• პროზა

    ანდრო ბუაჩიძე – დავითაშვილის ქუჩა

    ანდრო ბუაჩიძე

    დავითაშვილის ქუჩა

    ესკიზი გაყვითლებული რვეულიდან

    ეს იყო სოლოლაკში, კარგა ხნის წინათ. არ ვიცი რატომ ხდებოდა ასე, ვისი საიდუმლო სურვილით თუ ნებით. არ ვიცი რატომ იყო იქ რაღაცნაირი ღრმა ნაღველი ვიწრო ქუჩების გადაკვეთილ კიდეებზე, ხეებქვეშ ჩაფენილი, რომელიც გამუდმებით ცახცახებდა და აქა-იქ ძალაგამოცლილ სხივებს იქსოვდა სიღრმეში. ვის ჭირდებოდა ეს ან რატომ მოხდა ასე. რატომ აღმოვჩნდი მე ამ დაქსაქსულ სინათლეში, ნაღვლიანი ფანქრების გასწვრივ, გრძელ დღეებში, ჩვეულებრივი და უცნაური საღამოების ანაბარა, საკუთარი თავის ანაბარა, ყველაფრის ანაბარა, რაც შეიძლება ცხოვრებამ მოულოდნელად მოგიტანოს და მერე ნელ-ნელა წაგართვას შეუმჩნევლად, ისე, როგორც ღამე ჰკრეფს გაფანტულ სინათლეებს ჩამუქებული ქვაფენილებიდან და უშველებელი სადარბაზოების შეუღწეველი წიაღებიდან. არ ვიცი რატომ ხდება, რომ რაღაც გაკვესავს სიცარიელეს, აინთება და თანდათან თვითონვე ჩაქრება. ვინ ანთებს სინათლეს და ვინ აქრობს, ვისი ნებასურვილით ანთებს და ვისი ნება-სურვილით აქრობს.
    ეს იყო სოლოლაკში, დიდი ხნის წინათ. მახსოვრობასაც აჩნდება ხოლმე დრო გაცვეთილი ბეჭედივით. და ეს ბეჭედი ჰგავს ძველი შენობების კედლებს, რომელთაც რაღაც უცნაური სიძველის ფერი ედება, ფერი მღვრიეა და ღრმა, დღეების და ღამეების სიმრავლით გაჟღენთილი და გაქვავებული, როგორც სარკეში არეკლილი ჩამოღამებული ოთახის სივრცე.
    ახლა რომ ვიხსენებ, მაგონდება, რომ რაღაცნაირად ნელა ვმოძრაობდი მე იმ დროში. ნელა ვცხოვრობდი, ნელა დავდიოდი, ნელა ვფიქრობდი. და დროც ნელა მოედინებოდა ჩემთან ერთად. მე მას ყველგან ვხედავდი. ვხედავდი უმიზეზოდ გამოღებული განჯინის ბნელ სიღრმეში, კედლებზე და აქერცლილ იატაკებზე, ნაწვიმარ აკაციის ხეებქვეშ, ბებიაჩემის და ბაბუაჩემის ხელებზე და სახეებზე, და სულ უცხო ადამიანების ზურგებზე, ნელა რომ აუყვებოდნენ აღმართს ჩვენი ფანჯრების ქვეშ, წვიმიან დღეებში. მე არ მიკვირდა, მაგრამ მიხაროდა, როცა ვხედავდი დროს, რომელიც სინათლესავით სათუთად ედებოდა ათასგვარ ნივთებს და ადამიანების გლუვ, ჩაღრმავებულ, აბურცულ, მეტყველ და უმეტყველო სხეულებს და სახეებს.
    მე არ ვიცოდი, რა იყო ეს ან საიდან დაიწყო. შეიძლება იქიდან, ჩვენი ეზოს ერთ-ერთ კიბეზე რომ ვიჯექი და ვტიროდი. ვტიროდი, რადგან ქუჩიდან უშველებელი წითელი, საშინელი სახანძრო მანქანების მშფოთვარე გნიასი აღწევდა. უსულო მანქანები ადამიანებივით ყვიროდნენ, ადამიანები კი გარბოდნენ სახლებისკენ და გამალებულები შერბოდნენ სახლებში. მე ვიჯექი და ვტიროდი. და თუმცა სახლთან ვიყავი, ვგრძნობდი უსახლკარობას, უნუგეშობას, უაზრობას, შიშს. ვგრძნობდი, რომ ქვეყანა დიდი იყო და საშინელი, მე მის შიგნით ვიყავი და გასაქცევი უკვე აღარსად მქონდა. ვგრძნობდი, რომ სხვებმაც იცოდნენ ეს და ამიტომაც მკიდებდნენ ხელს და შევყავდი სახლში.
    არ ვიცი, იქნებ აქედან დაიწყო დრო. იქნებ აქედან დაიწყო და აქედან უნდა დაწყებულიყო ჩემი თავის შეგრძნება უშველებელ სიცარიელეში. ყოველ შემთხვევაში, მერე და მერე ყველაფერი უფრო მშვიდად გაგრძელდა და უკვე წამოზრდილი, როცა ნაშუადღევს სკოლიდან ვბრუნდებოდი, მე ვხედავდი დროს, რომლის კეთილისმყოფელი და უწყინარი სახე, ყველგან და ყველაფერზე ირეკლებოდა, როგორც მზის სუსტი სინათლე თავსხმა წვიმის შემდეგ.
    მე ნელა ვმოძრაობდი. ნელა, ფეხათრევით მივდიოდი სახლისკენ. მე ვგრძნობდი სახლს, სახლის მზემოფიცხებულ უზარმაზარ გრილ კედლებს. არც ქუჩები იყო უცხო ჩემთვის.
    ეს იყო სოლოლაკში, დიდი ხნის წინათ, სადაც ვიწრო ქუჩებია და დიდი სადარბაზოები. ღრუბლიან დღეებში სადარბაზოები ნაღვლიანი ბურუსით ივსება. შეგიძლია შეხვიდე ამ სადარბაზოებში და შენ იგრძნობ, როგორ შეგიწოვს ბურუსის ნაღვლიანი სინოტივე, შენ მოხვდები ხმების, ბგერების, გრძელი სხივების პანოპტიკუმში. სულ ახლოს, ალაყაფის კართან, მზით განათებულ ტროტუარზე ბავშვები ჩაირბენენ. ხმაური წამით შეარხევს ბურუსიან ნოტიო მდუმარებას, სადარბაზოში გრგვინვით შემოვარდება ხალისიანი, სიცოცხლის ჟინით გაგიჟებული ბგერები და მერე გაქრება. ნუთუ ასე ქრება ყველაფერი. ასე ეშვება და ქრება. ეს შენ არ იცი, არ იცი და რომ იცოდე, ვერც გაიგებ, ვერც დაიჯერებ.
    შენ ბავშვი ხარ და არ იცი, რომ არსებობს სიკვდილი. შენ არ იცი, რომ სიკვდილს თავის ფერი და სუნი აქვს, შენ არ იცი, რომ სიკვდილი ნიშნავს ყველაფერს, მაგრამ შენ იცი, რომ რაღაცეები ქრება და უჩინარდება სიცარიელეში, რაღაცეები ქრება, და ვისი ნება-სურვილით ქრება, ვერავინ გეტყვის, ვერავინ გეტყვის, ვისი ნებასურვილია მუდმივი ქრობის ურჩი წინამძღვარი.
