუფად იყოფა: ჩაღმათუშებად და წოვათუშებად. ჩაღმათუშები მეტყველებენ ქართული ენის თუშურ დიალექტზე, წოვათუშები ორენოვანნი არიან, მათი საშინაო სალაპარაკო ენა წოვათუშურია, სხვაგვარად – ბაცბური, რომელიც გენეტურად მთის კავკასიურ ენათა ნახურ ჯგუფში ერთიანდება; გარეთ წოვათუშები ქართულად მეტყველებენ.
    მიუხედავად იმისა, რომ მთის კავკასიური ენებიდან პირველი მეცნიერული გრამატიკა წოვათუშურის შესახებ დაიწერა – 1854 წელს “მოკლე დახასიათება თუშური ენისა” და 1856 წელს “ცდა თუშური ენის შესახებ ანუ ქისტური ენის შესახებ თუშეთში” (ორივე ნაშრომის ავტორია ორიენტალისტი ანტონ შიფნერი, პეტერბურგის მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილი წევრი – წარმოშობით გერმანელი). მიუხედავად იმისა, რომ ამ პატარა უმწერლობო ენას მკვლევართა ყურადღება არც ამის მერე მოჰკლებია, ბევრი რამ კვლავაც შესასწავლია და მოსაწესრიგებელი, ისე როგორც ნებისმიერ ენაში, განსაკუთრებით – უმწერლობოში. ასეთია თუნდაც ტერმინთა (თუში, წოვა, ბაცბი…) ეტიმოლოგიისა და მათი ისტორიული და დღევანდელი შინაარსის საკითხი.
    თუშეთის შესახებ ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ნარკვევის – “თუშეთი” ავტორი სერგი მაკალათია 1933 წელს წერდა: “თუშეთის ისტორია ჯერ კიდევ გამოურკვეველია და ბურუსითაა მოცული.” მას შემდეგ ბევრი რამ გაირკვა, მაგრამ არა – ყველაფერი.
    უმწერლობო ენის შესახებ ნებისმიერი სამეცნიერო შრომა არა მარტო სპეციალისტების, არამედ ფართო საზოგადოების ყურადღების ცენტრში ექცევა ხოლმე. პროფესორ კოტე ჭრელაშვილის მონოგრაფია “წოვა-თუშური ენა” ქართველური და კავკასიური ენათმეცნიერებისათვის მნიშვნელოვანი შენაძენია.
    კოტე ჭრელაშვილი თბილისის ივანე ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორია, მისი ძირითადი ნაშრომებია: “ნახური ენების თანხმოვანთა სისტემა” (1975 წ.), “წოვა-თუშური და ქართული ენის ლექსიკისა და მორფოლოგიის ზოგიერთი საკითხი” (1979 წ.), “ლინგვისტურ მოძღვრებათა ისტორია” (1990 წ. I გამოცემა, 2001 წ. II გამოცემა) და სხვა.
    წიგნის სტრუქტურა ასეთია: კვლევით ნაწილს წინ უძღვის ვრცელი წინასიტყვაობა, სადაც საუბარია წოვათუშების განსახლებაზე, წოვათუშური ენის შესწავლის ისტორიაზე, საკმაოდ ვრცლად არის მიმოხილული ამ ენის პირველშემსწავლელთა და შემდეგი თაობის მკვლევართა (ა. შიფნერი, მ. ბროსე, ი. ცისკარიშვილი, ნ. მარი, ა. შანიძე, ი. დეშერიევი, რ. გაგუა, თ. უთურგაიძე და სხვ.) თვალსაზრისები წოვათუშებისა და წოვათუშური ენის შესახებ, წარმოდგენილია ინფორმაცია ამ მკვლევართა შესახებ და სათანადოდ არის დაფასებული მათი ღვაწლი. მთის კავკასიურ ენათა შესწავლის ისტორიის თვალსაზრისით საყურადღებოა მღვდელ იობ ცისკარიშვილის სამი წერილი მარი ბროსესადმი. ეს წერილები წინასიტყვაობის ბოლოსაა განთავსებული. აი, მცირე ამონარიდი ერთ-ერთი წერილიდან:
    “თქვენო აღმატებულებავ, ამა წლის 20 აპრილს გამოგიგზავნეთ გრამატიკის მეოთხე თავი, წერილითვე, ჩემი ძმის ხელით, მაგრამ დღემდის იმასვე ჰქონია. ვერ შეძლო მიეტანა კანცელარიაში. მე კი მეგონა, რომ მეოთხე ნაწილი გრამატიკისა წერილთან ერთად თქვენ მიღებული გექნებოდათ და ველოდებოდი თქვენგან ზაფხულში პასუხს…” (მარი ბროსეს დავალებით და კონსულტაციებით იობ ცისკარიშვილიმა შეადგინა მოკლე წოვათუშური ენის გრამატიკა – ხელნაწერი ინახება პეტერბურგის აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტიტუტში. ჩვენგან უდროოდ წასულმა მკვლევარმა ი. ჯოლბორდმა შეისწავლა ეს გრამატიკა და კვლევის შედეგები 1978 წ. გამოაქვეყნა კრებულში “ზოგადი და იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერების საკითხები”).
    წინასიტყვაობის ტექსტში ჩართულია რამდენიმე უნიკალური ფოტოსურათიც.
    ნაშრომის კვლევითი ნაწილი ფონეტიკური მიმოხილვით, კერძოდ, წოვათუშური ენის თანხმოვანთა პარადიგმატული სისტემის აღწერით იწყება. თანხმოვანთა ფიზიოლოგიურ-აკუსტიკურ დახასიათებასთან ერთად, გარკვეულია მათი ფონოლოგიური სტატუსიც. წოვათუშურში, ისევე როგორც ქართულში, ხშულთა სამეულებრივი სისტემები გვაქვს, ოღონდ დენტალური და პოსტველარული სამეულების ყრუ წევრებს ინტენსიური კორელატებიც მოეპოვებათ. ქართულისგან განსხვავებით, აქ სპირანტთა სამეულებრივი სისტემაც დასტურდება. წოვათუშური ენის ბგერათა ფონოლოგიური სტატუსის განსაზღვრას დიდი მნიშვნელობა აქვს ნახურ-დაღესტნურ ენათა წინარე ენის ფონოლოგიური სისტემის რეკონსტრუქციისათვის.
    მორფოლოგია მეტყველების ნაწილთა განხილვით იწყება. აქაც, ახალი ქართულის მსგავსად, 10 მეტყველების ნაწილი გამოიყოფა. დაწვრილებითი ანალიზია წარმოდგენილი სახელთა რიცხვის, ბრუნებისა და გრამატიკული კლასების შესახებ მაგ.: მკვლევარი სინქრონულ ჭრილში განიხილავს არსებითი სახელის მრავლობითობის კატეგორიას და უჩვენებს, რომ აფიქსთა სიმრავლე ამ კატეგორიის გამოხატვისას აშკარად მეორეულია და გარკვეულ ფონეტიკურ ცვლილებათა შედეგია. ასევე: წოვათუშურის ბრუნვათა სისტემაში განსხვავებული რაოდენობის ბრუნვები გამოიყოფოდა (22-მდე), მკვლევარმა 10 მარტივი ბრუნვა გამოყო. ასეა განხილული სხვა მეტყველების ნაწილებიც. კავკასიურ ენებში (ისევე როგორც ქართველურში) განსაკუთრებით რთულია ზმნის კატეგორია. ნაშრომის ავტორმა ჩამოაყალიბა წოვათუშური ენის ზმნის უღვლილების მწყობრი სისტემა. სინქრონულ ჭრილში დააფიქსირა განვითარების დინამიკა – გამოყო უღლების არქაული და ინოვაციური ფენები.
    ნაშრომში ნაჩვენებია წოვათუშურის ერთპირიანი (მონოპერსონალური) ზმნების მრავალპირიანად (პოლიპერსონალურად) ქცევის ტენდენცია, რაც ფასეული დაკვირვებაა კავკასიურ ენათა ზმნის ბუნების შესწავლისათვის. ტრადიციული გაგებისგან განსხვავებით, ახლებურადაა დანახული ზოგიერთი ზმნური კატეგორია (კაუზატივი, ასპექტი…)
    წოვათუშურის ამ მთლიან მიმოხილვას მოსდევს მეცნიერის სტატიები წოვათუშური ენის ცალკეული გრამატიკული კატეგორიებისა და ამ კატეგორიათა მიმართების შესახებ ქართველური ენებისა (ტიპოლოგიური თვალსაზრისით) და ნახური ენების (გენეტური თვალსაზრისით) სათანადო კატეგორიებთან, კონკრეტული მასალიდან ამოსვლით განხილულია ენობრივი კონტაქტებისა და ინტერფერენციის საკითხები.
    თემატიკის თვალსაზრისით გამოცალკევებით დგას სტატია, რომელიც მხატვრული ტექსტის ლინგვისტური ანალიზის პრინციპებს განიხილავს. სტატიაში განხილულია პრინციპული საკითხი, როგორი ანალიზი უნდა მიეცეს მხატვრული ტექსტის უჩვეულო მოვლენებს, რომლებმაც სალიტერატურო ენის ნორმების ფარგლებში ვერ თავსდება, ლინგვისტური თვალსაზრისით; მაგ.: დ. გურამიშვილის “ვითა დავღამდი, ისე გავსთენდი” – სალიტერატურო ენის ნორმების მიხედვით დავღამდი, გავსთენდი არასწორი ფორმებია, რადგან ეს ზმნები პირნაკლი ზმნებია; ანდა: გალაკტიონის “მგლოვიარე ბინდებით, იბურება ყვარელი”, ნორმის თვალსაზრისით – ბინდები – დარღვევაა, რადგან ამ არსებით სახელს მრავლობითი არა აქვს. მკვლევარი მხატვრული ენის მოვლენების ლინგვისტური ანალიზის დროს ენის სისტემურობის ცნებას ემყარება და ენაში გამოყოფს ორ სისტემას – ბაზისურსა და კონკრეტულს. ენის ბაზისური სისტემა აბსტრაქციაა და თეორიულად ყველა შესაძლებელ ვარიანტს მოიცავს, ის სიმეტრიულია, კონკრეტული სისტემა კი გარკვეულ დროში მოქმედებს და ასიმეტრიულია, ის ბაზისურ სისტემას ეფუძნება. დავღამდი, გავსთენდი, ბინდები ბაზისური სისტემით დასაშვები ფორმებია, რომელთაც ამ სისტემიდან შემოქმედის მხატვრული ალღო გამოიხმობს. თუმცა, რა თქმა უნდა, მხატვრული მოვლენის ლინგვისტური ინტერპრეტაციისათვის სხვა საშუალებებიც არსებობს.
    დაბოლოს, ნაშრომს ერთვის წოვა თუშური ენის ტექსტები – პროზაულიც და პოეტურიც – სათანადო ქართული თარგმანებით და ამ ტექსტების ლექსიკონით. ტექსტების ნაწილი მწერალსა და ფოლკლორისტს ივანე ბუქურაულს (1869-1943) ეკუთვნის. სამწუხაროა, რომ ეს ტექსტები ცოტაა.
    ერთ-ერთ წოვათუშურ ლექსში, რომლის ავტორი დავით არინდაულია, გამოთქმულია წუხილი საკუთარი ენის ბედზე, წოვათუშურის გულშემატკივარი კაცი თავისი კუთხის ხალხში “თვის ენის გადამრჩენელს” ეძებს:
    “ნეტავი კაცი მაჩვენა
    ამ ჩემი გულის გამგები.
    რომ არ დავკარგოთ ეს ენა,
    ჩემსავით გული სტკიოდეს.
    ვინა ხართ ყურის დამგდები.”
    ვფიქრობთ, რომ ასეთი “ყურის დამგდები” და “გადამრჩენელი” მონოგრაფიაში ჩამოთვლილი წოვათუშურის მკვლევარები და თავად “წოვა-თუშური ენის” ავტორიცაა.

    © “წიგნები – 24 საათი”