    შენ ბრუნდები სკოლიდან სახლში. ბრუნდები დაღლილი, მოშვებული, ენერგიადაცლილი, და ფეხსაცმლის ჭვინტით მოაგორებ ცარიელ ასანთის კოლოფს ან კონსერვის დაჭეჭყილ ქილას. შუადღეა და დაავითაშვილის ქუჩა ცარიელია. მხოლოდ გასტრონომს ზემოთ, გაზეთების ჯიხურის ირგვლივ იკრიბება მოყაყანე ადამიანების პატარა ჯგუფი, პატარა წრე, რომელიც შეჩქვიფდება და აზუზუნდება, მერე დაქუცმაცდება და ასისინდება ნაშუადღევის შეუსაბამოდ ნაზ და ლირიკული დიდებებით სავსე, ოქროსფრად გადაცრეცილ ჰაერში, ჰაერში ოდნავ შერხეული, ოდნავ მტოკვარე დაჭიმული სინაზის სიმია გაბმული და აკაციის ხეებქვეშ, ნაადრევად ჩამოცვენილ წვრილ ფოთლებზე დაუდევრად მიმოისვრის ჩრდილოვან ტალღებს. შენ გრძნობ მთელი არსებით ოქროსფერი ნაშუადღევით გაჯერებულ ჰაერში ჩამოჟონილ უხილავ წვეთებს, ნაზ რხევებს, სხივებით მოოჭვილი ქამელეონის ასხლეტას და გაუჩინარებას აკაციების უკვე შებღალულ კენწეროებთან. შენ სავსე ხარ ნაშუადღევის ნებისმიერ გარემოსთან თანხმობის და შერიგების მოწოლილი სურვილით, მოთენთილობით და ტკბილი სიზანტით, დაქსელილ ძარღვებში რომ გივლის და თვლემას გგვრის. ნახევრად თვლემ კიდეც, მარტო შენ კი არა, მთელი ქუჩა, მთელი სოლოლაკი, უზარმაზარი, უშველებელი ქვეყნიერების ერთი პაწია ნაგლეჯი, ქალაქის განაპირა კიდეში მაღალი მთის კლდოვან თხემებქვეშ ჩამოზიდული პატარა ნირვანა, პატარა ტერიტორია, რომელიც სავსეა ჩიხებით და გასასვლელებით, ტეხილი ქუჩებით და სახეებზე ჩამოკონწიალებული აივნებით, მიწაში ჩამძვრალი სარდაფებით და ჩამობურულ ეზოებში შემავალი ალაყაფის ჭიშკრებით. ათასი ხმით, ათასი გადატეხილი ბგერით, ბგერის უმცირესი ნამსხვრევებით, გაცვეთილი ფერების და მიმწყდარი შეძახილების ვიბრირებით, ხეებში ჩამოღწეული სინათლეების და მოძრავი ჩრდილების გაუთავებელი, მთრთოლვარე ტოკვით და ერთი წუთითაც არ გტოვებს იმის განცდა, რომ ეს მხოლოდ მცირე ნაწილია დიდი ქვეყნიერების, იმ ქვეყნიერების, სადაც რაღაც ხდება, რაღაც საშინელი, რაღაც სასტიკი, ვიღაცას იჭერენ, ვიღაცას კლავენ, ვიღაცას იტაცებენ, ვიღაცას უსპობენ სიცოცხლეს. ოღონდ შენი გულუბრყვილო აზრით, ეს ყველაფერი შორს ხდება, იქ, იმ დიდი ქვეყნიერების ნაწილში და არა აქ, სადაც არაფერი არ შეიძლება მოხდეს, ისე ნელა მიედინება დრო და ისეთი სიწყნარეა ჩაფენილი თხელი ბურუსით გაჟღენთილ სადარბაზოებში.
    და არ იცი რატომ აღმოჩნდი აქ, მაინცდამაინც აქ. საიდან დაიწყო ყველაფერი და სად უნდა დამთავრდეს, ან უნდა დამთავრდეს კი საერთოდ? იწყება აქ, ამ სინათლით მოქსოვილ ქვეფენილების ხლართებში რამე ან მთავრდება? ნუთუ მთავრდება კიდეც? ყველაფერი ძალიან ნელა მოძრაობს და შენც ნელა მოძრაობ ამ ყველაფრის არაფრისმთქმელ წიაღში. ეს ადამიანებიც, გაზეთების ჯიხურთან და ლუდის წერტთან რომ დგანან, დიდი ხანია შენს ბავშვურ ცნობიერებაში ნაშუადღევის დაუბოლოვებელ ზიგზაგებს შეერწყნენ და დაკარგეს თავიანთი სახე. შენ არ იცი, რომ ესენი ჩვეულებრივი გზააბნეული ძე-ცთომილები არიან, როგორიც ათასია ანდა მილიონი, ქალაქის კლოაკებში მოფუთფუთე მათხოვრები და ნაციხარები – ქუჩის დამტვერილ კიდეებზე მიხვეტილი ჭუჭყი – ლოთები, მაწანწალები, მუქთახორები, უდიდესი ბედისწერის ანაბარა მიგდებული გლახები, ბინძური მოხალისეები დღე და ღამე რომ ტრიალებენ იქ, სადაც მათი საარსებო სარჩო მოიძევება, მდარე, უგემური, მაგრამ მუდმივი და დაუყვედრებელი, მათივე უაზრო სიცოცხლესავით უაზროდ გაჩენილი და ამიტომ მათთვისვე განკუთვნილი. აქვე არიან სხვებიც: შოფრები, სადაზღვევო უწყების მუშაკები, მაკლერები, ყასბები, ხელოსნები, სოფლიდან ჩამოთესლილი უსაქმური გლეხები, სამუდამოდ მოწყვეტილნი კარმიდამოს და ქალაქის სარდაფებს მიტმასნილნი, უსახლკარო ნაბიჭვრები და სახიჩარები, ბედისმაძიებელი გაუმაძღრები და სამუდამოდ ხელჩაქნეული უბედურები. შენ არ იცი, შენ ვერ ხედავ მათი ცხოვრების ტლანქი დანით დასერილ სახეებს. ეს სახეები მიწისფერია და უხეში ნაოჭების სქელი ბადით დაქსელილი, რადგან ისინიც შენსავით შემთხვევით მოხვდნენ ამ მზით გადაფენილ ქვაფენილებზე, რატომ და რისთვის, არც მათ იციან, მაგრამ ის კი ახსოვთ, რომ ვიდრე აქამდე მოაღწევდნენ, გრძელი გზა გამოიარეს და ამ გზამ თავის მკაცრი ბეჭედი დაასვა მათ ისედაც უიღბლო არსებობას. აქაც პატარა კლოაკაა, ნაშუადღევის უდრტვინველ, მშვიდობისმომფენელ სხივებში გამოხვეული პაწია სამყარო, რომლის წრეშიც ბაქტერიებივით ტრიალებენ პირზე დუჟმომდგარი, ლუდისკათხამომარჯვებული კაცები. ისინიც ცლიან კათხებს და ერთდროულად აწყობენ აყროლებულ დახლზე. მერე ხმაშეწყობით, მოყაყანე ერთფეროვნებით ჰყვებიან ათასნაირ ამბებს, რომელთაც მოსაღამოვებამდე გასდით ყავლი და დღის სინათლეზევე იფანტებიან უსიცოცხლო სხივებივით.
    ქუჩის გადაღმა მაღალი ფანჯრებია, ფეხისწვერებზე ვიწევი და ფანჯრებში ვიჭვრიტები. ამ ფანჯრებს შიგნითაც ისეთივე ბლანტი ბურუსია, როგორიც ყველგან: სადარბაზოების მაღალ კიბეებზე, ეზოების შესასვლელებში, გრილი ბინების ოთახებში. მხოლოდ აქ გარაჟია და მანქანები დგანან. ყოველ ფანჯარაში მანქანაა. ფანჯარა თხელი ბადით არის დაცული და სიღრმიდან ბენზინის და მანქანის რაღაცნაირი ნაცნობი სუნი აღწევს. მანქანებიც რაღაცნაირად დგანან ამ დიდ ოთახებში, მკაცრად გარინდულნი, ცარიელნი, თითქოს ყველასაგან მოსროლილნი და მიტოვებულნი. მანქანების შიგნითაც სქელი ბურუსია ჩამდგარი, მხოლოდ მინებში, უკანა მხრიდან მზის სხივი იჭრება და ტყდება შიგნით, აქაც დრო მიედინება ნელა და მდოვრედ. მიტოვებული მანქანები დროში დგანან და მე შემიძლია შევიჭვრიტო თითოეულ ფანჯარაში და დავინახო დროის ფრთხილი, უხმაურო დინება გარინდებული მანქანების წიაღში. ვინ მოვა და ვინ შეიჭვრიტება აქ, ვინ დაინახავს როგორ მიცოცავს გადამტყდარი მზის სხივი მანქანის უკანა სკამის გადაცვეთილ საზურგეზე. გარაჟებში სრული სიწყნარეა, მხოლოდ ზოგჯერ მეტალის წკირი გაიტკაცუნებს, თითქოს რაღაც ჩატყდაო მანქანაში. ესეც დრო არის, გადამტყდარი წამებია.
    ყოველდღიური მომქანცველი სვლა სკოლაში და უკანდაბრუნება, წყნარი რიტუალია, რომელსაც მე უპროტესტოდ ვასრულებ თალმუდისტივით. ის ჩემს ნებაზე არ არის დამოკიდებული. ჩემი ნების გარეშე არსებული ვითარება მკარნახობს ნაშუადღევის გრძელი გზა გამოვიარო და შეიძლება სწორედ იძულება მაგრძნობინებს დროის უჩინარი დინების რიტმს. გარაჟის ზემოთ პურის მაღაზიაა, მწვანე აბრაზე მსუყე ყვითელი ასოებით არის წარწერილი “პური” და ყოველივე იმდენად ნაცნობია, რომ თვალის ნაზი ბადურა ძალდაუტანებლად იჭერს ათასგზის აღქმულ შეფერილობებს, ტონალობებს და მრგვალი ასოების მოხაზულობებს. თუ სადმე ტეხილია ან ხარვეზი, ისიც შეუმჩნევლად თავსდება მხედველობის ფაქიზ მატერიაში, ისე, რომ მე ვერც ვამჩნევ მის არსებობას. თითქოს ეს თავის თავში მცხოვრები საგნები თვითონვე პოულობენ გზას, რათა ჩემს არსებაში სამუდამოდ დასახლდნენ, სამუდამოდ, დაიმკვიდრონ დროსთან ერთად ადგილი, რომელსაც მერე დროც ვერასგზით ვეღარ ამოშლის. ეს საგნები განმარტოებით არ ცხოვრობენ, მათ უერთდება ჰაერში გაფანტული სიფრიფანა ქსელი ხმების, ფერების, აუხსნელი ნაწილაკების და უთქმელი ნიშნების. ყოველივე კი სიცოცხლის ეთერული ფარდაა, ჩემს მიერ ათასჯერ შერხეული და ჩემს არსებასთან უკვე განუშორებლად შემკვრივებული.
    მე ნელა ვეშვები მენავთის სარდაფში. აქ ყველაფერი ნავთის სუნით არის გაჟღენთილი. საკმარისია ასანთის ერთი გაკვრა და ნავთით სავსე მიწური გაქრება. მენავთე დაბალი და სქელი კაცია. მსხვილი ნავთისფერი ულვაშები აქვს და ულვაშებსზემოდან ვიწროდ მოწკურული თვალები კეთილად უციმციმებს. მე წყლიან თვალებში შევყურებ და მეჩვენება, რომ იქიდანაც საზარელი ნავთის შავი წვეთები ბზინავს. მენავთე იღიმება, რადგან მიცნობს და რაღაცას მეკითხება, მაგრამ მე არაფერი არ მესმის, ხმა იკარგება ნავთით გავსებულ ბიდონებს შორის. გარშემო ყველგან სხვადასხვა ზომის და მოცულობის თავახდილი ჭურჭელი დგას. შავი ზედაპირი ლივლივებს და შიგ დღის ელექტროშუქიდან არეკლილი სხივები დაცურავს. ამ შავი ზედაპირის დანახვისთანავე შემზარავი გრძნობა მეუფლება: “აი, ეს არის ნავთი”, ნავთი, ნავთი, ნავთი, ყველაფერი ნავთით არის გაჟღენთილი, ყველაფერს ნავთის სუნი აქვს, მენავთე იღიმება და ახლა უკვე მესმის მისი ხმა: “ნავთი ხომ არ დაგაბარეს?”, “ნავთზე ხომ არ გამოგგზავნეს?” ბიდონებს უკან სარეცხის საპნების უშველებელი გროვა აწყვია. სარდაფის სიღრმეში სიმეტრიულად დაწყობილ საპნის უხეშ ნაჭრებზე თხელი ნავთისფერი ბურუსია ჩამოწოლილი და აქაც საიდანღაც იპარება დღის ჯიუტი სინათლე. სადღაც ჭერსა და მიწურ იატაკს შორის სხლტება შემთხვევით მოხვედრილი სხივი და შეხუთულ ჰაერში იბნევა. ვიწრო სივრცე ოდნავ ნათდება და უფრო მკაფიოდ იკვეთება მენავთის ლურჯი, დანაოჭებული ხალათი, სქელი ნაცრისფერი ულვაშები და განუწყვეტელი ღიმილი, რომელსაც მოელვარე, უეცრად მოვარდნილი დღის სინათლე კვეთს და მე ვხედავ, რომ აქაც დრო დაცურავს, დრო ეტმასნება სინათლის სხივებთან ერთად ნავთისგან დასველებულ კედლებს და მენავთის ნავთიან, გაღიმებულ სახეს.
    ყოველდღე ერთიდაიგივე მეორდებოდა – მე ვუახლოვდებოდი ალაყაფის მძიმე კარს. ქვის კიბის რამდენიმე საფეხურს ავივლიდი და ზარის ღილაკს თითს ვაჭერდი. კარი იღებოდა გამობმული ფარატინა თოკის გამოქაჩვით. კარის გამღები კიბის თავზე იდგა და სვეტზე გამობმული თოკის ბოლო ეჭირა. ეს ადამიანი მეტწილად ბებო იყო. კარის გაღებას თან საყვედურიან ტუქსვას მოაყოლებდა და უმალვე შებრუნდებოდა სამზარეულოში. მე კი ჩანთას იქვე მივაგდებდი, ვეშვებოდი კიბის საფეხურზე და დიდხანს ვიჯექი გაშტერებული. კარს ზემოთ, საღებავებით გასვრილი მინიდან ზღვა სინათლე იღვრებოდა წითელ კიბეებზე. კიბის გვერდით ცარიელ ადგილას ძველისძველი შავი სკივრი იდგა. სკივრზეც იღვრებოდა სინათლე და სინათლეში მობზრიალე მტვრის გრძელი სვეტი. მე არ ვიცოდი საიდან მოქროდა ჰაერში მოძრავი უმცირესი მტვრის ნამცეცები, მაგრამ მათ მოძრაობაში ვხედავდი დროის წრიულ ზიგზაგებს, ბრუნვებს, ტეხილებს. დღე უკვე საღამოსკენ იყო გადახრილი და თითქოს დროის სახეც უფრო ხელშესახებად იკვეთებოდა ყველა საგანზე. შემოსასვლელის პატარა, მაგრამ საკმაოდ ტევადი სივრცეც დროის ჩამუქებული ხსნარით იყო შეფერილი. კიბის პირველ, ბრტყელ საფეხურზე უფორმო ჩრდილი ტყდებოდა და იატაკს უერთდებოდა. მე მესმოდა ქუჩიდან აკრეფილი ჟრიამული როგორ იკარგებოდა მოახლოებული საღამოს უშველებელ სიცარიელეში. მერე კიდევ ერთხელ შემახსენებდა თავს ბებიაჩემის საყვედურნარევი ტუქსვა და ავდიოდი ოთახებში, სადაც უზარმაზარ ფანჯრებზე ჩამოფარებულ ფარდებს აკაციის ხეების მოძრავი სილუეტები დასთრევდა.
    საწოლ ოთახში დიდედა კატო იწვა. ის მისუსტებული ხმით ლაპარაკობდა და უხმოდ ხუჭავდა თვალებს. ჩალურჯებულ თვალის უპეებს ვარდისფერი ზოლი აჩნდა და თვალის უპეებზე აღბეჭდილი ფერთა სიმკვეთრე მდუმარე სიცოცხლისუნარიანობას ამჟღავნებდა. დიდედა კატო უმთავრესად დუმდა. და თითქოს მისი დუმილი უფრო მეტყველი იყო, ვიდრე საუბარი. მის სახეს აჩნდა დაღლილობა, რომელიც არ შეიძლებოდა დროთა განმავლობაში გაქარწყლებულიყო, რადგან ეს მხოლოდ დაღლილობა კი არ იყო, არამედ ხანგრძლივი და მტანჯველი ჟამთა სიავის მღვრიე ანარეკლი, რადგან არსებობს დაღლილობა, რომელიც წარუშლელია და აღმოუფხვრელი…
    ეს იყო სოლოლაკში, დავითაშვილის ქუჩაზე, კარგა ხნის წინათ. არ ვიცი რატომ ხდებოდა ასე, ვისი საიდუმლო სურვილით თუ ნებით. არ ვიცი რატომ იყო იქ რაღაცნაირი ღრმა ნაღველი ვიწრო ქუჩების გადაცვეთილ კიდეებზე, ხეებქვეშ ჩაფენილი. რატომ აღმოვჩნდი მე ამ დაქსაქსულ სინათლეში, ნაღვლიანი ფანჯრების გასწვრივ, გრძელ დღეებში, ჩვეულებრივი და უცნაური საღამოების ანაბარა, რაც შეიძლება ცხოვრებამ მოულოდნელად მოგიტანოს და მერე ნელ-ნელა წაგართვას…