    Read More
  • ესე

    ლევან თითმერია ქუჩაში გამოდის და ყველას "პარნასში" ეპატიჟება

    22/05/2009

    ნანა კობაიძე

    გამომცემელს, რომელსაც დღეს შეგახვედრებთ, ბოლო დროს მასმედიის ყურადღება ნამდვილად არ აკლია. მიზეზი – ერთი თვის წინათ გახსნილი მაღაზია “პარნასია,” რომელიც უკვე თბილისელ ბიბლიოფილთა საყვარელ ადგილად იქცა. “ლევანმა ერთ-ერთმა პირველმა ჩამოაყალიბა დამოუკიდებელი გამოცემლობა, ახლა კი პირველია, ვინც კერძო წიგნის მაღაზია გახსნა” – გვითხრა “პარნასის” პრეზენტაციაზე ზურაბ კიკნაძემ.
    კომუნისტების შემდეგ თბილისის წიგნის მაღაზიებში რიგი აღარ ყოფილა. უამრავ მიზეზთა შორის ერთ-ერთი და ალბათ, უმთავრესი ისიც იყო, რომ ისინი ფიზიკურად აღარ არსებობდა. ზოგი – დაიხურა, ზოგი – გაიყიდა, რაც გადარჩა, წიგნები ერთ დახლზე მიკუჭეს და გულითაც რომ გდომოდა, სასურველ გამოცემას ვერ მოძებნიდი. თუმცა, ლევან თითმერია მიიჩნევს, რომ იმ რთულ პერიოდში წიგნის გადარჩენა გარკვეულწილად ამ ადამიანთა დამსახურებაცაა. ერთი სიტყვით, ასე იყო თუ ისე, მოვედით იმ დღემდე, როცა თბილისში წიგნის მაღაზია გაჩნდა და ევროსაბჭოს ექსპერტების მოხსენებაში პუნქტი, რომელიც გვამცნობს, რომ საქართველოში არ არსებობს თანამედროვე სატანდარტების არცერთი წიგნის მაღაზია – გარკვეულწილად გაბათილდა. გარკვეულწილად, რადგან ჭეშმარიტად თანამედროვე სტანდარტებამდე ჯერ ბევრი გვიკლია და ამას კარგად ხვდება ჩვენი დღევანდელი სტუმარიც.
    ლევან თითმერიასთვის საგამომცემლი საქმიანობა დღესდღეობით წარმატებულია, თუმცა, აქამდე მოსასვლელად უამრავი სირთულის გადალახვა მოუხდა. გამომცემლობა “საარი,” რომელსაც იგი დღეს ხელმძღვანელობს, ისევე, როგორც მთლიანად საგამომცემლო საქმიანობა, ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესშია. თუმცა, 1996 წელთან შედარებით, როდსაც სულ პირველად მოჰკიდა ხელი ამ საქმეს, წინსვლა საგრძნობია. “იმ პერიოდში ყოველგვარი საქმიანობის წამოწყება ძალზე სარისკო იყო. არ იშოვებოდა მასალა, არ ასებობდა საკანონმდებლი ბაზა, ყველაფერი სპონტანურად ხდებოდა” – იხსენებს ლევან თითმერია.
    ლევანმა სტამბა თავდაპირველად პოლიგრაფიული მიზნებისთვის გახსნა. “ჩემი ოჯახიდან და სამეგობრო წრიდან გამომდინარე, საგამომცემლო საქმიანობა თავიდანვე “იდო” გეგმაში, თუმცა ამ კუთხით მუშაობის საშუალება წარმატებულმა პოლიგრაფიულმა საქმიანობამ მომცა” – თქვა მან. პირველად მეგობრის, გაგა ნახუცრიშვილის ლექსების კრებული გამოსცა. “მახსოვს, როგორ გამიკვირდა, ეს წიგნი რომ დავინახე – მანამდე მეგონა, წიგნი თავისით გამოდიოდა” – იხსენებს ლევანი. დღევანდელი გადასახედიდან კრებული პოლიგრაფიულად არაფრად ვარგა, მაგრამ ლევანს იგი ძალიან უყვარს, რადგან პირველია. წიგნი მეგობრებში გავრცელდა – გაყიდვა არც უფიქრიათ, რადგან იმ დროს წიგნები არ გამოდიოდა და შესაბამისად – არც იყიდებოდა. ეს ყველაფერი მხოლოდ ახლა დგება კალაპოტში, თუმცა დღესაც ძალზე ბევრი ხელისშემშლელი მიზეზია. ლევან თითმერიას ძალზე აწუხებს ის ფაქტი, რომ ჩვენს რეალობაში ყველაფერი თბილისით შემოიფარგლება – დანარჩენი საქართველო თითქოს არ არსებობს. კი ბატონო, თბილისში გაიხსნა წიგნის მაღაზია და ეს ძალიან კარგია, მაგრამ სხვაგან? საბედნიეროდ, ბოლო დროს ამ საკითხით რეგიონებშიც ინტერესდებიან. ლევან თითმერიას რამდენიმე ადამიანმა მიაკთხა – მათ შორის საგარეჯოსა და ოზურგეთის გამგებლებმა, რომელთაც ამ რაიონებში წიგნის მაღაზიის გახსნის სურვილი გამოთქვეს. თავად ის ფაქტი, რომ წიგნზე მოთხოვნილება გაჩნდა, უკვე ბევრს ნიშნავს. ლევანმა ასეთი ფაქტი გაიხსენა: ცოტა ხნის წინათ “პარნასში” ახალგაზრდა კაცი მისულა, რომელსაც მეგობრისთვის საჩუქრად წიგნის ყიდვა უნდოდა. როგორც ჩანს, თავად ლიტერატურაში ვერ ერკვეოდა და მაღაზიის კონსულტანტებს სთხოვა დახმარება. ეს ყველაფერი რეკორდით დასრულდა – ამ ახალგაზრდამ 400 ლარის წიგნები შეიძინა. სხვათა შორის, არა ძვირფასი ალბომები, არამედ მხატვრული ლიტერატურა – თანამედროვე ქართველი ავტორების ნაწარმოებები. სხვათა შორის, თანამედროვე ქართველ მწერლებზე დღეს დიდი მოთხოვნილებაა. ლევან თითმერიას აზრით, ეს ძალიან კარგია, რადგან თავად ავტორებსაც აძლევს წერის სტიმულს, თუმცა, არის ერთი ფაქტორი, რაც მას ცოტა არ იყოს, აშინებს – ამ ფონზე არ დაიჩრდილონ კლასიკოსები.
    ბოლო დროს ზოგიერთი ქართველი გამომცემელი ინტერესდება “ძველი” ავტორების ხელახალი გამოცემით, მაგრამ საქმეს მხოლოდ ეს არ უშველის. “დღეს მაღაზიებში ვერ ნახავთ ვაჟას, ილიას, აკაკის. სამარცხვინოა, მაგრამ კომუნისტების შემდეგ “ვეფხისტყაოსანი” აღარ გამოცემულა. გია დარსალიამ (“პარნასის” მეორე მეპატრონემ – ნ.კ.) “ვეფხიტყაოსანი” სახლიდან მოიტანა და ვიტრინაზე დადო – ასე მაინც იდოს, ვინმემ რომ იკითხოსო” – გვითხრა გამომცემელმა. მისი თქმით, “საარი” სერიოზულად აპირებს ხელი მოჰკიდოს ამ სფეროს. სულ მალე გამოვა ანა კალანდაძის ლექსების კრებული, სხვათა შორის, საკმაოდ ორიგინალური ფორმით – ლექსები თავად ავტორის კალიგრაფიით დაიბეჭდება. გამოვა ნოდარ დუმბაძის ნაწარმოებები, უკვე გამოიცა გურამ რჩეულიშვილის ხუთტომეულის ორი ტომი.
    “საარი” სერიოზულ მუშაობას აპირებს თარგმანის მიმართულებითაც. ეს არის სფერო, რომელსაც დღეს ნაკლები ყურადღება ექცევა. “ხშირად საუბრობენ, რა საჭიროა თარგმნა, როცა შეიძლება ესა თუ ის ნაწარმოები რუსულად წაიკითხო. ჩემი აზრით, რუსულად მხოლოდ რუსი ავტორების კითხვაა კარგი, დანარჩენი – უნდა ითარგმნოს” – ამბობს გამომცემელი. კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მიმართულება, რომელსაც “საარი” განახორციელებს, ქართველი მწერლების საზღვარგარეთ პოპულარიზაციაა. არის თუ არა დაინტერესება იმათგან? ჯერჯერობით – არა და არც იქნება, თუ არ გავაცანით. რამდენიმე ხნის წინათ ქართველი გამომცემლები რუსეთის ელჩს შეხვდნენ და ამ საკითხზეც ისაუბრეს. სამომავლოდ დაგეგმილია გამომცემლებს შორის ურთიერთობის გაღრმავება – რუსი გამომცემლების ჩამოყვანა, ერთობლივი სემინარების გამართვა და ა.შ. ერთი სიტყვით, დროა, ჩვენი ნაჭუჭიდან გამოვძვრეთ და სხვებსაც დავანახოთ – ვინ ვართ და რა შეგვიძლია. ჯერჯერობით ქართველმა გამომცემლებმა გვიჩვენეს, რომ მათ უკეთ შეუძლიათ თანამედროვე სტანდარტებით წიგნის გამოცემა – ზოგს მეტად, ზოგს – ნაკლებად. სამომავლოდ საგამომცემლო საქმე კიდევ უფრო დაიხვეწება, თუმცა, ლევან თითმერიას აზრით, წიგნის გამოცემა მხოლოდ საქმის ნახევარია. ასევე მნიშვნელოვანია მისი მკითხველამდე მიტანა. ჩვენი რესპონდენტის თქმით, დღესდღეობით ასეთი ადგილი “პარნასია.” “ჩვეულებრივ პრეზენტაციებზე მხოლოდ ავტორისა და გამომცემლის ნაცნობ-მეგობრები იკრიბებიან, ჩვენ კი ქუჩაში გამოვდივართ და ყველას ვეპატიჟებით” – თქვა მან. ეს რამდენიმე კვირის წინათ გამომცემლობა “დიოგენესთან” ერთად გამართულმა “ავტოგრაფის” აქციამაც დაადასტურა. ვახუშტი კოტეტიშვილის თარგმანების კრებულის – “აღმოსავლურ-დასავლური დივანის” შესაძენად და ავტორის ავტოგრაფზე მონადირე მკითხველ-მყიდველთა რიგი მაღაზიის ტერიტორიას საკაოდ სცდებოდა. მის მოსაწესრიგებლად დაცვის სამსახურის გამოყენებაც კი გახდა საჭირო. ამხელა რიგში კომუნისტების დროსაც არ ვმდგარვართო – ხუმრობდა ხალხი. სამაგიეროდ, რა ბედნიერი იყო ვახუშტი კოტეტიშვილი, რომელიც ამდენ თაყვანისმცემელს, განსაკუთრებით, ახალგაზდრებს, არ ელოდა! როგორც ჩანს, ხალხს მოენატრა ლიტერატურა, პოეზია და ასეთი აქციებიო – ამბობდა ავტოგრაფების დარიგებით დაქანცული ავტორი და მხოლოდ იმაზე დარდობდა, ფართის სიმცირის გამო თავის თაყვანისმცემლებს ლიტერატურაზე რომ ვერ ესაუბრა.
    ამ აქციით ლევან თითმერია ძალზე კმაყოფილია და სამომავლოდ მსგავსი ღონისძიებების გაგრძელებას აპირებს. ცოტა ხანში “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობასთან” ერთად აკა მორჩილაძის ახალი რომანის “ძორს სიმინდის რესპუბლიკა” – პრეზენტაციას აპირებენ, შემდეგ კი რატი ამაღლობელს შეხვდებიან. “სულ ვამბობდი და კიდევ ვიმეორებ, ეს მაღაზია არ არის მხოლოდ ჩემი, მისი კარი ღიაა ყველა გამომცემლისთვის, ვისაც სურს საკუთარი პროდუქცია მკითხველამდე მიიტანოს” – ამბობს იგი და თანამშრომლობის მსურველებს “პარნასში” ეპატიჟება. გამომცემელს აქციების კიდევ ერთი – ძალზე მნიშვნელოვანი “სერია” აქვს გეგმაში – საბავშვო აქციები, რომელთა “პრეზენტაცია” ორიოდე კვირის წინათ უკვე გაიმართა. ერთ-ერთი გერმანული სკოლის, “ანი-ცეტის” მოსწავლეებმა მაღაზიის წინ, ღია ცის ქვეშ წარმოადგინეს გერმანული ზღაპარი “დუდელდაი და თოვლის პაპა,” მაღაზიაში კი მსურველებს ამ წიგნის შეძენა შეეძლოთ. ლევან თითმერია ამ აქციით ძალზე კმაყოფილია, თუ არ ჩავთვლით ტექნიკურ ხარვეზებს. თუმცა, ტექნიკური ხარვეზები ვერ შეედრება იმ ბედნიერებას, რაც იმ დღეს ბავშვებმა წიგნებთან უშუალო კონტაქტით განიცადეს. სკოლის დირექტორის თქმით, ერთ-ერთმა მოსწავლემ, რომელიც წიგნს სათოფეზე არ ეკარებოდა, იმ დღის შემდეგ კითხვა დაიწყო. დამეთანხმებით, ეს აქცია თუნდაც ამად ღირდა.
    და ბოლოს, საკითხი, რომელიც, არ ვიცი, ჩვენდა სასიხარულოდ თუ სამწუხაროდ, ბოლო დროს მომრავლებული წიგნების პრეზენტაციებმა “ააგორა.” გახსოვთ, ალბათ, ის პერიოდი, რელიგიურობა რომ შემოვიდა მოდაში – სწამდათ თუ არა, უნდოდათ თუ არა, ყველა ეკლესიას მიაწყდა. დღეს ასეთივე ბუმია წიგნის სფეროში – წიგნის ყიდვა, განსაკუთრებით, “პარნასში,” მოდურად იქცა. ძალიან მინდა დავიჯერო, მაგრამ მეეჭვება, რომ ყველა, ვინც წიგნს ყიდულობს, მათი მკითხველია. მავანი იტყვის – დალოცვილო, არ ვყიდულობდით და გვიკიჟინებდით, რატომ არ ყიდულობთო; ვყიდულობთ და ახლა იმას ამბობთ – ნეტავ, რისთვის ყიდულობთო. არის ამ სიტყვებში ლოგიკა. ალბათ, მაინც, სჯობს, იყიდონ, თავად თუ არა, მათი შვილები, მეგობრები, მეზობლები წაიკითხავენ და ჩვენ ვიქნებით ბევრნი, ძალიან ბევრნი, ხალხი, რომელსაც ლიტერატურა ძალიან გვიყვარს.

    © “წიგნები – 24 საათი”