    © “არილი”

  • პროზა

    ლაშა ბუღაძე – საშინაო დავალება: როსტომ-ხანი

    ლაშა ბუღაძე

    საშინაო დავალება: როსტომ-ხანი

    1.

    2. 11. 1937.

    ეს ფოტო 1937 წლის 2 ნოემბერსაა გადაღებული. ცენტრში
    ლავრენტი ბერია დგას. მისგან ხელმარჯვნივ უნივერსიტეტის მაშინდელი რექტორი პეტრე დონდუა. მეორე რიგიდან პროფესორი ილია ზედგენიძე შემოგვცქერის. პროფესორს კისერი აქვს მოღერებული (შესაძლოა, ფეხისწვერებზეც იწეოდეს), რადგან წინ საკმაოდ მაღალი მამაკაცი (მათემატიკოსი იური ჯანელიძე?) უდგას. მეცნიერები ტერასულად დგანან უნივერსიტეტის პირველი კორპუსის კიბეზე. არავინ იღიმება – სერიოზული და მკაცრი სახეებით შემოგვყურებენ.
    ბერიას მიხაკები უჭირავს.

    ამ ფოტოგადაღებიდან ერთი კვირის გასვლის შემდეგ ლავრენტი ბერია მეცნიერთა ნაწილს ცენტრალურ კომიტეტში დაიბარებს. გამოიძახებენ მხოლოდ ისტორიკოსებს. მათ შორის, პროფესორ ილია ზედგენიძესაც.
    ბერია იტყვის:
    – ისტორია უნდა გადავწეროთ, ამხანაგებო.
    მერე კი, რახან მცირე აღელვებას შეატყობს ისტორიკოსებს, არა საუფროსო, არა მბრძანებლური, არამედ მეგობრული, შინაურული ტონით გააგრძელებს საუბარს:
    – მარტივად: ვინც უსამართლოდ მიჩქმალულია ისტორიაში, ზეით უნდა ამოვწიოთ და ერს ხელახლა გავაცნოთ. ვისთვისაც უსამართლოდ აქვთ ტალახი ნასროლი, უნდა განვბანოთ, გავასუფთაოდ და ნამდვილი, გაწმენდილი სახით წარვუდგინოთ ერს. ვისი კარგი საქმეც უსამართლოდ მიჩნეულა ცუდად, თავიდან უნდა შევაფასოთ და ერს კარგზე კარგი ვათქმევინოთ.
    ბერია რომ გაჩუმდება, მოწვეულთა შორის ყველაზე აქტიური, პროფესორი მამია ხელაშვილი ალაპარაკდება:
    – უნდა დავეთანხმო ამხანაგ ბერიას, – იტყვის იგი, – ჩვენი
    სირცხვილია ესა, ისტორიკოსების… ამხანაგ ბერიას კი არ უნდა დაესწრო ჩვენთვის, არამედ ჩვენ, პირველებს უნდა ამოგვეღო ხმა! განა არ ვიცით, რამდენი ასეთი ლაფსუსია თუნდა ქართლის ცხოვრებაში?! მრცხვენია და ბოდიშს ვიხდი, ლავრენტი პავლოვიჩ, – თავს დახრის პროფესორი, – ყველა ჩემი კოლეგის სახელით ვუხდი მშობელ ერსა და დიად პარტიას ბოდიშს…
    მართალია, არც მამია ხელაშვილს ეცოდინება ზუსტად, რაზე მოუხდის ლავრენტი ბერიას ბოდიშს და ვერც მისი მდუმარე და შეშინებული კოლეგები მიხვდებიან, ქართლის ცხოვრების რომელი “ლაფსუსები” იგულისხმა მოსაუბრემ, მაგრამ თავებს კი მაინც ააქანქარებენ უკმაყოფილოდ – აბა, აბა, როგორ მანამდე არ აღვიმაღლეთ ხმაო…
    თუმცა, როგორც გაირკვევა, არც ბერია აღმოჩნდება ამ მხრივ უცოდველი. ამა თუ იმ ისტორიული პერსონაჟის მიმართ გამოტანილ არასამართლიან განაჩენებზე პირველს, არც მეტი, არც ნაკლები, თავად ცოცხალ ისტორიას – იოსებ სტალინს გაუმახვილებია ყურადღება.
    სტალინს უთქვამს:
    “გაესაუბრეთ მოწინავე მეცნიერებს. სთხოვეთ, ჩაუკვირდნენ ზოგიერთი ჩვენი წინაპრის ცხოვრებას. გაჩნდა ეჭვი, რომ ზოგან ისტორია სცოდავს მათ შეფასებაში – ადამიანი იყო, პროგრესულად აზროვნებდა და მოხსენიებული კი აუგადაა”.
    ბელადის ციტირებისას ბერიას სხეული სტალინის სულით გაიმსჭვალება და მცირე ხნით – ამას აშკარად შეიგრძნობენ და დაინახავენ მეცნიერები – ღვიძლი ძმასავით დაემსგავსება სტალინს. ბერია მედიუმივით დაუთმობს სტალინის სიტყვებს თავის ტანს. ბელადის მოწიწებულ ციტირებას მოჰყვება და უნებლიედ მის იმიტირებასაც კი შეეცდება.
    მეცნიერები, ისე, თითქოს დანაშაულზე წაასწრესო, დარცხვენილები ჩაქინდრავენ თავებს და ხმამაღლა ამოიოხრავენ.
    ამასობაში, ბერია საქმეზე გადავა. მეცნიერებს თავად სტალინის მიერ გამორჩეულ ისტორიულ პირთა სიას წარუდგენს და საქმიანი კილოთი დასძენს:
    – აბა, ამხანაგებო, მივუდგეთ ამ ხალხს ისე, როგორც სტალინი გვასწავლის, – გაიღიმებს იგი, – ზოგს მეორე ცხვირი მივუწებოთ, ზოგს მესამე ხელი, ზოგს კი დაკარგული თავი დავუბრუნოთ ადგილზე.
    სტალინის სია კი ასეთი იქნება:
    1. პირველი გიორგი (ეკლესიის ამშენებელი ქ. მცხეთაში)
    2. მესამე გიორგი (მ. თამარის მამა)
    3. ბაღვაში ლიპარიტი (დემოკრატი)
    4. სააკაძე გიორგი (დიდი ქვეყნის სამსახურში)
    5. ხანი-როსტომი (მშვიდობა)
    6. არჩილი (პეტრე პირველი???)
    7. მეორე ერეკლე (რუსეთი და საქართველო)
    8. მეთორმეტე გიორგი (რუსეთთან შეერთება)
    “გეგონება. დასახვრეტთა სიაა”, – უნებურად გაეფიქრება პროფესორ ილია ზედგენიძეს და შეშინებული ახედავს ბერიას – ჩემი ფიქრები ხომ არ გამოიცნოო (ბერიაზე ამბობდნენ, აზრების კითხვაც შეუძლიაო).
    ბერია ისტორიის სახელმძღვანელოს რედაქტირებისკენ მოუწოდებს პროფესორებს. ხოლო შეხვედრას ამ სიტყვებით დაასრულებს:
    – როცა ამ საკითხებს ჩაუჯდებით, მუდამ გახსოვდეთ, რომ მე და
    ამხანაგი სტალინი ზეიდან დაგყურებთ.

    სტალინის ისტორიულ პერსონაჟთა სია რვაკაციანია. ალბათ, ამიტომაც დაიბარა ბერიამ რვა მეცნიერი და არა, ვთქვათ, ათი, ან თხუთმეტი.
    – როგორც ჩანს, ამხანაგ ბერიას სურვილია, რომ თითომ თითოზე ვიმუშავოთ, – დაასკვნის მეცნიერთა შორის უხუცესი, აკადემიკოსი ენვერ ჭელიძე.
    მეცნიერები სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორის კაბინეტში იკრიბებიან და პროფესორ მამია ხელაშვილის შლაპაში ჰყრიან ფურცლის ნაგლეჯებს, რომლებზედაც ისტორიულ პირთა სახელებია დაწერილი.
    – მაშასადამე, ვისაც რა ამოუვა, იმაზე დაწერს, – იტყვის
    ენვერ ჭელიძე და პირველი თავად ჩაყოფს ხელს შლაპაში.
    – უი, უი, თავი მეტკინა, – გაიხუმრებს შლაპის მფლობელი მამია ხელაშვილი და სიცილით მოათვალიერებს კოლეგებს.
    – სააკაძე გიორგი. – ფურცლის ნაგლეჯზე დაწერილს წაიკითხავს ბატონი ენვერი.
    – ბაღვაში ლიპარიტი. – ამოუვა პროფესორ კონსტანტინე ორაგველიძეს, – ოო, – მოიქექავს კეფას, – რთულია… მაგრამ საინტერესოა, – დაამატებს იქვე და მამია ხელაშვილისკენ გაიხედავს. “რთულიაო, არ უნდა მეთქვა, – გაიფიქრებს შეცბუნებული, – სადმე არ წამოაყრანტალოს ამ შეჩვენებულმა!”
    – ხანი-როსტომი. – გაშლის დაკუჭულ ფურცლის ნაგლეჯს პროფესორი ილია ზედგენიძე და შვებით ამოისუნთქავს (“ყველაზე მარტივი შემხვდა”), კოლეგებს თავის დაკვრით გამოემშვიდობება და კარისკენ წავა.
    ჩვენც მას გავყვებით.

    რატომ ამოისუნთქა შვებით პროფესორმა? რატომ არის “მარტივი” როსტომ-ხანი?
    ამ შეკითხვებზე თავად სტალინის მინიშნება იძლევა პასუხს, რომელიც როსტომ-ხანის გასწვრივ არის მიწერილი: მშვიდობა.
    ჭკვიან ისტორიკოსს არ უნდა გაუჭირდეს ბელადის სურვილის ამოცნობა. ქართველთა მაჰმადიანმა მეფემ კახეთს მშვიდობა მოუტანა და ამიტომაც გამოარჩია იგი ბელადმა სხვათაგან. ბელადი მიუნიშნებს ისტორიკოსს: მშვიდობის დამყარება და მერე ამ მშვიდობის შენარჩუნებაა ჭეშმარიტი გმირობა.
    პროფესორს უხარია: “ვგონებ, სწორ გზაზე ვარ”.
    და მართლაც, რატომ უნდა სძულდეს ქართველს როსტომ-ხანი? რაკი მუსლიმანია? რაკი ქრისტეს რჯულზე არ გადმოვიდა და მის აღმზრდელ სპარსელებს კახეთი არ მოაოხრებინა?
    როსტომ-ხანი პროგრესული მეფე გახლდათ. აი, ასე შეაფასებს როსტომს პროფესორი. ის პოლიტიკოსი იყო და არა რელიგიური ფანატიკოსი. ქრისტიანული კახეთის გამაჰმადიანება კი არ უცდია, არამედ მთელი თავისი ცოდნა და ენერგია ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკურ აღმშენებლობას მოახმარა.
    პროფესორი დაწერს: როსტომ-ხანი ათეისტი იყო, მისი რელიგიურობა მხოლოდ თავისი ხალხის (სპარსელების?) ტრადიციების ერთგულებით იყო განპირობებული. როსტომ-ხანს – იმ ეპოქის მსოფლიო მმართველებისგან განსხვავებით – შეიძლება ითქვას, დიდად არც აღელვებდა რელიგიური საკითხი. ხალხთა რელიგიურობას ის მხოლოდ წინაპართა პატივისცემით ხსნიდა. როსტომ-ხანისთვის მიუღებელი იყო ქრისტიანული აღმსარებლობის გამო ვინმეს მოკვდინება. მას არასდროს დაუძალებია ქრისტიანი კახელებისთვის რჯულის შეცვლა. როსტომ-მეფის მთავარი საზრუნავი ხალხთა კეთილდღეობა და მშვიდობა იყო.
    და აი, აქ კი პროფესორს მის თავს ზემოთ უხილავად მდგომი ბელადის ხმა შეაჩერებს: ჩემი თვისებები განაბნიე მასში! – ჩაესმება მას.
    რასაკვირველია! სხვანაირად, აბა, როგორ!
    რატომ თავიდანვე ვერ მიხვდა ამას? განა ყველა საამაყო გმირი და მეფე, ვისაც კი უარსებია, სტალინის თვისებებს არ უნდა ატარებდეს? განა სტალინში არ უნდა მოგროვდეს მათი ყველა სათნოება და დიდებულება?
    მთავარი დავალება სწორედ ეს უნდა იყოს: საკაცობრიო ისტორია მხოლოდ სტალინით უნდა იყოს შევსებული. ოღონდ მხოლოდ ის ნაწილი ისტორიისა, რაც საამაყოა, რაც ბრწყინვალეა და რაც ამაღლებულია. მიზანი: მაკედონელზე წერდე და სტალინი ამოიცნო მასში. ბაგრატ-დავით-თამარზე ფიქრობდე და აქაც სტალინი გეცნოს. სააკაძეზე წაიკითხო და სტალინი ამოგეკითხოს. როსტომ-მეფის რაციონალიზმმა კი სტალინის სიბრძნე მოგაგონოს. სტალინი – როგორც უკიდეგანო ოკეანე იერთებს ზღვებსა და მდინარეებს – ისევე შეირთებს ამ გმირთა და ბრძენთა ნიშან-თვისებებს. ქართველი ისტორიკოსი ქართველ გმირთა ორგანოებს მიაძერწავს მის მონოლითურ პორტრეტს, უკრაინელი ისტორიკოსი უკრაინულს, რუსი რუსულს, სომეხი სომხურს, აზერბაიჯანელი აზერბაიჯანულს, ბელორუსი ბელურუსიულს, მოლდოველი მოლდოვურს, თურქმენი თურქმენულს, ყირგიზი ყირგიზულს, ყაზახი ყაზახურს, უზბეკი უზბეკურს, ტაჯიკი ტაჯიკურს… სტალინით უნდა განიმსჭვალოს საბჭოური ცივილიზაციის ისტორია. მომავალში კი ეგებ მთელი კაცობრიობისაც.
    – როსტომ-ხანზე წერდე და სტალინი გამოგდიოდეს! –
    გაიმეორებს პროფესორი ზედგენიძე და, კმაყოფილი თავისი მიგნებით, მემატიანეთა დავთრებში დაუწყებს ძებნას კახეთის მეფეს.
    იქ კი ეწერება:
    რომ როსტომი ირანის შაჰის კარზე აღზრდილა,
    რომ დავით-ხანის ნაბუშარი იყო, დედა კი შინდისელი გლეხის ქალი ჰყოლია,
    რომ ისპაჰანის მოურავის წოდება ჰქონდა
    და რომ სამოცდაშვიდი წლის ასაკში გამომართულა ქართველების სამართავად.
    არავისთვის დაუძალებია გამაჰმადიანება და ეკლესიებსაც კი აღადგენდა, მტრების მოსყიდვა შეეძლო, მეტად ურჩებს კი უხმაუროდ ჰკლავდა.
    ზედგენიძე გაიფიქრებს: “პარალელები უნდა მოვძებნო სტალინთან”.
    წინადადება, “მტრების მოსყიდვა შეეძლო, მეტად ურჩებს კი უხმაუროდ ჰკლავდა”, ბუნებრივია, მის ტექსტში არ შევა.
    არც “როსტომ-ხანი” მოეწონება, ყველგან “როსტომ-მეფედ” მოიხსენიებს.
    “როსტომ-მეფე ბრძენი და შორსმჭვრეტელი ხელმწიფე იყო, – ჩაწერს, – მისი სიდინჯე და გულკეთილობა მთელ კახეთს გადმოედო”.
    როსტომ-ხან-მეფის პიროვნული დახასიათებისას მხატვრულ ხერხებს მიმართავს და ისე აღწერს კახელების მაჰმადიან მეფეს, რომ სტალინი გამოუვა:
    “როსტომი უაღრესად პატიოსანი, თავმდაბალი და თავის სამშობლოზე უზომოდ შეყვარებული ადამიანი იყო. მემატიანეს ცნობით, მეფეს მეტადრე ჰყვარებია კახეთის ველების ცქერა! დადგებოდაო, თურმე, ასე, ყალიონით (!) ხელში და ცრემლიანი მზერით გაჰყურებდაო ალაზანს…”
    თავისივე შეთხზულ ამბავს რომ მიაწერს მემატიანეს, ეს ოდნავადაც არ შეაწუხებს, პირიქით, მეტი დამაჯერებლობისათვის, ძველქართული ჩუქურთმით შეალამაზებს ნაამბობს: “და დგებოდიეს კახთ მეფეთ მეფეი როსტომ ალაზანისა ველსა ზედა და ცრემლითა თვისითა ალტობიებდეს მიწასა ამას მადლიანსა. ხელთ ეპყრობიეს მუნ ყალიონ მამა-პაპათა და იხარობიებდეს გული მისი ცქერითა ველთა ამად კახეთისაითა”.
    ამგვარ ლიტერატურულ სითამამეს არა მხოლოდ პროფესორი ზედგენიძე, არამედ სხვა მისი კოლეგა-მეცნიერებიც გამოიჩენდნენ. მეცნიერები შინაურულად “ისტორიის შელამაზებას” უწოდებდნენ ასეთ მხატვრულ გადახვევებს.
    ზედგენიძის თავში ასეთნაირი ისტორიულ-ლიტერატურული ეპიზოდიც კი დაიბადება:
    “როსტომ-მეფეს არაგვის ერისთავ დათუნას მცირე ამბოხის ამბავს ატყობინებენ.
    – რაის ითხოვს? – ჰკითხულობს ვითომ როსტომი.
    – მაჰმადიანთა და ქრისტიანთა წაკიდება სწადიან, მეფეო, –
    ეუბნებიან, – ჰსურს, ქრისტიანნი გადაგიმტერონ.
    – ვერ წააკიდებს, – პასუხობს მაცნეს ბრძენი მეფე, – რჯული აქუთ სხვაგვარ, თუარ სამშობლო ერთი აქუთ.”
    პროფესორს მოეწონება თავისივე შეთხზული სცენა. თუმცა ვიდრე ტექსტში შეიტანდეს, მანამდე კიდევ ერთხელ ჩაფიქრდება. კიდევ ერთხელ ჩაუკვირდება თავის თეორიას (რადგან აქ შეცდომის დაშვება არ შეიძლება – მარტო წოდებას კი არა, სიცოცხლესაც დაჰკრგავ!): ხომ არ სცდება? ნამდვილად ენდომება სტალინს, რომ როსტომში იქნას ამოცნობილი? მეტისმეტი ხომ არ მოსდის პროფესორს?
    “ენდომება! ენდომება! – თავს გაიმხნევებს პროფესორი, – მაშ, მშვიდობას რაღად მიაწერდა მისი სახელის გასწვრივ? ესე იგი, ესიმპათიურება ეს მუსლიმანი-კახელი! ასე არ არის?!”
    და კმაყოფილი გაიფიქრებს:
    “ეგ გორელი ტეტია მე ვერ მაჯობებს ჭკუაში. ეგონა, ვერ მივხვდებოდი, რა უნდა!”
    ზედგენიძეს ყმაწვილურად აუთამაშდება გუგები. ჩაიღიმებს და დაწყებულ აბზაცს მიუბრუნდება. კალმის წვერს ფურცელს დააჭერს. ოფლიან ცხვირზე ჩამოსრიალებულ სათვალეს კი ძგიდეს მიაბჯენს.
    ასოს გამოყვანასაც ვერ მოასწრებს – კარზე დაუბრახუნებენ.
    პროფესორი შეხტება. არ ადგება. მოიცდის. ბრახუნი განმეორდება.
    – ვინ არის? – დაიყვირებს დუმილისგან (და საუკუნო შიშისგან) ხმადამჯდარი.
    პასუხად ისევ ბრახუნი შემოესმება.
    პროფესორი წამოდგება. დერეფანში გავა და კარს გამოაღებს.
    ზღურბლზე პირქუში სამხედრო იდგება – ტყავის მუნდირში. ხელში მაუზერით.
    – ვინაა, ამხანაგო, ტეტია! – შეუბღვერს პროფესორს განრისხებული სამხედრო.