    Read More
  • კრიტიკა

    ზაზა შათირიშვილი – პოეტი და პოეზია ევროპულ კულტურაში

    20/05/2009

    ანტიკური კულტურის არქაულ პერიოდში პოეზია ხსოვნის, მოხსენიების, დამახსოვრებისა და მეხსიერების აქტუალურ ფორმას წარმოდგენს. სწორედ ასე უნდა გავიგოთ ჰომეროსის პოეზიის “ორალური ხასიათი” – ერთი მხრივ, იმახსოვრებენ თვითონ პოეტურ ნაწარმოებს, ხოლო მეორე მხრივ, პოეზიისა და პოეტური ნაწარმოების მეშვეობით ახსოვთ გმირის უკვდავი სახელი და დიდება. მაშასადამე, სახელი და დიდება ევროპული პოეზიის სათავეებიდანვე განსაზღვრავს პოეტური ენის (ენების) მთელ შემდგომ ისტორიასა და ტრადიციას (ტრადიციებს).
    ილიადას ერთ-ერთი მთავარი თემა – ესაა kleos apthiton – უჭკნობი, უკვდავი სახელი (დიდება), რომლისთვისაც იბრძვის აქილევსი. აქილევსი რამდენჯერმე მიუთითებს, რომ მისი მიზანი უკვდავი სახელის მოპოვებაა, რომლის გარანტია სწორედ “ეს პოემა” იქნება, რომ სწორედ ილიადას მეშვეობით დაიმახსოვრებენ მის სახელს. ჰომეროსის ამ პოემის თემა მოკლედ ასე შიძლება გადმოიცეს: “სჯობს სახელისა მოხვეჭა ყოველსა მოსახვეჭელსა” (რუსთაველი).
    ჰომეროსის პოემას (პოემებს), ფაქტობრივად, რიტუალური დანიშნულება აქვს. რიტუალური ინიციაცაციის გავლის შემდეგ მცირეაზიელი მეფე სარპედონი (ზევსის შვილი), ტროას ომში იღებს მონაწილეობას. გმირული სიკვდილის შემდეგ ნიმფებს მისი სხეული მშობლიურ ქალაქში გადააქვთ, სადაც ის “ღმერთი ხდება”, რის შემდეგაც აწესებენ მის კულტს (როგორც გვიჩვენებს ამას ამერიკელი კლასიკოსი ფილოლოგი გრეგორი ნადი თავის ერთ გამოკვლევაში).
    აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ტროას ომი რიტუალური ინიციაციაა, ხოლო გმირული სიკვდილი – ღმერთად გახდომის პირობა (რიტუალური ინიციაციის გავლა ხომ სიმბოლურად სიკვდილსა და ახალ დაბადებას – უკვდავებას, “განღმრთობას” ნიშნავს). ამ აზრით, ილიადა ყველაფერთან ერთად გმირის უკვდავების გარანტია და მისი უკვდავი სახელის “მოსახსენიებელია”, როგორც მერაბ მამარდაშვილი იტყოდა, “ხსოვნის მანქანაა”.
    უკვე პლატონს სრულიად აღარ ესმის ილიადას ეს სიღრმისეული დანიშნულება. მისი აზრით, ჰომეროსმა ღმერთებზე ბევრი უმართებულო რამ თქვა და უფრო მეტიც – ჰომეროსი (და, საზოგადოდ, პოეტი) “ჩრდილების შემოქმედია” – ის ჭეშმარიტ რეალობას კი არ გვიჩვენებს, არამედ – ოდენ ბაძავს მას – “მეორე რეალობას” – და “ჩრდილის ჩრდილსა” და “ანარეკლის ანარეკლს” ქმნის. სწორედ ესაა, ე.წ. პლატონური “მიმესისის” მნიშვნელობა.
    აქ ჩვენ ჭეშმარიტი რეალობის პლატონისეულ მნიშვნელობაზე არ შევჩერდებით. შევნიშნავთ, რომ ამ რეალობას ჭვრეტენ ღმერთები და ადამიანის უკვდავი სული (განხორცილებამდე და სიკვდილის შემდეგ). ხოლო ფილოსოფოსის ცხოვრება სხვა არაფერია, თუ არა სიკვდილისთვის მზადება – მზადება იმისათვის, რომ სიკვდილის შემდეგ უჭვრიტოს ჭეშმარიტ რეალობას – იმას, რაც თავისთავად არსებობს – ღმერთს. ამ აზრით, ფილოსოფიას პლატონი რიტუალურ ფუნქციას აკისრებს – სიკვდილის გზით “განღმრთობა” ფილოსოფოსის მოვალეობაა. სწორედ ამიტომ, ჰომეროსიცა და პოეზიაც, საზოგადოდ, “მიმესისია” – “ჭეშმარიტი რეალობის (ყოფნის) ანარეკლია”. პოეზია წინასწარმეტყველების მსგავსი მოვლენაა, პოეტის შთაგონება წინასწამეტყველის – მისანის (პითიას) “მანიას” – უგონობას ჰგავს, მაგრამ პოეზიაა არაა სიკვდილისთვის მზადება და თავად ჭეშმარიტი რეალობის ჭვრეტა.
    ვერგილიუსისთვისაც უცნობია ჰომეროსის პოემის დანიშნულება – მისი რიტუალური ხასიათი. ენეასი მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც ის რომის დამფუძნებელია. ამდენად, “მარადიული რომი” და რომის უკვდავი სახელია ვერგილიუსის პოემის მთავარი თემაცა და გმირიც. ავგუსტუსის ხანის პოეტებისათვის, პოეტი წინასწარმეტყველია (vates). სწორედ ამგვარად ესმით პოეტის დანიშნულება ჰორაციუსსა და ოვიდიუსს.
    დაბოლოს, დანტე კომედიაში აგრძელებს ამ ტრადიციას – ის თავის თავს წარმოგვიდგენს როგორც პოეტსა და წინასწარმეტყველს, ოღონდ დანტესთან რომაულ vates-ს ბიბლიური წინასწარმეტყველის ფიგურა ანაცვლებს.
    ამ მცირე ექსკურსის შემდეგ დავსვათ ამგვარი კითხვა: ვისთვის იწერება ლექსი XIX-XX საუკუნეებში? განსხვავებით წინა ისტორიული პერიოდებისაგან, პოეზია იწერება და იქმნება “წარმოსახვითი მკითხველისათვის”, ვისაც გენიალური ოსიპ მანდელშტამი “შორეულ თანამოსაუბრეს” (“дальний собеседник”) უწოდებდა.
    აქ უნდა გამოვიყენო თანამედროვე ფრანგი ფილოსოფოსის ალენ ბადიუს კონცეპტი – “პოეტთა საუკუნე” (l’ âge des poètes). ბადიუ გულისხმობს პოეზიისა და ფილოსოფიის განსაკუთრებულ კავშირს, რომელიც, მისი აზრით, 1860-1960 წწ.-ებში არსებობდა – არტურ რემბოდან პაულ ცელანამდე. ცხადია, ბადიუ არ საუბრობს “პოეტი-წინასწარმეტყველის” ხატზე, არამედ იმ განსაკუთრებულ “მეტაფიზიკურ სტატუსს” მონიშნავს, რომელიც პოეზიამ (და, გარკვეულწილად, საზოგადოდ, ლიტერატურამაც) XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან შეიძინა.
    ბადიუსაგან განსხვავებით, მე მიმაჩნია, რომ პოეზიამ (და ლიტერატურამ, განსაკუთრებით – რომანმა) “ექსისტენციალური” მეგზურის “კომპენსატორული” როლი იტვირთა, რაც ქრისტიანული ცივილიზაციის “დასასრულმა” გამოიწვია. აქვე შევნიშნავ, რომ XX საუკუნის დიდი ინგლისელი თეოლოგისა და ქრისტიანი მწერლის სი ეს ლუისის კვალდაკვალ, მეც მგონია, რომ “ქრისტიანული ცივილიზაციის დასასრული” ნიშნავს სოციალურ ცხოვრებაზე ქრისტიანობის გავლენის შესუსტებას და არა – ქრისტიანობისა თუ ეკლესიის კრიზისს.
    სწორედ მაშინ, როცა ავტონომიურ ევროპულ კულტურას ქრისტიანული საფუძველი გამოეცალა, პოეზია ექსისტენციალური მეგზური და ნამდვილი “ნუგეშინის-მცემელი” გახდა. ადამიანებმა მასობრივად მიმართეს პოეზიას (და, საზოგადოდ, ლიტერატურას) იმგვარად, როგორც მანამდე რელიგიას მიმართავდნენ ხოლმე – დაიწყო ერთგვარი “პოეტური პილიგრიმობა”: ჩნდება შექსპირის კულტი, ტოლსტოის კულტი, დოსტოევსკის კულტი; ჰოლდერლინს, ვალერისა თუ რილკეს ისეთივე “ექსისტენციალური გატაცებით” კითხულობენ, როგორც ქრისტიანულ ლათინურ საშუალო საუკუნეების მიწურულს თომა კემპიელის სახელით ცნობილ ტრაქტატს De imitatione Christi-ს (ქრისტეს მიბაძვისათვის). პოეზიაში ეძებენ ცხოვრების საზრისსა და მეტაფიზიკურ გზამკვლევს.
    სწორედ ეს “პოეტთა საუკუნე” დასრულდა XX საუკუნის 60-ანი წლებში. ნელ-ნელა დაიწყო ნაციონალურ კანონთა ფრაგმენტაცია და, ამასთანავე, შესუსტდა ლიტერატურის საგანმანათლებლო ფუნქცია. XXI საუკუნის დასაწყისისათვის ლიტერატურის “მეტფიზიკური” როლი საბოლოოდ ამოიწურა – დასავლური საზოგადოების ფრაგმენტაციამ “პოეტური პილიგრიმობის” საერთო ცენტრ(ებ)ისათვის ადგილი აღარ დატოვა. დადგა “სერვისის ადამიანის” – სოციოლოგთა და მენეჯერთა – დრო. “პოეტთა საუკუნე” დამთავრდა.
    XX საუკუნის 60-ანი წლებიდან მოყოლებული პოეზია, ფაქტობრივად, უადრესატო ხდება – ლექსი იწერება “ენისათვის და ენის შესასხმელად” – იოსიფ ბროდსკის მოსაზრება, რომ პოეზია ენის ავტოკომუნიკაციაა, რომ ენაა პოეზიის ჭეშმარიტი ადრესანტი (შემოქმედი) და ადრესატი (მსმენელი-მკითხველი) არსებითად და ზუსტად გამოხატავს დღევანდელ მდგომარეობას.
    ცხადია, ყოველივე ამის ერთი-ერთი მთავარი მიზეზი ისიცაა, რომ დასავლური განათლების სისტემის ცენტრს ლათინური ენა და, აქედან გამომდინარე, ლათინური პოეზია აღარ წამოდგენს – ევროპული სკოლისა და ტრადიციის უწყვეტობას ხომ ისიც განაპირობებდა, რომ IV საუკუნის პოეტი ავსონიუსიც, დანტეც, ბოდლერიცა და ელიოტიც სკოლაში ერთსა და იმავე მთავარ პოეტებს – ვერგილიუსს, ჰორაციუსს, ოვიდიუსს… – სწავლობდნენ და იზეპირებდნენ. ეს სიტუაცია XX საუკუნის 60-იანი წლებიდან მოყოლებული რადიკალურად იცვლება – დღეს კლასიკურმა ენებმა და კლასიკურმა პოეზიამ ევროპულ სკოლაში პოზიციები საბოლოოდ დათმო.
    აქ საჭიროა კიდევ ერთი რამის დამატება: განსხვავებით პოსტმოდერნისტული პროზისაგან, რომელიც “დაბალი Fჟანრების” (დეტექტივი, ტრილერი, ეროტიკა, ფანტასტიკა/ფენტეზი და ა.შ.) ათვისებით ფართო მკითხველს “თავს აკითხებს” და კომერციულადაც, გარკვეულწილად, წარმატებულია (მაგალითად, უმბერტო ეკო, პამუკი, პერეს-რევერტე, პიტერ აკროიდი, უელბეკი, პოლ ოსტერი, აკუნინი, პელევინი, აკა მორჩილაძე და ა.შ. – არ დაგვავიწყდეს “ორმაგი კოდირებაც”, როცა ერთსა და იმავე ნაწარმოებს “უბრალო” მკითხველი აღიქვამს როგორც “ჩვეულებრივ” დეტექტივს, ხოლო “დახვეწილი მკითხველი” – როგორც მეტაფიქციურ – საკუთარი თავის ინტერპრეტაციის შემძლე პალიმფსესტს; აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ თანამედროვე პროზის აქტუალობას დიდწილად ჰოლივუდი განსაზღვრავს) – განსხვავებით ლექსის მკითხველი თუ მსმენელი აუდიტორია ორ არათანაბარ ნაწილადაა გაყოფილი: ერთი – “გათითოკაცებული” (“ელიტური”) – ნაწილი, ალბათ მაინც ინერციით, პოეზიას კვლავ “ექსისტენციალურ მეგზურად” აღიქვამს (აქედან – ჩუვაში ეროვნების შესანიშნავი რუსულენოვანი პოეტის აწ განსვენებული გენადი აიგის ცელანისმსგავსი ცნობადობა თანამედროვე ევროპაში), ხოლო, მეორე მხრივ, – ჩვენს წინაშეა, მაგალითისათვის, რეპის მომხმარებელთა უზარმაზარი აუდიტორია. ამ ორ აუდიტორიას შორის კომუნიკაცია, ფაქტობრივად, შეუძლებელია.
    დღეს თანამედროვე პოეტის წინაშე სამი ალტერნატივაა: პირველი – გახდეს ახალი რაფსოდი და შეუერთდეს თუფაქ შაკურისა თუ ემინემის დასს; მეორე – შექმნას ლექსები პროფესიონალთათვის როგორც პროფესიონალმა – თანამედროვე მხატვრის მსგავსად, რომელიც თავის ინსტალაციას ქმნის არა მნახველისა თუ შემფასებლისთვის (მოყვარულთათვის), არამედ – უშუალოდ დამკვეთისათვის – მუზეუმისა თუ გალერეისთვის, გალერეის კურატორისათვის, ასევე, დღევანდელი პროფესიონალი პოეტიც წერს არა მკითხველისათვის (მოყვარულთათვის), არამედ – უნივერსიტეტების პროფესორთა და აკადემიურ მკვლევართათვის; უფრო მეტიც – ხშირ შემთხვევაში თავად პოეტიც უნივერსიტეტის პროფესორია – ჯონ ეშბერი, მარკ სტრენდი, იოსიფ ბროდსკი, შეიმას ჰინი, ლევ ლოსევი, ტომას ვენცლოვა ამის თვალსაჩინო მაგალითები იყვნენ და არიან.
    მაგრამ არსებობს მესამე ალტერნატივაც. პოეტს მუდამ შეუძლია დაუბრუნდეს იმ ინსტიტუციურ საწყისს, საიდანაც წარმოიშვა ევროპული ლირიკა – ლოცვით-მედიტაციურ პრაქტიკასა და ჟანრს. როგორც ცნობილია, ევროპული ლირიკა XVI-XVII საუკუნეებში სწორედ ამგვარად იწყება ინგლისში, ინგლისური ნაციონალური ეკლესიის (ანგლიკანობის) წიაღში, სადაც ინგლისური ენის სივრცეში ხდება ლათინურენოვანი ლოცვით-მედიტაციური ჟანრისა და პრაქტიკის გადანერგვა – ჯონ დონი არა მხოლოდ სენ-პოლის წინამძღვარია, არამედ – ინგლისური მეტაფიზიკური პოეზიისა და ევროპული ლირიკული პოეზიის ერთ-ერთი დამფუძნებელი, რომლის ლირიკული მედიტაციების საფუძველი წმ. ეგნატე ლოიოლას სულიერი ვაÒჯიშები – მედიტაციებია (იხ. ამის შესახებ: ინგლისელი ფილოლოგის, ლუის მარტცის გამოკვლევები).
    სწორედ ინგლისური ლირიკული პოეზიიდან იწყება თანამედროვე ლირიკული პოეზია, რომელიც ვრცელდება ჯერ საფრანგეთსა და გერმანიაში, ხოლო შემდეგ – სხვა ევროპულ ქვეყნებსა და რუსეთში. ამ გავრცელებისას ის ნელ-ნელა “ივიწყებს” თავის გენეალოგიას – წყდება ლოცვით პრაქტიკას როგორც თემეტურად, ისე – ინსტიტუციურად. თუმცა, დროდადრო “ჟანრული მეხსიერება” მაინც თავს გვახსენებს, ოღონდ ამჯერად უკვე, ძირითადად, კათოლიკე პოეტებთან და აღმოსავლური ქრისტიანობის სივრცეში – კლემენს ბრენტანოÓ, პუშკინის, ლერმონტოვისა და ბარათაშვილის ცალკეული ლექსები, ჟიულ ლაფორგი, ჯერარდ მენლი ჰოპკინსი, ვლადიმირ სოლოვიოვი, პოლ ვერლენის გვიანდელი ლირიკა; XX საუკუნეში – ფრანსის ჟამი, შარლ პეგი, პოლ კლოდელი, მაქს ჟაკობისა და უისტან ჰიუ ოდენის გვიანდელი შემოქმედება, ვიაჩესლავ ივანოვი, გერტრუდ ფონ ლე ფორტი, გაბრიელა მისტრალი, ოსიპ მანდელშტამი, ბორის პასტერნაკი (განსაკუთრებით – იური ჟივაგოს ლექსები), ანა ახმატოვა, ტომას ელიოტი (მოყოლებული ნაცრისყრის ოთხშაბათიდან), იოსიფ ბროდსკის მირქმა და საშობაო ლექსების მრავალწლიანი წყება…
    “ელიტური პოეტი” დღეს სწორედ ამ ორი ალტერნატივის წინაშეა – იყოს პოეტი-მეცნიერი მეცნიერთათვის (ალექსანდრიული ტიპის ერუდიტი-პოეტის მსგავსად), სადაც მისი აუდიტორია ოდენ ინტელექტუალური ელიტით ამოიწურება, ან იყოს მედიტაციური პოეტი, რომელსაც ათვისებული აქვს ევროპული პოეზიის მთელი გამოცდილება და რომლის აუდიტორიაც პოტენციურად უსაზღვროა, რადგან ისევე როგორც ქრისტინული უწყება, მისი პოეზიაც ნებისმიერი ადამიანისთვისაა განკუთვნილი.
    დაბოლოს, პოეზია, როგორც უკვე აღვნიშნე, იწყება როგორც ხსოვნის, მესხიერებისა და დამახსოვრების ხელოვნება – ესაა მოსახსენიებელი, რისი მეშვეობითაც ახსოვთ ჯერ ღმერთის სახელი, შემდეგ გმირის (რომელიც ღმერთი ხდება სიკდილის შემდეგ) უკვდავი სახელი, ხოლო შემდეგ თვითონ პოეტის სახელი. ამიტომაც, ჰომეროსის პოეზია “ორალური პოეზიაა” ორივე მნიშვნელობით – პოეზიის მეშვეობით იმახსოვრებენ გმირის უკვდავ სახელს და, ამავე დროს, ზეპირად იმახსოვრებენ თვითონ ტექსტს და ახსოვთ პოეტის უკვდავი სახელი.
    დაზეპირებას რიტუალური მნიშვნელობა აქვს – ჩვენ ვიმახსოვრებთ და ვიზეპირებთ იმას, რაც საკრალურია. სწორედ ამიტომ ვიცით ზეპირად ლოცვები და ლექსები. როდესაც თანამედროვე სკოლამ, საზოგადოდ, ლექსების დაზეპირებაზე უარი თქვა, ამით სწორედ ის ფაქტი გაცხადდა, რომ დამთავრდა პოეტთა ეპოქა, დამთავრდა დრო, როცა პოეზია საკრალური იყო. თანამედროვე ადამიანი მოლოდ კანონებს იზეპირებს, რადგანაც დღეს საკრალური მხოლოდ კანონია (ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია და ა.შ.).
    ლექსი, რომელიც არ გვახსოვს, რომელსაც არ ვიზეპირებთ, აღარაა ლექსი, ლექსი, რომელიც მხოლოდ გამოკვლევისა და სტატიებისთვის იწერება ისეთივე სამუზეუმო ექსპონატია, როგორც ხელოვნების ნაწარმოები, რომელიც მხოლოდ გალერეისთვის იქმნება. მაგრამ ლექსი, რომელიც უბრუნდება თავის საწყისს – უკვდავი სახელის დამახსოვრებას – ფაქტობრივად, ისევ ლოცვა ხდება.