    2.

    27. 12. 1999.

    მაია მასი თმას აღარ იღებავს. აღარც ივარცხნის. თმა რეზინით აქვს კეფაზე შეკრული. მხრებზე ქერტლის თხელი ფენა ადევს. შავ კაბაზე ლაქები ეტყობა.
    აგრესიული არ არის – მკაცრია. ბავშვებს ეშინიათ მისი. მაგრამ არ სძულთ. მაია მასს თექვსმეტი წლის ბიჭი მოუკლეს შარშან. ისიც ამ სკოლის მოსწავლე. სახლის სადარბაზოსთან ჩაცხრილეს. დიდი კაცივით მოკლეს. ძალიან სერიოზულად.
    მაია მასი ბავშვებს ეცოდებათ. თუმცა შვილი რომ ცოცხალი ჰყავდეს, ისეთი მკაცრია, აუცილებლად შეზიზღდებოდათ.
    მაია მასი ისტორიის მასწავლებელია. მისი გაკვეთილები მოსაწყენი და დამთრგუნველია.
    ეგონათ, რომ იმ სკოლაში, სადაც მისი შვილი სწავლობდა, ვეღარ შეძლებდა მუშაობას. მაგრამ პირიქით კი მოხდა: ამბობდა, მეროს (ბიჭს მერაბი ერქვა) კლასელებს რომ ვხედავ, უკეთ ვხდებიო.
    მაია მასს მიწამდე დათრეული, ანაფორის მსგავსი შავი კაბა აცვია. უჯიბეებო ჟილეტი და ნაცრისფერი პერანგი. დაფის წინ, ხის მაგიდასთან ზის და გაქუცული ტყავის ჩანთიდან მეთერთმეტე კლასის ისტორიის სახელმძღვანელოს იღებს. მოსწავლეები მდუმარედ და შიშით შეჰყურებენ.
    მაია მასი წიგნს მაგიდაზე დებს და წარბებშეჭმუხნული ფურცლავს. ყოვნდება.
    – ჰმმ, – გამოსცემს პირმომუწული, – როსტომ-ხანი…
    წინა მერხებთან მსხდომი გოგონები მაია მასს დაკვნეტილ და ჩაყვითლებულ ფრჩხილებზე უყურებენ.
    – პარაგრაფი მეთვრამეტე, – ამბობს ხმამაღლა, – როსტომ-ხანი! სამოცდამეორე გვერდი.
    მოსწავლეები თავთავიანთ სახელმძღვანელოებს შლიან. სამოცდამეორე გვერდს ეძებენ.
    – სამოცდამეორე? – ისმის აქა-იქ.
    – პარაგრაფი მეთვრამეტე! როსტომ-ხანი! – ხმა უმკაცრდება მაია მასს.
    “ვინო?”
    მაია მასს თავისი ისტორიის მასწავლებელი, ციალა ჩაჩანიძე ახსენდება, – როგორც კი როსტომ-ხანის სახელი ახსენა, მაშინვე მოხუცი მასწავლებლის ხმა ჩაესმა ყურში:
    ” – როსტომ-ხანმა ჩინგიზ-ყაენზე და შაჰ-აბასზე მეტი ზიანი მოუტანა საქართველოს!”
    მეთვრამეტე პარაგრაფის ჩაკითხვამდე მაია მასი ციალა ჩაჩანიძის პათოსით იწყებს მეტყველებას. მაია მასიდან მისი ძველი მასწავლებლის ხმა ისმის. იგი ციალა ჩაჩანიძით იჟღინთება – როსტომ-ხანი ჯერ კიდევ ამ ქალმა შეაძულა. თავად დიდი ხნის წინ მკვდარი ციალა ჩაჩანიძე კი ძალიან უყვარს, რადგან საქართველოს ისტორია მას სწორედ ციალა მასწავლებელმა შეაყვარა. ნაწილობრივ ნამდვილი, ნაწილობრივ შეულამაზებელი, ნაწილობრივ თავისუფალი საბჭოური იდეოლოგიისაგან. როსტომ-ხანზე მას შემდეგ არ შეუცვლია აზრი. ამიტომაც ჩაესმა ხმა შორეული სამოცდათექვსმეტი წლის ოქტომბრიდან (მაშინ მაია მასი მეათე კლასის მოსწავლე იყო. ცასა და დედამიწას ლეონიდე ბრეჟნევი მართავდა, პიონერ გოგონებს კი თეთრი წინდები ეცვათ).
    – როსტომ-ხანმა ჩინგიზ-ყაენზე და შაჰ-აბასზე მეტი ზიანი მოუტანა საქართველოს! – თქვა და ხმამაღლა ჩაიკითხა მეთვრამეტე პარაგრაფის მშრალი ტექსტი (ციალა ჩაჩანიძისეული და საბჭოური ვერსიის უსიცოცხლო კომბინაცია).
    მაია მასი წაკითხულმა არ დააკმაყოფილა.
    – როსტომ-ხანი ეშმაკი მეფე იყო, – ამოხედა ბავშვებს, – ვითომ არაფერს არ ერჩოდა ქრისტიანობას, სინამდვილეში, ვინც კი მღვდელი იყო, ყველა გარყვნა, მოქრთამა და გაათახსირა!
    ისეთი სიტყვები თქვა, სკამზე ჯდომა აღარაფრით გამოდიოდა. უნდა წამომდგარიყო.
    – ქართველები გაირყვნენ, – წამოდგა, – გადაჯიშდნენ როსტომ-ხანის მეფობისას!.. თუკი უწინ… ვთქვათ, თუნდაც დემეტრე თავდადებულის ეპოქაში – ან კიდევ უფრო აქეთ – სამი-ოთხი ათასი ბერი თვალისდაუხამხამებლად შეეწირებოდა სარწმუნოების დაცვას, ეხლა, როსტომ-ხანის მოჩვენებითი მშვიდობიანობის დროს, ერთ წესიერ სასულიერო პირსაც კი ვეღარ იპოვიდი, ყველა გადაეგვარებინა მაჰმადიან მეფეს… ერიც, ბავშვებო, და ბერიც! სპარსული ცხოვრების წესმა მთლიანად ჩაკლა ქართველებში წესიერების გრძნობა… გახშირდა მრავალცოლიანობა, მრუშობა…
    მამათმავლობაცო, უნდოდა ეთქვა, მაგრამ მიხვდა, ამ სიტყვის წარმოთქმით კიდევ უფრო დააბნევდა და შეაშინებდა მისი ტირადისგან ისედაც საკმარისად დაზაფრულ ბავშვებს.
    მოსწავლეებმა იცოდნენ: მაია მასს ცხოველ სიამოვნებას ჰგვრიდა ცუდი მეფეებისა და მოღალატეების ლანძღვა. ყველა ნაძირალა ქართველში – მნიშვნელობა არ ჰქონდა, ეს ქართველი მისი წინაპარი იყო თუ თანამედროვე – თავისი შვილის მკვლელს ხედავდა. მისი შვილის ნამდვილი მკვლელი რომ დაჭერილი ყოფილიყო, ალბათ, ბევრად უფრო ლმობიერი იქნებოდა სხვა უზნეო ქართველების მიმართ (მკვლელს – მოკლულის თანატოლს – გულმოდგინედ მალავდნენ რუსეთში).
    მაია მასის იარაღი სიტყვებია. მას შეუძლია წყევლოს შვილის მკვლელი და ლანძღოს ყველა ცუდი ქართველი. ის ასეთად აქცია დახვრეტილი ბაბუების ხსოვნამ (ტყუპები იყვნენ – ორივეს 1937 წელს გამოუტანეს სასიკვდილო განაჩენი), ციალა ჩაჩანიძის რისკიანმა პატრიოტიზმმა, გადაგდებული პრეზიდენტის სიყვარულმა და ერთადერთი შვილის მკვლელობამ.
    თვითონაც დიდი სიამოვნებით შეეწირებოდა რომელიმე მტარვალს. თავის მოკვლა კი არაფრით შეეძლო (და ყველაზე მეტად სწორედ ამის გამო სძულდა საკუთარი თავი), თორემ სხვისი ხელიდან (ოკუპანტის, სატანისტის, თუნდაც თავისი შვილის მკვლელის ხელიდან) უდრტვინველად, წმინდანივით მიიღებდა სიკვდილს.
    ალბათ, რამდენი ნეტარი და წამებული შეემატებოდა ქართველ წმინდანთა ზეციურ არმიას, როსტომ-ხანს რომ არ ეეშმაკა და მოჩვენებითი ტოლერანტობა რომ არ გამოეჩინა ქართველი ქრისტიანების მიმართ!
    – წარმოიდგინეთ, რამდენი სული დაღუპა ამ კაცმა! – ბრაზობს მაია მასი.
    ალბათ, როგორ ველოდით რჯულისთვის წამებას, ძუძუების დაშანთვას, მტკვარში ჩახრჩობას, ნეხვით ავსებულ კასრში ჩატენვას, თაფლით გაწებილი სხეულის მზეზე ამოშრობას, კიდურების წაწყვეტას, თავების დაჭრას, ცეცხლში დაფერფვლას…
    გმირებს გმირობა არ ჩაადენინა ამ უღმერთომ. უდრეკ მორწმუნეებს ქრისტეს ერთგულების საშუალება არ მისცა. გასაწმინდანებლად, გასაგმირებლად გამზადებული ასობით, ათასობით ქართველი უპრინციპო, გულგრილ და მორჩილ მონად აქცია!
    – ასეთი საშინელი მმართველი არასდროს გვყოლია, – ასკვნის მაია მასი.
    წინა მერხებთან მსხდომი ბავშვები (მეტწილად, გოგონები) რვეულებში ინიშნავენ: როსტომ-ხანი. გვ. 62. დანარჩენებს, მართალია, ეშინიათ მაია მასის, მაგრამ მაინც არაფერს იწერენ. საკუთარ თავებს (და, ალბათ, მაია მასსაც) სცდიან.
    მაია მასი სახლში მიდის. აგზნებულია. როსტომ-ხანის ლანძღვამ აღაგზნო. ზოგჯერ, უგულოდ, უემოციოდ ატარებს ხოლმე გაკვეთილებს, მაგრამ საკმარსია რომელიმე ამორალურ ქართველს წააწყდეს ისტორიის სახელმძღვანელოში, რომ მაშინვე ცოცხლდება…
    მაია მასი ფიქრობს: “ეს დღეები როსტომ-ხანზე ჩავატარებ გაკვეთილებს.” უნდა, რომ მორალზე, ზნეობაზე ესაუბროს ბავშვებს. მოძღვარივით დადგეს დაფის წინ და იქადაგოს.
    მაია მასი სანთელს ანთებს მკვდარი ბიჭის დიდი შავთეთრი ფოტოს ქვეშ.
    ოთახში ფოტოგამოფენაა მოწყობილი. საითაც გაიხედავ, ყველა მხრიდან ეს ბიჭი გიყურებს: ორი წლის… რვა წლის… ათი წლის… თერთმეტი წლის… თექვსმეტი წლის…
    თაროებში უსწორ-მასწოროდ, ვერტიკალურად და ჰორიზონტალურად შეტენილ წიგნებსაც მისი ფოტოები ფარავს. მაია მასი ფოტოებს კოცნის და გვერდით ალაგებს. დამტვერილ და სუნიან წიგნებს იღებს. ნაცრისფერი და მოყვითალო წიგნებია. ამბები როსტომ-ხანზე ამ წიგნებში უნდა მოიძიოს. უნდა, რომ კიდევ ერთხელ დარწმუნდეს ციალა მასწავლებლისგან ნაანდერძევ პრინციპებში.
    ი. ჯავახიშვილი:
    მარტო ოთხი ტომი აქვს. ამ ოთხ ტომში ვერსად პოულობს როსტომ-ხანს.
    ნ. ბერძენიშვილი:
    მარტო ერთი აბზაცი ეძღვნება. ეცოტავება.
    ი. ზედგენიძე:
    “როსტომ-მეფე – მშვიდობის ბურჯი”.
    – მშვიდობის ბურჯი არა ჩემი ფეხები!
    მაია მასი ილია ზედგენიძის ნარკვევს კითხულობს როსტომ-ხანის შესახებ. ეს როსტომ-ხანის აპოლოგიაა. სადღეგრძელოა.
    მაია მასი ნარკვევის ავტორზე ბრაზობს. კვლავ ციალა მასწავლებლის პრინციპების ერთგული რჩება.
    პროფესორი ილია ზედგენიძე 1937-ში დახვრიტეს (მისი ტყუპი ბაბუებივით).
    “ეგეთ კრეტინობებს თუ წერდა, დახვრეტდნენ, აბა რას უზამდნენ!” – ფიქრობს.

    3.

    4. 10. 2084.

    – კლინიკური გიჟია, ბატონო პრეზიდენტო, ნამდვილი
    ავადმყოფია!
    – ანუ? ჩამოაყალებეთ.
    – გამეორებაც მიჭირს…
    – რა კარგია! მოდი, ყველამ ერთად გამოვცადოთ ჩემი მოთმინება! ვერთობით?
    – ცხოველებივით იქცევიან… ადამიანის ხორცს ჭამენ.
    – ნუ ცმუკავთ, მე მიყურეთ!
    – თქვენ თავს ითხოვენ, ბატონო პრეზიდენტო…
    – ?
    – …ასე გვითხრეს.
    – თავს… როგორ?
    – პირდაპირი მნიშვნელობით. თავს… იმას, რაც კისერზე დგას… ან…
    – ან – რა?
    – არც მჯერა, ამას რომ ვიმეორებ… ან მამონი უნდა აღიაროთ.
    – ვინა?
    – მამონი. მათი ღვთაება თუ რაღაც ჯანდაბა!
    – გვეთამაშებიან?
    – ოფიციალურ მოთხოვნათა ჩამონათვალში აქვთ შეტანილი. თან, პირველ ნომრად!
    – ვან-გოგი?
    – ვან-გოგი არა, მამონი!
    – გვაშაყირებენ…
    – არა. შევატყობდით.
    – და ვაღიარებ, კი ბატონო!.. თუკი გაეთრევიან, ვაღიარებ! ამას არანაირი მნიშვნელობა არა აქვს ჩემთვის.
    – ვეჭვობ, მხოლოდ ვერბალური აღიარება იკმარონ… პირობებში უწერიათ, რომ აღიარების შემდეგ ათასი ახალშობილი უნდა შეწიროთ მამონს.
    – გვაშინებენ, ხალხო, რა მოგივიდათ! ვეღარ უნდა მიხვდეთ?! პანიკას თესავენ…
    – …თუ არა და მთელ მოსახლეობას ამოგიწყვიტავთო.
    – ვინ თქვა?
    – განცხადება სატელიტიდან გავრცელდა.
    – რამდენი კონფესიაა ჩვენთან?
    – ზუსტი ციფრი არ მახსოვს. გავიგებ. მხოლოდ ოფიციალურად დარეგისტრირებულები გაინტერესებთ?
    – ყველა მე დამწყევლის… მეცინება.
    – სამდღიანი ვადა გაქვთ.
    – არა… მართლა მეცინება.
    – ან უნდა შევაკვდეთ. ან…
    – ან ათასი ახალშობილი შევწიროთ! ისიც ხომ არ გაგირკვევიათ, გოგონები ურჩევნიათ, თუ ბიჭები?!
    – ჩვენ გენოციდის პირას ვართ, ბატონო პრეზიდენტო.
    – უთხარით, რომ მამონს ვაღიარებ, ბავშვებს კი არ შევწირავ! ოცდამეერთე საუკუნეა, ბოლოს და ბოლოს!
    – გადაგვთელავენ.
    – გადაეცით, რაც გითხარით! დრო უნდა მოვიგოთ… მანამდე ბომბდამშენებსაც მოგვაშველებენ.
    – ქალაქში შემოსასვლელ მთავარ ტრასაზე დგანან. რაც კი ძროხა უნახავთ ახლო-მახლო, ყველა უმად უჭამიათ.
    – უმად? დარწმუნებული ხართ?
    – კოცონი მაინც ხომ უნდა დაენთოთ?! მზვერავები გვიდასტურებენ, რომ მსგავსი არაფერი უქნიათ…
    – მზვერავებიც არ შეგვიჭამონ!
    – …
    – ვაი, ვაი… როგორც ჩანს, აქ მარტო მე ვიქცევი არასერიოზულად! მოკლედ… რაც არი – არი. შეუთვალეთ ის, რაც გითხარით.
    – მხოლოდ თეორიულ აღიარებას არ შეგვარჩენენ, ბატონო პრეზიდენტო, დარწმუნებული ვარ.
    – ბარემ ბავშვებიც ხომ არ გამოგატანოთ? გააკეთეთ ის, რასაც გეუბნებით.