    © „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

    Read More
  • პოეზია

    ლია სტურუა – ლექსები

    20/05/2009

    ***

    ყურებიდან ამომიჩიჩქნეს
    მთელი მუსიკის სიყვარული,
    თვალებიდან – მთები, როგორც ხეების გაგრძელება
    ჩიტის კვალი რომ დავინახო ჰაერში
    და მას გავყვე?
    მაგრამ ჯერ ხორცი არ დამიყრია,
    სისხლი არ დამიხარჯავს
    ახლობლების გაფერადებისთვის,
    ერთადერთი, რაც მოვსინჯე,
    პურის ნაჭერი დავდე ცაში –
    შეუსაბამო სიდიდეები შევათავსე
    მარტო ეს არი…

    ნევროზი

    მირტყამენ, სიტყვები მტკივა,
    სისხლი მდის: ერთი ლიტრი – ერთი მიხაკი,
    გამეტაფორებამდე – მეორე ჯგუფის, ცხელი,
    ლეიკოციტებმა რომ
    თეთრი დროშა არ გამოფინონ,
    მერე – ლექსის მასალა,
    ციროზიან ღვიძლსა და არაუშავს გულს შორის
    ჩამჯდარი ღმერთის კარნახით,
    ქაღალდზე გადატანილი…
    იცის ვინმემ ის ფანჯარა,
    ჩემი კალენდარი, რომელშიც ცა
    ხან მწვანე ფეხებზე დგას,
    ხან შავზე? ხეებით ვხვდები მის ფერს,
    თვითონ მეორე სართულიდან არ ჩანს.
    ნევროზი, პარანოია, რომ მირტყამენ
    და სიტყვები მტკივა, ყველაფერი
    შიგნით ხდება, ფანჯრის მინა მშვიდია,
    არც დაიგრიხება, არც გაიბზარება ამის გამო
    ერთადერთი, სისხლის გამიხაკება,
    გარედანაც ჩანს,
    ეს ხედი ზოგად ამბებს რომ დააყოლო,
    რაღაც, შიდაგანათებასავით გამოგივა,
    ვერც გატკენენ, ვერც გამოგირთავენ…

    რევოლუცია

    “კანონმოშიში მოქალაქე”
    რა სიტყვები მოარგეს
    ჩამქრალ ვულკანებს!
    უემოციო ადამიანი, რამდენიც გინდა
    საშენი მასალა კედლებისთვის, ლოზუნგებისთვის,
    ჩამქრალი ვულკანები კი იღვიძებენ,
    გაუფრთხილებლად, უკანონოდ,
    იმ საძირკვლის შესარყევად,
    მუდმივი რომ გეგონა
    რა, უჩივლებ რევოლუციას?
    დაიჭერ, კატალოგში ჩასვამ,
    ნაივური ხელოვნების განყოფილებაში,
    შეგირდებს მიუჩენ
    რომ გაიგონ მისი საიდუმლო?
    როგორ შეუძლია თავის აფეთქება
    ისედაც, სიცხეში,
    ერთი ხის გადარჩენისთვის,
    ერთი ბედნიერი ლექსისთვის,
    ჩემისთანა პესიმისტის ერთი აღტაცებისთვის,
    თორემ კანონმოშიში მოქალაქეების
    დარწმუნებას რა უნდა,
    რომ რევოლუციას ვერ უჩივლებ…

    ***

    შემოვიდა, ჩვეულებრივი, ერთი მრავალთაგანი,
    მაგრამ ისეთი სახე შემოიტანა,
    სულ წაშალა ფულის მთხოვნელები,
    პურის, ტრამვაისგან მოჭრილი ფეხების.
    (როდის იყო ტრამვაი? 100 წლის წინ?)
    ამდენი ხანი მელოდა?
    ორფეოსობა უკუღმა.
    ლურჯი გზა, ძალიან მოლიპული…
    წასვლისას, დავიხარე
    და მიწიდან ჩემი სისხლი ავიღე –

    თავშესაფარი

    როგორ ცხოვრობენ ამერიკაში?
    კონსტიტუციის მეხუთე შესწორების
    ჩრდილში, როგორც მე “თუმცა”-ში და “შეიძლება”-ში?
    შტატებს ვგულისხმობ, თორემ
    იქვე არ მწიფდება იოკნაპატოფა?
    წნევა რომ დაგარტყამს,
    ფეხები სინათლეში ჩაყარე და წადი,
    სპილენძის ტაშტები გაიყოლე,
    შუბლი ღამეს ურტყი,
    რომ არ გეტკინოს,
    შთაბეჭდილება კი შეიქმნას თავგანწირვის.
    მაგრამ შუქი რომ ადგეს და ჩაქრეს,
    თავის აგვისტოიანად,
    აბსოლუტური ყური დაიხშოს
    თუნდაც, ამ უვნებელ სიყალბეზე?
    ვიღა ააშენებს მსგავს ქვეყანას,
    იმ მინდორივით ვრცელი პოეტის
    და ვარდისფერგემოვნებიანი მაგნატის მერე?
    ვინ ივლის ასე, თავის უფსკრულებით,
    რუსი ეპილეპტიკის თვალის სინათლე,
    იქაც, აგვისტოს შუქი,
    რომ სივრცემ თავი არ მოგვაკვლევინოს…

    ლობოტომია

    გადააბრუნე სიტყვები,
    ამოატრიალე ბელტებივით!
    აუტანელია ერთი და იგივე ბალახისფერი,
    გააწითლე მიწა და არავითარი გოგენი!
    როგორც გინდა, ისე შეღებე
    მორჩილი სიტყვები
    უაზროდ, შეუსაბამოდ,
    ოღონდ, მოსაწყენი არ იყოს!
    გაშრა ტვინი!
    ლაზარე, ლაზარე, ლაზარე!
    წვიმა, ზარი, სიგიჟე ჩარჩოში,
    ელექტროშოკი –
    თავიდან გულის ამოღება,
    დაბრუნება აი ია-სთან,
    მასწავლებელი ვაჟა-ფშაველა,
    მისი ხელმძღვანელობით, ისევ ია აი-სკენ,
    ყველაფერი თავიდან!
    არ ამართლებს ლობოტომია,
    როცა უკუღმართობა გაქვს სისხლში
    და იისფერი საღებავი ენაზე…

    ***

    ერთად აღარ ვზივართ მაგიდასთან,
    რომ ვუყუროთ, რა მაღალია
    ჩაის ჭიქებიდან ამოსული ორთქლი,
    რა მონატრებული ლაპარაკი არაფერზე,
    სიტყვას რომ დილის ჭირხლი ადევს
    და უფრო მეტს ნიშნავს,
    ვიდრე გამოხატავს.
    ეკა, მეორადი მაღაზიიდან
    მოტანილ კარადაში,
    სუფთა სარეცხის სუნს დებს,
    ელენე ბგერა რ-ს
    შოკოლადივით ღრღნის,
    ფრანგულს სწავლობს,
    ელგუჯა საფლავში წევს,
    მე იმ დროს ვიგონებ,
    ფანჯარას რომ გავაღებდი
    და ოთახი პეიზაჟით ივსებოდა…

    finita la comedia

    კარუსელის ცხენით სახლში მოვდივარ,
    პირით ბალახი მომაქვს,
    ძუძუებით – დელ არტეს კომედია –
    მთვარის და სევდის რძე
    ნორმალური პრაგმატიზმის წინააღმდეგ
    დედა მედო ენის ქვეშ
    და ინფარქტს გადავრჩი,
    ცეცხლს ვუსმენდი ჩალასავით,
    ბოლომდე არ დამწვა,
    მეთორმეტე სართულიდან გადმოვვარდი
    და რომელიღაც თეატრის ლოჟამ
    ხავერდი მომაგება,
    ჩემი ფართე სახელოებიდან
    ცვიოდნენ სევდები და მთვარეები
    მათი საპირწონე ლოგიკა
    მაშინაც არ იყო,
    მხოლოდ ნათესავი სიგიჟე,
    დედა ენის ქვეშ, ცეცხლი ტერაკოტის სასაში,
    მორჩილი ჩალა…
    კარუსელის ცხენით მივდივარ
    დელ არტეს ქვეყანაში,
    სადაც კომედიას თამაშობენ,
    სახლში ბრუნდებიან
    და იმდენ შვილს აკეთებენ,
    რამდენი კომპლექსიც ცვივა
    ჩემი სახელოებიდან…

    უპასუხობა

    პრესა საუზმეზე, სადილზე, ვახშამზე,
    ყვითელი, მსუყე
    და მეორე, მშიერსიტყვებიანი:
    კომუნიზმი, დემოკრატია,
    ბატალიები იერონიმუს ბოსხის,
    ნაბიჯები ჰაერში,
    როგორ უნდა გააძღო ხალხი
    წითელი ნაწლავების რეპროდუქციით?
    პასუხი ამა და ამ ჟურნალის
    ბოლო გვერდზე, იქამდე რა მიატანს?
    შეიძლება, ეპილეფსიაში გადავარდე,
    ლოკოკინების წალკოტში…
    ისევ გაგექცა სიტყვა სილამაზისკენ?
    რაღად გინდა! შეეხიზნე კოლექტიურ არაცნობიერს,
    როგორც ტყეს,
    რბილად მოგექცევა ბალახი,
    ამ ბალიშიდან შეხედავ პრესას
    გაშუშებული თვალებით,
    საუზმეს, სადილს, ვახშამს,
    გასტრონომიული მაღაზიებივით გაყიდი,
    ხორცს იშოვი, რომელსაც თმა ეზრდება,
    ხერხემალი უმაგრდება, გამოყვასებას ცდილობს,
    მტრობამდე ერთი მამლის ყივილი აქვს გასავლელი,
    ბატალიები…
    ბოსხს ეშინია, კომპოზიცია არ დაენგრეს,
    კომპრომისი ბალახთან, მაძღარი ხალხი…
    მაგრამ ჩემი კოსმოგონიური წარსული,
    მზის, მთვარის და ვარსკვლავების მონაწილეობით?
    ყველაზე კარგად ვერ ვპასუხობ
    ამ შეკითხვაზე

    © „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

    Read More
  • კრიტიკა,  რეცენზია

    ერაზმუს როტერდამელი – სისულელის ქება

    20/05/2009

    მალხაზ ხარბედია
    სიბრძნე სისულელისა
    ანუ, რატომ უნდა გამოვტოვოთ წიგნის კითხვისას შესავალი

    ერაზმუს როტერდამელი. სისულელის ქება. ლათინურიდან თარგმნა, შესავალი წერილი და შენიშვნები დაურთო ლალი კოჭლამაზაშვილმა. რედაქტორი ნანა ტონია. თბ. “ლოგოსი”, 2002.

    წაკითხვა, თარგმანება და შროშანთა შრიალი

    თავად ერაზმუსი ბრძანებს, “რაც უფრო ფართოდაა გავრცელებული ესა თუ ის მოვლენა, მით უფრო დასაფასებელიაო”. ჰოდა, მოდით დავაფასოთ ჩვენში ასე გავრცელებული სისულელე და მივუძღვნათ ერთი პატარა ხოტბა მასა და მის “განმადიდებელს”, ერაზმუს დეზიდერიუს როტერდამელს.
    წიგნის მთარგმნელმა თავისი წინასიტყვაობა შტეფან ცვაიგის სიტყვებით დაასათაურა – “დიადი მივიწყებული”, რომელიც მართალია მხოლოდ ერაზმუსს მიემართება, მაგრამ ამ ცნების ქვეშ ბევრი ის “უიღბლო” ავტორიც უნდა ვიგულისხმოთ, ვისაც დღემდე არ გაუმართლა და ვერ ეღირსა გადმოქართულებას. მათი ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანდა, თუმცა ყველაზე სამწუხარო მაინც ისაა, რომ ქართველების უმრავლესობას ესა თუ წიგნი უკვე თარგმნილი ჰგონია ხოლმე და მისი პირველად გამოცემისას გაკვირვებულები კითხულობენ, “კაცო, ეს წიგნი ხომ თარგმნილი იყო?!”. ასე დაემართა ჩვენს სარეცენზიო წიგნსაც და უნდა ითქვას, რომ ამგვარი ფაქტი ერთი მხრივ გულგრილობასა და ინტელექტუალურ ამნეზიაზე, მეორე მხრივ კი გარკვეულ კულტურულ თვითდაჯერებულობაზე მეტყველებს.
    ჩემი აზრით, ეს წიგნი გამონაკლისია უკანასკნელი წლების გამოცემებს შორის და უპირველეს ყოვლისა იმიტომ, რომ იგი შესაბამისი სამეცნიერო აპარატითაა აღჭურვილი (თუმცა, როგორც დავინახავთ, ამ გამოცემის სამეცნიერო ხასიათი გარკვეულ მიზეზთა გამო ეჭვს იწვევს). “სისულელის ქება” სათარგმნად ერთ-ერთ ურთულეს ტექსტს წარმოადგენს, ლათინური და ბერძნული ენების ფლობის გარდა იგი ისტორიულ-კულტურული კონტექსტის ღრმა ცოდნასაც გულისხმობს და მისი გადმოქართულება, ბუნებრივია, მთარგმნელისგან განსაკუთრებულ ძალისხმევას მოითხოვს. ქალბატონმა ლალი კოჭლამაზაშვილმა მშვენივრად თარგმნა ეს წიგნი და ამომწურავი კომენტარებიც დაურთო, სადაც ვრცლად განმარტა ერაზმუსის ურთულესი ალუზიები. ჩემი აზრით ეს ერთ-ერთი უმთავრესი ღირსებაა წიგნისა და არა იმიტომ, რომ განსაკუთრებულად განვრცობილია ეს შენიშვნები (ამგვარი განვრცობა ხშირად ვნებს ხოლმე ტექსტს), არამედ იმის გამო, რომ კომენტარები არ შემოიფარგლება მხოლოდ მითოლოგიურ გმირთა სახელების უფერული და არაფრისმთქმელი განმარტებით, რითაც ასე ვართ “განებივრებული” ქართველი მკითხველი (ვთქვათ ასე: “ჰერაკლე – ზევსისა და ალკმენას ვაჟი, სასწაული ძალის პატრონი, დაიბადა თებეში და ა.შ.”).
    ძველი ლიტერატურის მოყვარულებს შევახსენებ პეტრონიუსის 20-იანი წლების შესანიშნავ, იარხო-პიოტროვსკისეულ გამოცემას (ამ წიგნის რეპრინტი, თუ არ ვცდები, 1990 წელს გამოვიდა), სადაც კომენტარები თავად ტექსტზე არანაკლებ საინტერესოდ იკითხება და საერთოდაც, კლასიკური ლიტერატურის ხშირად ფრაგმენტული, ან ბუნდოვანი ტექსტების ხარვეზებს სწორედ განმარტებათა სიმწყობრე გამოასწორებს ხოლმე.
    მთარგმნელმა წინასიტყვაობაც წარუმძღვარა ტექსტს, თუმცა სამწუხაროდ იმდენად “გააფართოვა” კონტექსტი, რომ მასში ერაზმუსისთვის ლამის არც დარჩა ადგილი. მაგრამ ამაზე მოგვიანებით, ახლა კი ისევ თარგმანს მინდა დავუბრუნდეთ.
    ქალბატონი ლალი დიდხანს მუშაობდა ამ წიგნზე და შესაბამისად თარგმანსაც ეტყობა ამ მრავალწლიანი და მრავალჯერადი წაკითხვა-თარგმანების კვალი. თუმცა მხოლოდ გარჯას ვერ მივაწერთ ასეთ წარმატებულ შედეგს, აშკარაა, რომ აქაც საქმე გვაქვს მთარგმნელისთვის აუცილებელ, თანაშემოქმედების იმ “დანაშაულთან”, რომლის გარეშეც ვერც ერთი კარგი თარგმანი ვერ შეიქმნებოდა.
    არ შემიძლია არ დავიმოწმო სიტყვათა თამაშზე აგებული ერთი არაჩვეულებრივი ალუზიის თარგმანი, რომელსაც ჰომეროსთან მივყავართ: “ტროას კედელთან მოხუცები მიმსხდარან და მუსაიფობენ, მათი ხმა კი შროშანთა შრიალს მოჰგავს”. მაინც რაში მდგომარეობს ამ ალუზიის არაჩვეულებრიობა და რითაა ამ მონაკვეთის თარგმანი განსაკუთრებული. მოგეხსენებათ, ერაზმუსის ეს ტექსტი სავსეა ძველბერძნული ფრაზებითა და გამოთქმებით (ქართულ თარგმანში ბერძნული ფრაზები განსხვავებული შრიფტითაა დაბეჭდილი) და ეს შედარებაც ძველბერძნულადაა მოყვანილი დედანში – “ტენ ლეირიოესან” (სიტყვა-სიტყვით ნიშნავს – “შროშანივით”). ჰომეროსის მთარგმნელთა უმრავლესობა გაურბის ამ უცნაური სიტყვის თარგმნას (ჰომეროსთანაა “ოპა ლეირიოესან”, რომელიც დაახლოებით ითარგმნება როგორც “შროშანთა შრიალის ხმა”) და იგი გადმოაქვთ როგორც “ჭიკჭიკი”. ჩემი აზრით, ქალბატონმა ლალიმ ძალზე ზუსტად თარგმნა ეს ფრაზა (ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი სიზუსტე თითქმის წარმოუდგენელი იქნებოდა პოეტურ თარგმანში) და ორი თანამჟღერი სიტყვის შეხამებით აღადგინა იმ კალამბურის მოხდენილობა, რომელიც ერთ სიტყვაში გულისხმობს “ლერონ”-საც (შროშანი) და “ლეირიონ”-საც (ჭკუასუსტობას).
    მეორე მაგალითი: დედანშია – Adde, quod suos ad immortalem vitam destinatos, oves appellat. როგორც ხედავთ, ლათინური ტექსტი არანაირი განსაკუთრებული კეთილხმოვანებითა და ალიტერაციულობით არ გამოირჩევა, აქ მხოლოდ რიტმი იმსახურებს ყურადღებას. მაგრამ ნახეთ, როგორ გადმოაქართულა მთარგმნელმა ეს წინადადება: “გავიხსენოთ ისიც, რომ უფალმა თავის რჩეულებს, მარადიული ცხოვრებისთვის რომ გამოარჩია, უწოდა ცხოვარნი”.
    ასეთი მაგალითები საკმაოდაა წიგნში, მაგრამ ახლა, მოდით ისევ ერაზმუსს მივხედოთ.

    რა საერთო აქვს თვალთმაქცობასა და ღვთისმეტყველებას

    ერაზმუსს რომ დიუმას ან მელვილის დროში ეცხოვრა, თავისი წიგნის შესავალ ნაწილს აუცილებლად თარიღის დასახელებით დაიწყებდა, დაახლოებით აი ასე: “1508 წელია და მივემგზავრები იტალიიდან ინგლისში….”, მაგრამ იგი თავისი ეპოქის ნამდვილი შვილი იყო და მას არაფერში სჭირდებოდა ამგვარი დაზუსტებები. მაშინ ხომ სხვანაირად იწყებდნენ ნაწარმოების წერას, მისალმებით, და სხვაგვარადვე ხედავდნენ დროს, რომელშიც წერდნენ. მაგალითად, თომას მორუსი თავის წიგნში პეტრე ეგიდიუსს ესალმებოდა, თავად ერაზმუსი კი….
    მაშ ასე, 1508 წელს, იტალიიდან ინგლისში გამგზავრებული ერაზმუსი “საერთო საქმეებზე” ფიქრით იმოკლებს გზას და გულს იმ მეგობრების გახსენებით იხალისებს, ვინც უძვირფასეს და უგანათლებულეს ადამიანებად მიაჩნია. ამ ფიქრსა და “ხალისობაში” კი ახალი წიგნის წახნაგები იკვეთება, რომელიც მომავალში ასევე ხალისითა და ლაღობით დაიწერება და ამ წიგნით, “სისულელის ქებით”, იგი ერთ-ერთ უძვირფასეს მეგობარს, თომას მორუსს მიესალმება. მორუსის წარმოსახვით კითხვაზე კი, “ეგ აზრი რომელმა პალასმა შთაგაგონაო” (სისულელისადმი ხოტბის შესხმა იგულისხმება) – უპასუხებს, “უპირველეს ყოვლისა მორუსთა საგვარეულო ზედწოდებამ, რომელიც ჟღერადობით იმდენად წააგავს სიტყვა “მორიას”, რამდენადაც პირადად შენ მისგან განსხვავდებიო.” აი, ასეთი პარადოქსით იხსნება ეს შესანიშნავი წიგნი და მთელს ნაწარმოებსაც სწორედ ეს დახვეწილი ირონია გამსჭვალავს. მართლაც პარდოქსულია ერთ წინადადებაში სიბრძნის ქალღმერთის, ათენასა (პალასი) და სისულელის (მორია) ეს უცნაური, ტკბილი მეზობლობა. ასეთი თვალთმაქცობა მკითხველსაც სათამაშოდ, სამღერელად განგვაწყობს და ძველბერძნულადაც, ირონია ხომ სხვა არაფერია თუ არა თვალთმაქცობა, თავის მოჩვენება.
    “თუმც სისულელეს ვაქებ, მაგრამ არც თუ სულელურად”, გვეუბნება ავტორი და კიდევ ერთ ხაფანგს გვიგებს, შემდეკ კი, როცა “გაუჩალხავ და შეუწონელ, მაგრამ სანაცვლოდ მართალ სიტყვას” უწოდებს თავის წიგნს, თითქოს ყველაფერი ნათელი ხდება: რომ ესაა წიგნი სისულელის სიბრძნისა, წიგნი იმის შესახებ, თუ როგორ შეიძლება სიცრუითა და აჩრდილით, ანუ სატირული გამონაგონით, ჭეშმარიტი საღვთისმეტყველო სიმაღლეების წვდომა.
    “სისულელის ქებაში”, პროტაგონისტი, ქალბატონი სისულელეა და იგი თავიდანვე პლატონურ და საღვთისმეტყველო ცნებების აურაში გვხვევს, როცა გვეუბნება: “რა ძალა მადგას, ჩემი აჩრდილი და ხატი წარმოგიდგინოთ, როცა თავად მე ვდგავარ თქვენს თვალთა წინაშეო”. თუ მეხსიერება არ მღალატობს, umbra (აჩრდილი) იგივეა რაც პლატონის “ეიდოლონი”, “რესპუბლიკის” მეშვიდე წიგნის გამოქვაბულის ანალოგიის ცენტრალური ცნება, imago (ხატი) კი სხვა არაფერია თუ არა ბიბლიური “ეიკონი”: “და შექმნა ღმერთმა კაცი სახედ და ხატად თვისად”. მოგვიანებით, ტექსტში ეს ცნებები რამდენჯერმე დაზუსტდება და ბოლოს უკვე თავად სისულელე წარმოგვიდგება სიბრძნედ და სიქველედ: “…რამხელა სიქველეა სისულელე! ჩემდამი მობაძვა, ჩემს ცრუ აჩრდილად თავის გასაღებაც კი რაოდენ საპატიოა და განსწავლულთაგან რა ქებას იმსახურებს!”
    როგორც ხედავთ, აქ უკვე ყველაფერია, imitatio dei (ღვთის ბაძვა, ოღონდ ამ შემთხვევაში ინვერსიული), პლატონისეული ცრუ აჩრდილი და ის ზემოხსენებული თვალთმაქცობაც (ირონია), რის შემდეგაც ქალბატონ მორიას ეკლესიასტეს სიტყვები მოყავს: “როცა მივაპყარ გულისყური, შევიცან სიბრძნე, მეცნიერება, უმეცრება და სისულელეო” და იქვე დასძენს, “გულისხმაჰყავით, სისულელეს აქ სიბრძნის მომდევნო ადგილი უჭირავს… და იმედი მაქვს თქვენც კარგად მოგეხსენებათ, რომ ეკლესიური წესის თანახმად ის, ვინც ღირსებით პირველია, იკავებს უკანასკნელ ადგილს, რათა მუდამ ახსოვდეს სახარების მცნება”.
    ცხადია ავტორი აქ მათეს სიტყვებს გულისხმობს, “ხოლო მრავალნი იყვნენ პირველნი უკუანა, და უკუანანი წინა”, ანუ ხდება ადგილების შეცვლა, ირონიულ-სატირული და საღვთისმეტყველო, სიბრძნე და სისულელე უკვე ერთი ხმით გვესაუბრება და უფრო მეტიც, პლატონის სახელის ხსენებით ჩვენი, მკითხველის ჩათრევასაც აპირებს ამ თვალთმაქცობაში: “სიტყვებს ამ თავიდან (ზირაქის ერთ-ერთი თავის ერთ-ერთ მუხლს გულისხმობს (41. 15): “სჯობს კაცი, თავის სიბრიყვის დამფარველი, კაცს, რომელიც თავის სიბრძნეს მალავს.”), ჰერაკლეს ვფიცავ, მოვიყვან მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ თქვენ, ჩემს მიერ დასმულ კითხვებს სათანადოდ უპასუხებთ და ხელს შემიწყობთ, როგორც სჩადიან ამას პლატონის დიალოგებში ისინი, ვინც სოკრატეს ემსჯელებიან” – არადა მართლაც, “სათანადო პასუხის” გარეშე შეუძლებელია ერაზმუსის სიტყვების გაგება. პლატონთან ხომ პირიქითაა: მისი პროტაგონისტი, სოკრატე სწორედ თავის სიბრძნეს მალავს, თვალთმაქცობს, თავს გვაჩვენებს, ვითომ არაფერი იცის, მაშინ როცა მორიას მიხედვით, ადამიანები ყოველთვის სისულელეს ვმალავთ ხოლმე, ვუფრთხილდებით, როგორც რამე განძს. მასთან სისულელე მიამიტია, ხოლო ბრძენს თავის სწორად არავინ მიაჩნია; უგუნური მთვარესავით იცვლება – ბრძენი კი მზესავით უცვლელია. ხოლო ამას ერთ დასკვნამდე მივყავართ – “ადამიანთა მოდგმა ერთიანად სულელია, ოდენ ღმერთს შეჰფერის, იწოდებოდეს ბრძენად”.
    აი თურმე რაშია საქმე, თურმე რომელი საღვთისმეტყველო სიმაღლეებისკენ მივყავდით ჩრდილოელი ბრძენის ბილიკებს და საით მიაპყრობდა ჩვენს ყურადღებას ერაზმუსის სატირული კალმის ფხაჭუნი. მაგრამ სისულელე რისი სისულელეა, თუკი ისევ თავგზა არ აგვიბნია და არ გაგვიფანტა მოპოვებული სიცხადე: “ვშიშობ, ვინმემ ბრალი არ დამდოს, ვითომც იდუმალ გამეძარცვოს ჩვენთა მოძღვართა ზანდუკები, რაკი თეოლოგიური საკითხების ასეთ ღრმა ცოდნას გავამჟღავნებ. ნურც ძალიან გაიოცებენ, რამეთუ ამდენი ხნის მანძილზე მათთან მჭიდრო ურთიერთობა მქონდა; ჰოდა, მათი ჩვეულებანიც შევითვისე ისევე, როგორც იმ ლენჩმა პრიაპუსმა დაიზუთხა ზოგიერთი ბერძნული სიტყვა, უსმინა რა თავის პატრონს; ანდა ლუკიანეს მამალივით, ადამიანებთან ხანგრძლივი თანაცხოვრების შედეგად ლაპარაკში რომ გაიწაფა.”

    ვისი ზანდუკები გაძარცვა ერაზმუსმა

    რა თქმა უნდა, არავისი. იმათ, ვისაც ერაზმუსის ბასრი კალამი მიემართება, ვერაფერს მოპარავ, ძარცვით ვერაფერს დააკლებ. ამ ხალხს იგი ბრძენთუსულელესთ (მოროსოფუს) უწოდებს. ეს ის ტუტუცები არიან, ვინც ბრძენკაცებად და თალესებად მოაქვთ თავი, მაშინ, როცა ათეულობით წელი ღვინის სარდაფში, “შემსრუტავი ღრუბლის ცხოვრებით” გაატარეს. “ფუჭსიტყვაობენ იმ თავიანთ სკოლებში, თავი მოაქვთ მსოფლიო ეკლესიად, რომელიც თუმცაღა დასანგრევადაა გამზადებული, მაგრამ ესენი სილოგიზმების ბიჯგს, ვითარცა დედაბოძს, შეუყენებენ, მსგავსად ატლასისა, პოეტთა თქმით, მხრებით ცის თაღს რომ შესდგომია”.
    ახლა კი პოეზიისაც ვთქვათ, რადგან ერაზმუსი პოეტური შთაგონებით ანგრევს ზემოხსენებულ სილოგიზმებს და ამბობს კიდეც, “მუზების შემწეობით დავარღვიოთ” ესა თუ ის სილოგიზმიო. ამ მახინათა შემოქმედნი კი ისინი არიან, ვინც საიდუმლოს, ვითარცა ცვილს, სურვილისამებრ ფორმას უცვლიან; ვინც რამდენიმე სქოლასტიკოსის მოშველიებით გამოწურულ დასკვნებს ყველაფერზე მაღლა აყენებს, ქვეყნიერების კანონმდებლად მიიჩნევს თავს და განკვეთს ყველას, ვინც კი გადაუხვევს მათ მიერ ნათლად თუ ჩახლართულად ჩამოყალიბებულ მოსაზრებებს. ერაზმუსი “ოქროს საუკუნის” ალალ მოდგმას გვახსენებს, როცა არც გრამატიკის ცოდნა იყო საჭირო, არც დიალექტიკისა და არც რიტორიკისა, რადგან სხვის საქმეში არავინ ერეოდა. აწმყოსთვის კი ერაზმუსი შემდეგ “რეცეპტს” იძლევა: “მე თუ მკითხავთ, ქრისტიანები ერთობ გონივრულად მოიქცეოდნენ, უკეთუ თურქებისა და სარკინოზების წინააღმდეგ ჩასკვნილ ჯარისკაცთა რაზმების ნაცვლად, რა ხანია, ცვალებადი და საეჭვო წარმატებით რომ იბრძვიან, გააგზავნიდნენ მყვირალა სკოტისტებს, უჯიათ ოკამისტებს, უძლეველ ალბერტისტებს და მთელ ამ სოფისტურ მხედრიონს. ვფიქრობ ვიხილავდით ყველაზე მზაკვრულ ომს და ჯერაც არნახულ გამარჯვებას. განა ვინ უნდა იყოს ისე სისხლგათოშილი, რომ არ აანთოს მათმა უიშვიათესმა გონებამახვილობამ? ან ისე ჩლუნგი, რომ ამ ნესტარივით მჩხვლეტავმა ენამ არ ააღელვოს? ან ისე თვალგამჭრიახი, რომ ასეთ უკუნ წყვდიადში მართლა გაარჩიოს რამე?”

    “არც ცას შეეხება და არც მიწას”

    ერთი სიტყვით, სრულიად ნათელია თუ საითაა მიმართული ერაზმუსის მახვილი მზერა და ბასრი კალამი, თუმცა მთარგმნელის წინასიტყვაობის მიხედვით სხვა სურათი იხატება. წერილი, უხვი პუბლიციზმების გამო, სცილდება ერაზმუსს. ექსკურსი, რომელსაც 30 გვერდი აქვს დათმობილი (წინასიტყვაობის 54 გვერდიდან), ცნობიერად თუ ქვეცნობიერად, ერთ რამეს ისახავს მიზნად, რათა მკითხველის ყურადღება ტექსტიდან გარკვეულ იდეოლოგიურ საფუძვლებზე გადაიტანოს, რაც საბოლოო ჯამში, სამეცნიერო გამოცემის სტატუსს უკარგავს წიგნს.
    საბჭოთა პერიოდის გამოცემებიდან ხშირად გვახსოვს ასეთი მაგალითები, მაგრამ სამწუხაროა, რომ იგივე პათოსი აღმოჩნდა წამყვანი ამ გამოცემისთვისაც, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ მაშინ ერაზმუსის დასაცავად (მომხვდური სქოლასტიკოსებისგან) მართლმადიდებელი ავტორიტეტების ნაცვლად მარქსიზმის მამებს მიმართავდნენ.
    ხსენებულ შესავალშიც ხშირად შეხვდებით იმდროინდელ ლექსიკას, საეჭვო წარმოშობის ცნებებს (მაგ. “პაპიზმი”) და მოძველებულ შეფასებებს, რომელიც ხან “მოჩვენებით სამყაროდ” წარმოგვიდგენს დასავლურ ქრისტიანობას, ხან კი ჰუმანიზმს მიაწერს რაღაც წარმართულ ვნებებს: “პირველ რიგში, ეს ადამიანები – ჰუმანისტები, თავად წარმოადგენენ თითქმის უკვე გარდასული დასავლური შუასაუკუნეების, ანუ გაყალბებული ქრისტიანული სწავლების პროდუქტს. ხოლო მათ ბედისწერად იქცა, პაპიზმთან და სქოლასტიკასთან ბრძოლის მოტივით, საზოგადოდ ეკლესიისა და რწმენის წინააღმდეგ ძირგამომთხრელი სამუშაოს ჩატარება.”
    ძალზე საინტერესოდ ჟღერს ანტიკურობის დაისის ქ-ნ ლალი კოჭლამაზიშვილისეული ვერსიაც: “ძველ ბერძნებს, მიუხედავად მათი რაციონალიზმისა, გრძნობათა და ვნებათა სინაღდე ახასიათებდათ. გულწრფელი იყო აქილევსი, როცა მეგობრის მკვლელს გაენთო რისხვით შეპყრობილი; იმდენად გულწრფელი, რომ ნაწინასწარმეტყველები გარდუვალი სიკვდილიც არად ჩააგდო და ომში შევიდა. თვით მოხერხებული ოდისევსიც კი გრძნობათა სიმართლეს სცემდა პატივს. აკი ერთგულ პენელოპესაც ამისთვის მოუწყო გამოცდა. სოკრატემ ნამდვილი შხამით სავსე ფიალა გამოსცალა და ოიდიპოსმაც საკუთარი ხელით დაითხარა თვალები. ძველბერძნულმა კაცობრიობამ თავისი ნებით დათმო თვალთა ჩინი, რათა მოეპოვებინა მხედვარეობა სულისა, რათა დარღვეულიყო ძველი ტაძარი და მის ნაცვლად ახალი აღმართულიყო.” ანუ ავტორი აქ ლიტერატურულ პერსონაჟთა გარკვეულ ქმედებებს სახავს მიჯნად და განმსაზღვრელად ცნობილი მოვლენებისა და საერთოდაც, შესავლის ზოგად ინტონაციასაც თუ გავითვალისწინებთ, ხელში რაღაც ქადაგებისმაგვარი ოპუსი შეგვრჩება.
    შესავლის ბოლოს, ქალბატონი ლალი აღნიშნავს: “ერაზმუსს სწავლობენ, მის შესახებ იწერება და იბეჭდება მეცნიერული სტატიები, მონოგრაფიები. ყურადღებას იმსახურებს მისი ბიოგრაფია, მისი სტილი, მისი ლათინურის დახვეწილობა, მისი შეუდარებელი იუმორი, მისი სამშვიდობო მოწოდებები, ერაზმუსი და რეფორმაცია, მისი ურთიერთობა დოქტორ ლუთერთან, ანტიკური სამყაროს რემინისცენციები მის შემოქმედებაში და ა.შ. მისი სულიერი იდეალები კი ყურადღებას ნაკლებად იმსახურებს. ერთი სიტყვით, იგი აქციეს წარსულის რელიქვიად. კულტურის ისტორიაში კი ერაზმუსი ძირითადად ერთი წიგნის – “სისულელის ქების” ავტორად მოსჩანს.” არადა ასე ნამდვილად არაა, უფრო პირიქით, ერაზმუსის ყველა სერიოზული მკვლევარი რატომღაც ნაკლებ ყურადღებას აქცევს ამ ტექსტს. მათ, როგორც წესი, ერაზმუსის სხვა წიგნები აინტერესებთ ხოლმე. ხოლო რაც შეეხება ფრაზას, “მისი სულიერი იდეალები კი ყურადღებას ნაკლებად იმსახურებს”, აქ აშკარად ინფორმაციულ სიმწირესთან გვაქვს საქმე. ნებისმიერი რჩეული ბიბლიოგრაფიის გადათვალიერება საკმარისი აღმოჩნდება, რათა მივხვდეთ, რომ ერაზმუსის შესახებ დაწერილ წიგნებში სწორედ ეს თემატიკა ჭარბობს, დილთაიდან და ტრელჩიდან დაწყებული – მარგოლენითა და კოლსით დამთავრებული.
    რა თქმა უნდა, შეუძლებელია მოვიაზროთ “სისულელის ქება” იმ უზარმაზარი კონტექსტის გარეშე, რომელიც ანტიკურობიდან იღებს სათავეს, მაგრამ ეს არ უნდა გაკეთდეს ტექსტის საზიანოდ, რადგანაც ქალბატონი ლალის შესავალ წერილში სულ სხვა პათოსია წამყვანი, სხვა დისკურსის ხმა ისმის, რომელიც, როგორც თავად ერაზმუსი იტყოდა, ამ შემთხვევაში, “არც ცას შეეხება და არც მიწას”.

    “ტელოს”

    ეს სიტყვა ძველბერძნულად დასასრულს ნიშნავს, ამ სიტყვით მთავრდება “სისულელის ქება” და მეც იძულებული ვხდები დროებით დავემშვიდობო მის ავტორს და დავხურო წიგნი, გვერდზე გადავდო, მაგრამ იმ იმედით, რომ ასეთ მკაფიო დასასრულს სხვა, ახალი დასაწყისები მოჰყვება. ჩვენს გულისყურიან მკითხველსაც ამ იმედით დავემშვიდობები და ერაზმუსის პერიფრაზით დავამთავრებ წერილს – მაშ ჯანმრთელად ბრძანდებოდე, იცოცხლე, იხარე და ილხინე ლიტერატურის დიდებულო, ღირსეულო მრევლო.

    © “წიგნები – 24 საათი”

    Read More
  • კრიტიკა

    გაგა ლომიძე – აკაკი ბაქრაძის პოლიტიკური რომანტიზმი

    18/05/2009

    “ქართველმა ხალხმა უნდა გაიგოს, რომ აფხაზეთის საკითხი არ არის მარტო ერთი კუთხის პრობლემა. აფხაზეთის საკითხი საქართველოს მდგომარეობის სასინჯი ქვაა.” – 1978 წელს, როცა აკაკი ბაქრაძე ამ სიტყვებს წერდა, ალბათ ვერავინ იფიქრებდა, რომ 15 წლის შემდეგ აფხაზეთი საქართველოს გამოეყოფოდა და ეს ტერიტორია დღემდე პოლიტიკური დაპირისპირების მთავარ პოლიგონად იქცეოდა. თუმცა, ადამიანისთვის, რომელიც ქართულ კულტურას და უფრო ფართოდ – ქართველი ერის ისტორიას შეისწავლიდა, ეს საფრთხე უფრო ნათელი იყო. აკაკი ბაქრაძეზე საუბრისას ალბათ ყველაზე შესაფერისი იქნებოდა პოლ ვალერის სიტყვების მოშველიება: “მე ვაპირებ წარმოვიდგინო კაცი, ვისი ქმედითობის გამოვლენანიც იმდენად სხვადასხვანაირნი უნდა ჩანდნენ, რომ, თუკი მოვახერხებდი მათთვის ერთი აზრის მიწერას, ვერავითარი სხვა აზრი ვერ შეედრებოდა მას სიფართოვით. მე ისიც მსურს, რომ მას ჰქონდეს საგანთა ურთიერთგანსხვავების უკიდურესად გამახვილებული გრძნობა, რომლის ყველა ქმედითობისთვისაც თამამად შეიძლებოდა გვეწოდებინა ანალიზი.” მართლაც, არ დარჩენილია ჩვენი საზოგადოებისთვის მტკიკვნეული არცერთი საკითხი, რომელზეც აკაკი ბაქრაძეს აზრი არ გამოეთქვას – არმიის შექმნის აუცილებლობითა და რელიგიური ორიენტაციით დაწყებული, ახალი ქალაქების მშენებლობით თუ ლიტერატურის, თეატრისა და კინოს პრობლემებით დამთავრებული. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, მისთვის ყოველი ტექსტი კულტურის მიკრომოდელი იყო, რომლის ანალიზიც სწორედ შესაბამისი კონტექსტის განხილვის შემდეგ გახდებოდა შესაძლებელი.
    ქართული კულტურის კონტექსტში ქართველი ადამიანის ბუნების ანალიზისას, ის ქართველების სულიერი ენერგიისადმი ორგვარ დამოკიდებულებას გამოყოფდა – ნიჰილისტურს და ოპტიმისტურს: “ნიჰილისტები მუდამ სხვის მორჩილებას ასწავლიდნენ ქართველებს. თან არწმუნებდნენ, ამაზე დიდი ბედნიერების წარმოდგენა შეუძლებელიაო. ოპტიმისტები კი საკუთარი თავის რწმენას უნერგავდნენ. თავისუფლებისთვის ბრძოლას უქადაგებდნენ და ჩასჩიჩინებდნენ. რაკი ქართველი ხალხი, მისი გრძელი ისტორიის მანძილზე, უფრო ხშირად სხვათა ქვეშევრდომი ყოფილა, ჩანს ნიჰილისტები სჭარბობდნენ ჩვენში ოპტიმისტებს. მაგრამ რაკიღა ქართველი ხალხი დღესაც ცოცხალია, ქმნის, იღვწის, შრომობს და მომავალს აშენებს, ეტყობა, ოპტიმისტები უფრო ღონიერი და ძლიერი იყვნენ.” ლიტერატურულ მეტაფორას რომ მივმართოთ, ნიჰილიზმის და ოპტიმიზმის ამგვარ გაგებას შეგვიძლია შევუნაცვლოთ პანეგირიკის და სატირის კონცეფციები. მით უმეტეს, ამის საფუძველს გვაძლევს აკაკი ბაქრაძის ისტორიული დოკუმენტებით მდიდარი წიგნი “მწერლობის მოთვინიერება” – საბჭოური პარადოქსების მატიანე. მთელი წიგნი, მასში ჩართული ირონიული ინტერმეცოებით, დოკუმენტურ კინოს მოგვაგონებს, სადაც მონტაჟის გზით ჩასმულია დოკუმენტური კადრები. სწორედ საბჭოთა კრიტიკის პარადოქსია, რომ ის, ვინც სისტემის მიმართ მორჩილებას გამოხატავდა, ხოტბას ასხამდნენ, ხოლო სისტემის მოწინააღმდეგეებს ულმობლად კიცხავდნენ; ისე, როგორც ეს ხდებოდა პარტკონფერენციებსა თუ მწერალთა კავშირის სხდომებზე, სადაც ვაჟა-ფშაველას “შეზღუდული თემატიკის” გამო აკრიტიკებდნენ, ილია ჭავჭავაძეს კი დესპოტი მემამულის სახელით მოიხსენიებდნენ.
    აკაკი ბაქრაძე ქრისტიანული კონცეფციის საბჭოურით ჩანაცვლებაზე ერთგვარი ირონიით ლაპარაკობდა, როდესაც საბჭოურ რიტორიკაში დამკვიდრებული “ახალი ადამიანის” მოდელის ბიბლიურ წარმომავლობაზე საუბრობდა, სადაც პავლე მოციქულის ეპისტოლე და მარქსიზმ-ლენინიზმის “აღმსარებლები” პარადოქსულად დაწყვილდნენ. თუმცა, მეორე მხრივ, გამუდმებით ეძებდა ქართული ნიჰილიზმის წყაროებს. ასე, მაგალითად, 1920-იანი წლების ქართული ლიტერატურის ანალიზისას, მან ერთმანეთთან ალუზიურად დააკავშირა გამსახურდიას “დიონისოს ღიმილი” და გალაკტიონის “სად?”, რომელთა მიზეზად დამოუკიდებლობის დაკარგვა დაასახელა. ნიჰილიზმს აკაკი ბაქრაძე კრიტიკულ აზროვნებას უპირისპირებდა; კრიტიკულ აზროვნებას, რომელიც ჩვენთვის ყოველთვის უჩვეულო იყო. იქნებ ამიტომაც გამოიწვია ზოგიერთის გულისწყრომა მისმა წერილმა “მკვახე შეძახილი”, სადაც ილიას “ბედნიერი ერის” მსგავსად, მანაც ამხილა მანკიერებანი და ქართველთა შურისმაძიებლობას შესაფერისი დეფინიცია – “ციდამტკავლური ინტრიგა” – მოუძებნა. მაგრამ მან ყველაზე უკეთ იცოდა, რომ “კრიტიკა მადლია, ოღონდ პილპილმოყრილი მადლი და ხშირად პირს შუშხავს, ზოგჯერ ძალიან მწარედაც.”
    ასეთი იყო აკაკი ბაქრაძე. პიროვნება, რომელიც საბჭოთა კომუნიზმის დასასრულისა და თავისუფალი სახელმწიფოს სათავეებთან იდგა; არაორდინარული ხედვის მქონე მოღვაწე, რომელმაც დიდი წვლილი შეიტანა საბჭოური აზროვნების ნგრევის, ქართული ცნობიერების გაღვიძების თუ ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობების დამკვიდრებაში; განმანათლებელი, რომელსაც წინამძღოლის უმძიმესი მისია ერგო; რომელმაც ერთხელ სინანულით შენიშნა: “მთელი ცხოვრება მეგონა, სინათლეს ვაღვიძებდი – სიბნელე გამიღვიძებია”-ო. ეს მითიური აზროვნება საბჭოური ცნობიერებაა, თავისი ბელადებით, კერპებით, ანტიჰუმანური ღირებულებებით.
    ამასთანავე, აკაკი ბაქრაძესთან წარსულ გამოცდილებას ან, ზოგადად, წარსულს “გამომაფხიზლებელი” ფუნქცია აქვს, სადაც ამა თუ იმ კონკრეტული ამბის მოხმობა თუ ციტირება თითქოს თანამედროვეობის ერთგვარად ზეისტორიულ სფეროში გადატანას ითვალისწინებს. იქნებ ზედროული, ზეისტორიული მითი იყო ნავთსაყუდელიც და ჭვრეტის პრიზმაც, რომლიდანაც თითოეული მოვლენა თუ საგანი ზედროული კატეგორიებით განიხილება. შესაძლოა, ამიტომაც დაარქვა აკაკი წერეთლისადმი მიძღვნილ წიგნს “ტკბილი ოცნება და მწარე სინამდვილე”, სადაც სათაურშივეა გაცხადებული ოცნება/სინამდვილეს შორის შეუთავსებლობა. ერთი შეხედვით, თითქოს უჩვეულოა, რომ აკაკი ბაქრაძის წერილებშიც ერთმანეთის გვერდით თანაარსებობს რომანტიზმი და რაციონალიზმი, როდესაც ერთი მხრივ, სახელმწიფოს მშენებლობის მოდელს წარმოგვიდგენს, მაგრამ იქვე იდეალიზებული საქართველოს ხატს ქმნის, ან ძველი სამოხელეო ტერმინების – მამასახლისი, ერისთავი, მოურავი – აღდგენას მოითხოვს.
    აკაკი ბაქრაძისთვის, რომელმაც, მეტაფორულად რომ ვთქვათ, ისტორიის ანგელოზი მომავლის პირისპირ მოაბრუნა, თითოეული წამი მუდმივი “აქმყოფობაა”, ხოლო მომავლისკენ მიმართული მზერა – ნახტომია, ოღონდ არა შეუცნობელში, არამედ რაციონალურად გააზრებულ მყოობადში. იქნებ ეს საბჭოთა ხანაში გაბატონებული ტენდენციის მიმართ დაპირისპირებაც იყო: იმხანად წარსულისკენ მიპყრობილი მზერა, მომავლის ხარჯზე წარსულის გაიდეალება – ინერტულობას გულისხმობდა და, გარკვეულწილად, საბჭოთა სისტემას განამტკიცებდა.
    აკაკი ბაქრაძის წერილების კითხვისას, შეიძლება პლატონის “სახელმწიფო” გაგვახსენდეს, სადაც ის სულის სამი საწყისის – წადილის საწყისის, გონიერი საწყისისა და ე.წ. thymos-ის – აქტიური საწყისის შესახებ საუბრობს. წადილის საწყისი ადამიანს მის გარეშე არსებული საგნების მოპოვებისკენ უბიძგებს. გონიერი საწყისის წყალობით ის მათი მოპოვების გზებს სახავს; ხოლო thymos-ი ადამიანს თვითგამორკვევისა და სხვის მიერ მისი ღირსების აღიარებისკენ განაწყობს. ის ლიბერალური დემოკრატიის საფუძველია.
    თავისი პუბლიცისტური წერილებით აკაკი ბაქრაძე თითქოს თითოეულ ადამიანში მიძინებულ thymos-ს აღვიძებს; თითქოს თითოეულ ჩვენგანს არწმუნებს, რომ სამყარო სწორედ აქ და ახლა იქმნება და მისი შემოქმედი ჩვენ ვართ – განღმრთობილი კაცნი…
    აკაკი ბაქრაძე ერთ-ერთი პირველი იყო, ვინც რელიგიურ თემებზე ხმამაღლა დაიწყო ლაპარაკი. აქ შეუძლებელია არ გავიხსენოთ აკაკის წერეთლის “სულიკოს” ანალიზი, რომელმაც სიღრმით, თითოეულ დეტალზე ყურადღების გამახვილებით და სემანტიკური ქსოვილის კვლევით, გარკვეულწილად, ლოტმანის მიერ მარინა ცვეტაევას პოეტური ტექსტის ანალიზი შეიძლება მოგვაგონოს. “სულიკოს” ინტერტექსტობრივად გოეთეს “აღმოსავლურ-დასავლური დივანიდან” “ზულეიკას წიგნის” ერთ უსათაურო ლექსს (In tausend Formen magst du dich verstecken) უკავშირებს, ხოლო სიტყვა “საყვარელი” და ღმერთის ცნება წყვილდება და მიკრო- და მაკროსკოსმოსის კაბალისტური მთლიანობის სურათი წარმოგვიდგება. არანაკლებ შთამბეჭდავია იოანე შავთელის თუ ბორენა დედოფლის ჰიმნების ინტერპრეტაციაც ძველი და ახალი აღთქმის კონტექსტში, სადაც ძველაღთქმისეული მოდელი ღმერთი->მაყვლის ბუჩქი->ცეცხლი ახალ აღთქმაში გარდაიქმნება ტრიადად: ღმერთი->ღმრთისმშობელი->ქრისტე.
    დღეს, როდესაც კრიტიკული აზრი თითქმის არ არსებობს, განსაკუთრებით იგრძნობა აკაკი ბაქრაძის მსგავსი კრიტიკოსების აუცილებლობა. თუნდაც მთელი წლის, ხშირ შემთხვევაში, ნაკლებად ხარისხიანი ლიტერატურული პროდუქციის თუ თარგმანების ანალიზი რად ღირს; ან სიტყვები: “ცხადად ჩანს, რომ ღმერთის ცნებამ დღევანდელ პოეზიაში დაკარგა კლასიკურად ჩამოყალიბებული შინაარსი. იგი დაიშალა… და ამის პარალელურად გაჩნდა: საკუთარი გონების ძალმოსილების წინაშე დამფრთხალი და შეშინებული ადამიანი”, სადაც უნებურად თითქოს მოდერნიზმის ხანის დასასრული იკითხება; ან თამამი მეტაფორები, სადაც იობი ასოციაციურად საქართველოსთანაა დაკავშირებული…
    მახსენდება, 1980-იანი წლების ბოლოს, როცა მთელი კლასი წავედით მის ლექციაზე – რელიგიის თემაზე; და მისი სიტყვები – ლოგოსი… მატერია და სული… ერთი და სიმრავლე. ეს ყველაფერი რიტუალს გავდა. თითქოს ერთი გადადიოდა სიმრავლეში და სიმრავლის თითოეული ელემენტი გრძნობდა, რომ ღვთაებრივი, თავისუფალი იყო; ან იმ დროს განსაკუთრებით პოპულარული რიჩარდ ბახის სიტყვებით რომ ვთქვათ, “ჭეშმარიტი კანონი ისაა, რომელსაც თავისუფლებისკენ მივყავართ”. ასეთი იყო ჩემი შთაბეჭდილება. ასე ფიქრობდნენ სხვებიც აკაკი ბაქრაძეზე – პიროვნებაზე, რომელმაც თვითონვე შექმნა იდეალიზებული საქართველოს ხატი და თავისი “პუბლიკუმი”, როგორც თავად იტყოდა ხოლმე; რომლისთვისაც ძალაუფლებისთვის ბრძოლაზე უფრო მნიშვნელოვანი ფასეულობები არსებობდა; რომელსაც საყოველთაო ნგრევის, სისხლის და სიძულვილის პირობებშიც შეეძლო ეწერა თავისუფლებაზე, ზნეობრივ ფასეულობებზე, სიყვარულზე.
    იქნებ ამიტომაა, რომ უკომპრომისობა და მხილება მასთან არაძალადობრივ პრინციპს ეფუძნება. “სიყვარულის დაბრუნება, სიძულვილის უარყოფა” – ეს სიტყვები შეიძლება აკაკი ბაქრაძის პოლიტიკური ეთიკის ქვაკუთხედადაც დავსახოთ.

    © „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

    Read More
  • რეცენზია

    ფერდინანდ დე სოსიური – ზოგადი ენათმეცნიერების კურსი.

    18/05/2009

    იოსებ ბერიძე
    სოსიურის “კურსი” ქართულად

    ფერდინანდ დე სოსიური. ზოგადი ენათმეცნიერების კურსი. მთარგმნელი ცისანა ბიბილეიშვილი, რედაქტორი ბაქარ გიგინეიშვილი, დიზაინი და დაკაბადონება გიორგი ტაბლიაშვილი. თბ. “დიოგენე”, 2002.

    ჩემი სტუდენტობა ისე გასრულდა, რომ დიდი და ცნობილი ენათმეცნიერების ნაშრომთა ქართული თარგმანისათვის თვალი არ მომიკრავს. კი, როგორ არა, იყო ჰუმბოლდტი და გამოვიდა ჰუმბოლდტზე დაწერილი წიგნი გურამ რამიშვილისა, მაგრამ გერმანელი ენათმეცნიერების პოპულარობას თავად ბატონ გურამის მეცნიერული ინტერესი და პიროვნება განაპირობებდა. ამგვარი განსაკუთრებული დაინტერესება სოსიურით არავის გამოუჩენია და მისი იდეები ქართულად არავის გარდაუთქვამს. ამიტომ 80-იანი წლების დასაწყისში პასტებითა და “საერთო რვეულებით” შეიარაღებული, ორ ჯგუფად გაყოფილი კურსი, მეორე კორპუსის მეორე სართულზე ორ აუდიტორიას ვავსებდით და სწავლას მოწყურებულნი ორ ლექტორს ველოდით – ბაქარ გიგინეიშვილსა და გივი ნებიერიძეს (ნათელში იყოს ორი ბრწყინვალე პიროვნების სული!), რომლებიც ზოგადი ენათმეცნიერების კურსს გვიკითხავდნენ. მე ბატონ გივისთან მოვხვდი და დღემდე ტკბილად ვიხსენებ ლექციის დროს, კარნახს შუა ჩაგდებულ ხუმრობებს, რომელთა შორის ერთი ასეთი ნათქვამი შემომრჩა: – კაცო, საქართველოში მეცნიერება შეუძლებელია, მეცნიერებას ყოველდღიური თავდახრილი შრომა უნდა და სად არი ამის დრო ჩვენში… აგერ მეგობარი გეპატიჟება, აქეთ ლხინია, იქით ჭირი და ცხოვრება ისე გარბის… წიგნის დრო სადღააო.
    იმ დროიდან შემომრჩა ორი ორმოცდარვაფურცლიანი რვეული, რომლებიც წიგნის თაროზე ენათმეცნიერულ წიგნების განაპირას არიან მიკუნჭული. ახლა გადმოვიღე და ვათვალიერებ იმ ძველ (ალბათ, უნდა დავამატო – “გაყვითლებულ!”) ჩანაწერებს, ბატონი გივის მიერ ნაკარნახებს, ჩემი ლოყებდამკრახული თანაკურსელის – ქეთინო ძაგნიძის მიერ ზედმიწევნით ჩაწერილს და მერე (გამოცდისთვის!) ჩემ მიერ გადაწერილს. სოსიურის “სინქრონია-დიაქრონიაზე” ჩანაწერის ნახევარი (რვეულის ბოლო ფურცლებია) ქეთინოს “პოჩერკითაა” შესრულებული – ეტყობა, პირდაპირ ჩემთან ჩაწერა და მერე პირიქით გადაიტანა. ასეა თუ ისე, ეს ჩანაწერიც ერთ, თბილი გრძნობისა და სევდიანი მიგნების საბაბად მექცა… მასწავლებელიც გავიხსენე და ჩემი ქეთინოც – სიკეთისა და კეთილმოსურნეობის განსახიერება, რომელიც არის, ალბათ, ახლა იმ თავის ვანში, ჰყავს ხუთი შვილი და შეშის ღუმელის გაჩაღებისას თუ წამოახსენდება ხოლმე ჩვენს შეგნებაში დიდ და თეთრ ტაძრად შემორჩენილი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
    რა არ დაემართება უთავბოლო კაცს: სოსიურის ქართულ თარგმანზე ვაპირებდი ორიოდ სიტყვის თქმას და – ვანში აღმოვჩნდი…
    ჩემი რა გასახსენებელია, როცა აგერ ახალგაზრდა კაცი, 90-იანი წლების სტუდენტი მახო ხარბედიაც იგივეს მიდასტურებს, – კი! ჩვენც ეგრე ვიყავით, კარნახითო, გადაწერ-გადმოწერითო…
    ანდა, საერთოდ, ჩვენი რა გასახსენებელია, როცა თავად ფერდინანდ მონჟენ (Mongin) დე სოსიურის “ზოგადი ლინგვისტიკის კურსიც” სტუდენტების სალექციო ჩანაწერებისგანაა შედგენილი. ერთი რამ ფაქტია: გაკეთდა კარგი საქმე; გვიან, მაგრამ მაინც. ამიტომ – გიხაროდენ!
    საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის გრიფით, გამომცემლობა “დიოგენემ” გამოსცა ფერდინანდ დე სოსიურის “ზოგადი ენათმეცნიერების კურსი”. წიგნის მთარგმნელი, ქალბატონი ცისანა ბიბილეიშვილი, მოკლე წანამძღვარ სიტყვაში წერს: “ბატონ ბაქარ გიგინეიშვილს განზრახული ჰქონდა ენათმეცნიერებით დაინტერესებული ახალგაზრდობისთვის შეექმნა ცნობილ ენათმეცნიერთა თხზულებების ქართულენოვანი სერია და ამ მიზნის განხორციელება 80-იანი წლების ბოლოს, ფერდინანდ დე სოსიურის “ზოგადი ენათმეცნიერების კურსით” დაიწყო. დედნად შევარჩიეთ ტულიო დე მაუროს მიერ გამოცემული კრიტიკული ტექსტი, რომელიც, თავის მხრივ, რ. ენგლერის, რ. გოდელის და სხვ. გამოცემებსაც ითვალისწინებს. ნაშრომის დანიშნულების გათვალისწინებით ვთარგმნეთ მხოლოდ შემდგენლების, შ. ბალისა და ა. სეშეს კომენტარები, თუმცა, ვვარაუდობდით, რომ შემდეგი გამოცემისთვის, არანაკლებ საინტერესო, გამომცემლისეული კომენტარებიც დაგვერთო. ბატონმა ბაქარმა თარგმნის რედაქტირება კი დაასრულა, მაგრამ მეტი აღარ დასცალდა.
    ბატონი ბაქარი მომთხოვნი და პრინციპული ადამიანი გახლდათ. ამიტომ, მასთან თანამშრომლობამ ბევრი რამ შეგვძინა, რისთვისაც მისი დიდად მადლობელი ვართ”.
    მთარგმნელის ნათქვამს ჩვენს ხმასაც შევაწევთ და ვისურვებთ, რომ ეს საჭირო და აუცილებელი საქმე გაგრძელდეს და, თუ “დიოგენეს” კომერციულ ალღოსაც გავითვალისწინებთ, ჩვენს ინტელექტუალურ სივრცეში გარკვეულ ძვრებს უნდა ველოდეთ. ღმერთმა ქნას!
    არა ვარ დარწმუნებული, რომ სოსიური და მისი “კურსი” განათლებული ქართული საზოგადოებისათვის ჩემს წარდგენას საჭიროებს, მაგრამ ჟანრის პრინციპებიდან გამომდინარე, ორიოდ სიტყვას მაინც წავიცდენ.
    1940 წელს, რუსეთში, ჟურნალ “Природа”-ს პირველ ნომერში დაბეჭდილია ვ. ბელოუსოვის სტატია სათაურით – “ო.-ბ. დე სოსიური – ალპების აგებულების პირველი მკვლევარი (დაბადებიდან 200 წლისთავისათვის)”. ეს ორასტ-ბენედიქტ დე სოსიური (1740-1799) იყო ფერდინანდის პაპის მამა (ჩვენებურად – პეპერა, თუ არ მეშლება!), გამოჩენილი ბუნებისმეტყველი, აღწერითი გეოლოგიის ფუძემდებელი, ალპების გეოლოგიური აგებულების პირველი მკვლევარი, ჟენევის უნივერსიტეტის ნატურფილოსოფიის პროფესორი. მისი მამა, ე.ი. ფერდინანდის პაპის პაპა – ნიკოლა დე სოსიური (1709-1791) თურმე აქტიურად თანამშრომლობდა ცნობილ ენციკლოპედიასთან; მოგვიანებით თავისი მასალები ამოუკრებია ენციკლოპედიიდან და 1778 წელს ლოზანაში ცალკე წიგნად გამოუცია სახელწოდებით: “Vignes, raisins, vendanges et vins” (“ზვრები, ყურძენი [ჯიშები], რთველი, ღვინოები”). ალბათ მიმიხვდით – რატომ ვიწერ ამ ყველაფერს, – სოსიურის ქართულ ძირებს ვეძებ! რაც შეეხება ფერდინანდის პეპერას – ორასტ-ბენედიქტს, მის სახელს უკავშირდება მინერალოგიური ტერმინი “სოსიურიტი” და მინერალად გარდაქმნის პროცესი – “სოსიურიტიზაცია”.
    ახლა, რაც შეეხება ფერდინანდ დე სოსიურის პაპას – ნიკოლა-თეოდორ დე სოსიურს (1767-1845), გამოჩენილ ფიზიკოსს, ქიმიკოსსა და გეოლოგს, რომელმაც სახელი გაითქვა ნაშრომებით მცენარეთა ფიზიოლოგიაში და პირველმა დაადგინა, რომ მცენარეები სუნთქვის პროცესში ჟანგბადს შთანთქავენ; მანვე აღმოაჩინა, რომ მცენარე ნიადაგიდან მინერალურ ნივთიერებებს ფესვებით იწოვს (მერე იტყვით – პროგრესი არაფერს ნიშნავსო! ნახეთ კლიმენტი ტიმირიაზევის 1939 წელს გამოსული მე-8 ტომი და, მეცნიერების ისტორიის თვალსაზრისით, იქ სხვაც ბევრი რამ იქნება საინტერესო).
    მოკლედ, ძალიან განათლებულად რომ არ მოგეჩვენოთ და დათრგუნულად არ იგრძნოთ თავი ჩემს წინაშე, თქვენც გადაშალეს ა. ხოლოდოვიჩის მიერ დაწერილი ფ. დე სოსიურის ბიოგრაფია და უფრო მეტი, ჩემს ჯინაზე, თქვენ გადმოწერეთ.
    ეს ყველაფერი – კარგი, მაგრამ რადგან ამ გზით წავედი, ფერდინანდის დიდი და უაღრესად განათლებული გვარიდან კიდევ რამდენიმე ახლობელსა და ნათესავს უნდა მივაქციო ყურადღება…
    ერთი მათგანი იყო ბიძა – თეოდორ დე სოსიური – არტილერიის პოლკოვნიკი, სოსიურების საზაფხულო რეზიდენციის – ჟანტუს (Genthod) მერი ორმოცდაათი წლის განმავლობაში, გენერალური საბჭოს ორგზის დეპუტატი, რომელმაც, როგორც ბიოგრაფოსნი წერენ, დიდი როლი ითამაშა მომავალი ენათმეცნიერის და, აქედან გამომდინარე, ენათმეცნიერების ბედის განსაზღვრაში. იგი ყოფილა შვეიცარიის ხელოვნებათა საზოგადოების პრეზიდენტი, ისტორიულ ძეგლთა საზოგადოების პრეზიდენტი, ნაშრომების ავტორი ფრანგული ენისა და საკუთარ სახელთა ორთოგრაფიის შესახებ. მის უმცროს ძმას – ანრი დე სოსიურს – ფერდინანდის მამას – სამეცნიერო მიზნებით, დიდი მოგზაურობა მოუწყვია ანტილის კუნძულებზე, მექსიკასა და აშშ-ში; ექსპედიციებიდან მას ჩამოუტანია უმდიდრესი ენტომოლოგიური და მინერალოგიური კოლექციები. ბატონ ანრის დიდი კლასიფიკატორული (ეს ენტომოლოგ-მწერმცოდნის სრულიად განსაკუთრებული უნარია) ნიჭი ჰქონია, რამაც, როგორც ჩანს, შვილშიც იჩინა თავი. აი, ასეთი დიდი და დიდებული მეცნიერული წარსულის მქონე წინაპრები ჰყავდა ფერდინანდ დე სოსიურს. რას გაუგებდნენ ამგვარ მოაზროვნეს გოდრით ჩამოტანილი ჩვენი მეცნიერები! ვერც გაუგეს!..
    მაგრამ ჩვენსას ვინ ჩივის, – ძალიან დიდხანს ვერც ევროპამ მოკრა ყური სოსიურის ხმას და, უკვე გვიან – მეოცე საუკუნის შუა წლებში, გამოიკვეთა “კურსის” მეცნიერული ღირებულება. დღეს სოსიური ევროპული სტრუქტურალიზმის ფუძემდებლად არის მიჩნეული. ჟ. მუნენი წერდა, რომ სოსიური სტრუქტურალისტი იყო და ეს თავადაც არ იცოდაო…
    როგორც ნამდვილმა შემოქმედმა, სოსიურმა შემოიკრიბა და თავი მოუყარა ევროპის ცაში გამოკიდებულ ყველა იდეას, მოახდინა მათი აკუმულირება, სრულიად თავისებურად გადაიბარა და უკვდავებაც დაიმკვიდრა ისეთი სახელების გვერდით, როგორიცაა კანტი, კოპერნიკი და დეკარტი (სხვათა შორის, კანტს იგი არნოლდ ჩიქობავამ შეადარა). მერე სოსიურის იდეებმა, საკუთრივ ლინგვისტიკის ფარგლებს გარეთ – სემიოტიკაშიც გადაინაცვლა და იმიერიდან შვეიცარი შემოქმედი მეცნიერის სახელს ჩარლზ პირსთან ერთად მოიხსენიებენ.
    ლინგვისტიკის ზოგადთეორიული პრობლემებიდან ერთ ფუნდამენტურ იდეას შეგახსენებთ, რომელიც “კურსის” შექმნამდე უკვე შენიშვნებში ჰქონია ჩამოყალიბებული სოსიურს: ლინგვისტიკის ობიექტები არ წარმოადგენენ მონაცემებს (ე.ი. ობიექტი მოცემულობა არ არის); ისინი ფორმდებიან თუ ფორმირდებიან ხედვის წერტილის მიხედვით. ე.ი. სოსიურთან მთავარია მიმართება. ენისადმი სტრუქტურული მიდგომა ნიშნავს მის მეცნიერულ (იგულისხმება – შემოქმედებით. ს.ტ.) აღწერას ერთეულთა შორის მიმართებათა რეგისტრაციის გზით. ცალკე აღებული ფიზიკური ბგერისა და სემანტიკური მნიშვნელობის შესწავლა არაფრის მომცემი არ არის. მათი შესწავლა მხოლოდ მიმართებებში, გინა – მიმართებისასაა შესაძლებელი. ენობრივ ერთეულებს ბგერები და მნიშვნელობები კი არ წარმოადგენენ, არამედ ამ ბგერათა და მნიშვნელობებით წარმოდგენილ მიმართებათა ელემენტები. ელემენტთა ურთიერთმიმართებანი ქმნიან ენის შინაგან სისტემას, რომელიც სრულიად დამოუკიდებელია ბგერის ფიზიკური, ფიზიოლოგიური და აკუსტიკური განსაზღვრებებისაგან. ენის შინაგანი სისტემის გამოყოფის საფუძველზე მოხდა მეტყველებისა და ენის გათიშვა…
    თავს აღარ შეგაწყენთ ამ ქრესტომათიული მაგალითებით, მხოლოდ, ასევე დიდი მეცნიერის, დანიელი ლუი იელმსლევის ნათქვამს შეგახსენებთ: “სოსიურმა აღმოაჩინა ენა როგორც ასეთი”.
    დანარჩენს დაინტერესებული კაცი ყოველთვის მიაკვლევს და წაიკითხავს; მაგრამ, კარგი ისაა, რომ ძალიან შორს აღარ დაგჭირდებათ კვლევა და ძიება, გაიშვერთ ხელს წიგნის რომელიმე კარგი მაღაზიისკენ და თქვენს ხელთ აღმოჩნდება ქართულად ნათარგმანები ფერდინანდ დე სოსიურის ზოგადი ენათმეცნიერების კურსი.

    P.S. როგორც L. Kukenheim-ი წერს, ტერმინი ლინგვისტიკა, სოსიურის დროს ფართოდ არ იხმარებოდა.

    © “წიგნები – 24 საათი”

    Read More
  • პროზა (თარგმანი)

    ერნსტ იუნგერი – მჭვრეტელის პოზიცია

    18/05/2009

    თარგმანი გერმანულიდან – მათე კრავეიშვილი

    ავტორს გარკვეული ადგილი უჭირავს იერარქიაში. მას უშუალო და მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი ურთიერთობა აკავშირებს სამყაროს უზენაეს ავტორთან. ამაზეა დაფუძნებული მისი იდუმალი თეოლოგია. ნაწარმოებები მეტ-ნაკლებად წარმატებულ თარგმანებს წარმოადგენს, რომლებიც ამ იდუმალსა და გამოუცნობს ხილული სამყაროს მონაპოვრად აქცევს. ისინი სიტყვით გამოუთქმელ ურთიერთობაზე მიანიშნებენ.
    ამიტომაც, ნებისმიერი ქმნილება ნაკლოვანია, უნაკლო და სრულყოფილი კი მის მიღმაა. მხოლოდ ამ მიღმიერის წყალობითაა შესაძლებელი შემოქმედება. ავტორსა და მსმენელს, მაყურებელს, მკითხველს შორის ურთიერთობა უხილავ მესამე არსებაში ისხამს ხორცს და ორივენი, ავტორიც და მსმენელიც ამ მესამესთან თანაზიარობენ.
    არც ერთ ნაწარმოებს თავისთავად არ ძალუძს სრულად დაიპყროს მკითხველი. ამისთვის მკითხველის ქმედითი თანამონაწილეობაა საჭირო, რომელიც შორდება ავტორის მიერ შექმნილის საზღვრებს. შუქის ასანთებად მუხტმა ორივე პოლუსში უნდა გაიაროს.

    “გრაფიტი”, 1960
    კირხჰორსტი, 1945 წლის 13 ნოემბერი

    ავტორის ამოცანა – თუკი სხვა ადამიანების თვალში ავტორობა რაიმე არსებითს ნიშნავს – სულიერი სამშობლოს, სულის საუფლოს შექმნაა. ეს შეიძლება იყოს მოკრძალებული ნიში წმინდანის გამოსახულებით, ჭიშკართან მიდგმული სკამი, ქოხი სოფელში, სასახლე, ტყეები, მთები ან კოსმოსური სივრცე. შემოქმედება უფრო მეტად იპყრობს და იმორჩილებს სამყაროს, ვიდრე ცოდნა ან პოლიტიკა, ამიტომაც შემოქმედებითი წარმატებები ყოველთვის უძლებს დროის გამოცდას.
    პოეტი ქმნის, რათა ყველაფერი ეს იცნონ და დაიხსომონ, შემდეგ კი სულიერი სამშობლო ჰპოვონ მათში.
    პოეტები უშურველად გასცემენ მყუდრო თავშესაფარს თუ ვრცელ საცხოვრებელს. იქ, სადაც პოეტები არ არიან, სიცარიელე ისადგურებს, ქრება სტუმართმოყვარეობა.

    “გამოსხივება”, 1941-1948

    შენ, მარტოხელა მკითხველი, ვინც პერსონაჟებთან, გმირებთან ურთიერთობას ელტვი! შენი დროც მოვა და მაშინ გადაშლი თავგადასავლებით აღსავსე წიგნს სამყაროსას. ეს წიგნი საკუთარი სისხლით დაწერე და მისი წაკითხვა მოგონებას ნიშნავს. შენ, ისევე, როგორც ყოველ ჩვენგანს, უიღბლო გვერდებიც შეგხვდება, გაგიჭირდება აღიარო საკუთარი ავტორობა და მაშინ ეტყვი თავს, რომ შენი არსებობის რომელიღაც ზღვარზე უხამსობამ აღმართა თავისი ალამი და რადგანაც საკუთარი თავის ავტორი ხარ, ორჯერ უფრო მტანჯველი იქნება ამაზე ფიქრი; შენ ხომ თავს უღალატე, საკუთარ უფლებებს, რომელიც მხოლოდ იდეაში მდგომარეობს და ამ იდეის შესაბამის მოქმედებაში პოულობს განხორციელებას. აი, აქ კი შენ თანაზიარი გახდები იმ ნაყოფიერი ტანჯვისა, იმ უკმაყოფილებისა, მხოლოდ საკუთარ არსებაში რომ პოულობს საბოლოო საშველს.
    შესაძლოა შენს აწმყოსაც – რომლის ნაგებობასაც ასე აფასებ, რათა იგი ახალ ჩანაფიქრებს შესწირო მსხვერპლად – ისევე მოექცე, როგორც მოსაწყენ წიგნს, რომელსაც გადადებ ხოლმე, რათა შემდეგ კვლავ გადაშალო ყოველგვარი თანაგრძნობის გარეშე და ბოლომდე წაიკითხო, უკანასკნელ თავამდე. რადგანაც გიცნობ, შენ იმ ყმაწვილების რიცხვს მიეკუთვნები, რომელთა გულებშიც აწმყომ უკვე ამოიკითხა თავისი განაჩენი და ახლა ისინი ტკივილით დაეძებენ, მისდევენ ხატებს, რომლებიც ოდესღაც მოქმედებისკენ უბიძგებდნენ მათ; და ყველაფერი ეს სამარცხვინო სიზმარს ჰგავს, უღირსთა ოცნებას. ამ ცრუ სინამდვილის ხანგრძლივობა მხოლოდ გამოღვიძების შენეულ ნებაზეა დამოკიდებული და რაც უფრო ძლიერი და ვნებიანია ეს ნება, მით უკეთესი.

    “თავგადასავლების მაძიებელი გული”, 1929

    ნიცშეს პროზა მის “ძალაუფლების ნებაში” აზრთა ბრძოლის ველია, მარტოხელა, საზარელი პასუხისმგებლობის რელიქტი, გასაღებებით გადაჭედილი საამქრო: მიტოვებული ადამიანის მიერ, ვისაც აღარ ჰქონდა გაღებისა და განმარტების დრო. შემოქმედებით ზენიტში, სახელგანთქმული ბერნინი დასრულებული ნაწარმოებისადმი ზიზღზე საუბრობს, ჰიუისმანსი კი რომანის “პირიქით”, გვიანდელ წინასიტყვაობაში წერს, რომ არ შეუძლია საკუთარი წიგნების კითხვა. პარადოქსი იქნებოდა, ვინმე, ვისაც ორიგინალი აქვს, ცუდი კომენტარის შესწავლას შედგომოდა. დიდი რომანები დაუმთავრებელი დარჩა. შეუძლებელი იყო, ისინი ვინმეს დაესრულებინა, რადგანაც თავიანთ ჩანაფიქრს შეეწირნენ მსხვერპლად.

    “თავგადასავლების მაძიებელი გული”, 1929

    დაკვირვება თავისუფლებას მოიცავს. თუკი ადამიანს შესწევს ძალა, “წარმოიდგინოს” სიტუაცია, რომელშიც იმყოფება და თავისი მჭვრეტული სულის ობიექტად აქციოს იგი, მაშინ ადამიანი თავისუფლდება ამ სიტუაციისგან, ზემოდან დაჰყურებს ყველაფერ ამას.
    ინდივიდმა არ უნდა თქვას უარი ბრძოლებზე, სადაც მას სახელმწიფო აგზავნის. თუმცა თავისუფლად შეუძლია მჭვრეტელის პოზიცია დაიკავოს და მაშინ იგი პირიქით, თავის სამსახურში აყენებს სახელმწიფოს, თითქოს ინდივიდი იყოს გრანდიოზული სპექტაკლის მომწყობი. მაგრამ ეს მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი, როცა საკუთარ, შინაგან არენაზე მან უკვე გაიმარჯვა შიშზე. აი რატომაა, რომ მჭვრეტელები ყოველთვის ცოტანი არიან.

    “გრაფიტი”, 1960

    თუკი სიტყვა ჩვენთვის უფრო მეტია, ვიდრე უბრალოდ ურთიერთობის საშუალება, მაშინ, ვიდრე დავეუფლებით მას, იგი მეტყველების მიღმა უნდა მოვიპოვოთ. გამოთქმული სიტყვა რეალურობაში იმარჯვებს, სამაგიეროდ იგი მეტაფიზიკურ სფეროში მარცხდება.
    შესაძლოა, მრავალი წლის შემდეგ ავტორისთვის აშკარა გახდეს ერთი ფრაზის აქამდე დაფარული აზრი. ეს კარგი ნიშანია, რადგანაც იგი ცხოვრების გზას ჰგავს. ჩვენ ხომ დაგვიანებით აღმოვაჩენთ ხოლმე, რომ იმას, რასაც მუდამ ვუტრიალებდით და რისი საიდუმლოც მოსვენებას არ გვაძლევდა ხოლმე, თურმე სხვა, მარტივი აზრიც ჰქონია. კარგია, რომ ოდესღაც სერიოზულად ვუყურებდით ყველაფერ ამას.

    © “არილი”

    Read More