    8 ივნისი. 19. 45. ოკუპაციის მე-2-ე დღე

    პეტრეს თავს ითხოვენ. ლ. კ.-მ მოიტანა ინფორმაცია. უფრო დიდი იდიოტიზმი: მაგათი ღვთაება უნდა აღიაროს. სატელიტზეც ტრიალებს უკვე მოთხოვნა. პეტრე იცინის. არ იჯერებს. ველოდებით დახმარებას ნახევარკუნძულიდან. 14 ქალაქი აქვთ აღებული. წრიულად დაფრინავენ – ბზიკებივით. აბსოლუტურად სხვანაირი მფრინავი ობ.-ი აქვთ – ბომბები, ძროხები, პლასტმასის კოტეჯები, გვამებიც კი (თავიანთი მკვდრები) ამ ობ.-ზე აქვთ შებმული და დაფრინავენ. ცენტრი ჯერჯერობით უარს ამბობს ბირთვულ პასუხზე. მიზანია გაურკვეველი. გაფანტულები არიან. ჯერაც უცნობია მათი დისლოკაციის ადგილების რაოდენობა. პასუხის შემთხვევაში ჩვენც მიზანში ვხვდებით. და არა მარტო ჩვენ: მთელი სამხრეთ-აღმოსავლეთ კასპია. პეტრემ სატელიტიდან გაავრცელა თავისი განცხადება. თქვა: ჩვენ გვებრძვის ცივილიზაციის მიღმიერი ტომი. ალბათ. გ.-მ დაუწერა. ჩვენები ჰაერში კიდიან უგაზოდ. არც მინდა წარმოვიდგინო, რა დღეში არიან. ჟანგბადს ვეღარ ვაწოდებთ. ამბობენ: ამათ ადამიანის ხორცის ჭამაც შეუძლიათ. სატელიტ-ფოკუსმა მათი მებრძოლები გადაიღო: ყავისფერი კანი, წვრილი თვალები და ნაჩვრეტები ყურების მაგივრად. პეტრე ამბობს: ვაღიარებ მამონს (მაგათი ღვთაებაა), და იცინის. ბოლომდე არ ჯერა. რომ ეს კრეტინიზმი შეიძლება სიცოცხლის ფასად დაუჯდეს მის ხალხს. ლ.კ. კი ჯიუტად იმეორებს, რომ პრეზიდენტის სიტყვიერ “მოქცევას” არ იკმარებენ. კიდევ ჰქონიათ რაღაც მოთხოვნები, რომლებსაც მეც კი არ მიმხელენ. ბავშვები ნიჟარებში შევაწვინე. პეტრე ამბობს, რომ ნელისთვის არ უნდა მეთქვა ნიჟარის კოდი. ვეჩხუბე: მეთქი, ნელის გაზრდილი ვარ, თავს შეაკლავს ჩვენ გამო. ბოდიში მომიხადა. ვსვამ სამსაათიან საძილეს. მეშინია დოზის მომატება.

    9 ივნისი. 21. 00. ოკუპაციის მე-3-ე დღე

    დილიდან დაჭრილებს ვნახულობ. პეტრემ მთხოვა. უნდა, რომ ხალხში ვტრიალებდე. მითხრა: “შენ ხომ მათი დედა ხარ”. უმეტესობას ყურები აქვს წაჭრილი. დისპანსერის დირექტორმა მითხრა: ყურებს იმიტომ ათლიან, რომ თვითონ არა აქვთ – შურთ ჩვენი. უნდათ, რომ ჩვენც მაგათნაირ მუტანტებად ვიქცეთ. პეტრე საათში ერთხელ სატელიტიდან მიმართავს ხალხს. ამხნევებს. “ოფიციალურად”, ჯერჯერობით, ისევ ქრისტიანია. ნახევარკუნძული მუშტებს იქნევს. ამათ ფეხებზე კიდიათ. 14 ქალაქი აქვთ დაკავებული. ხუთთა კავშირის განცხადება გავრცელდა შუაღამისას: არ გამოვრიცხავთ ბირთვულ პასუხსო. გაუგებარი განცხადებაა. ვერ ვხვდებით, უნდა გაგვიხარდეს, თუ პირიქით, უნდა გვეწყინოს? ნამდვილად არ მინდა სიკვდილი დანარჩენი სამყაროს გადასარჩენად! ბავშვებმა ნიჟარაში ისაუზმეს. ლ.კ.-მ თქვა, რომ, თუ რამეა, პირველებს მე, ნელის და ბავშვებს გაგვიყვანენ. პეტრეს – ცალკე. ჩვენებს რვა საათში დაელევათ ჟანგბადი. მიწაზე დაჯდომას ვერ ახერხებენ. სულ – 412 ცალი შეგვრჩა. გაგვინადგურეს: 1135 ცალი. ბავშვებს გადასხმებს უკეთებენ. ერთ საათში ნიჟარაში შევაწვენ. მინდა საქ. ისტორიის ფაილები გავხსნა და ძილის წინ წავუკითხო. საშინლად გამოვიყურები: გავხდი და თევზს დავემსგავსე. ძალიან დიდი ცხვირი მქონია. აი. ისევ პეტრეა სატელიტზე.

    10 ივნისი. 21. 30. ოკუპაციის მე-4-ე დღე.

    წავიკითხე დოქ. ჟ. ლალიაშვილის სოც. ანალიზი. ციტატა: “დამაფიქრებელი და ეგებ საიმედოც (მინდა, სწორად გამიგოს მკითხველმა) ჩვენს ამჟამინდელ მდგომარეობაში მხოლოდ ერთია: ჩვენს ეპოქაში, მატერიალიზმის ზეობისას, 21-ე საუკუნის ბოლოს კვლავ დღის წესრიგში დადგა რწმენისათვის ბრძოლა. საერო კონსტიტუციის საფუძველზე არჩეული პრეზიდენტისგან რჯულის შეცვლას ითხოვენ! განა ეს საოცარი არ არის? ვინ წარმოიდგენდა თუნდაც ორასი-სამასი წლის წინათ, რომ ომის პირობების გაცხადებისას კვალაც გაისმებოდა თანამედროვე ცივილიზაციის მიერ ესოდენ მივიწყებული სიტყვა “ღმერთი”? ნეტავ, ნაკლებად ტრაგიკულ ვითარებაში შეეხსენებინათ ჩვენთვის მისი არსებობა. თანამედროვე პოლიტიკოსებს, სამწუხაროდ, წარმოდგენა არა აქვთ (ანკი საიდან უნდა იცოდნენ!), როგორ, რა მეთოდით იცავდნენ თავს უწინ (ვგულისხმობ შუასაუკუნეებს) რჯულის წამგლეჯთაგან. ამ მხრივ, თავდაცვის არანაირი იმუნიტეტი არ გვაქვს გამომუშავებული. ყველას გვესმის: ეს კათარზისია. ოღონდ აბსურდული ელფერის მქონე. დამპყრობელთა ურდომ (უფრო სწორად, მათმა ანაქრონისტულმა მოთხოვნამ) სერიოზულად აღგვაქმევინა ჩვენივე რწმენა. არ გამკიცხოთ, მაგრამ იქნებ მადლობა გვეთქმის მათთვის ამის გამო?”
    ტექსტი ნელის წავუკითხე. მითხრა, რომ ეთანხმება. მე კი ვუთხარი, რომ დოქტორი ჟ. ლალიაშვილი, ისევე როგორც ბევრი ჩემი თანამოქალაქე, პანიკამ გააგიჟა (არ მინდოდა მეთქვა – გამოაშტერა). პეტრეს ვერ დავუკავშირდი. ს.-მ მითხრა, რომ ლურჯ ზოლზეა. აქამდე არ შემხმიანებია. ჩვენები, ალბათ, უკვე იგუდებიან ჰაერში. ნახევარკუნძულელები უფრო გააქტიურდნენ. გამოაცხადეს, მდინარეებს შევყინავთო. იმედია, უკვე სხვანაირი თამაში დაიწყება. ბავშვებს ნიჟარაში შევუცურდი. საქ. ისტორიის ფაილი გავხსენით. ვიღაც ზედგენიძის ნარკვევი წავუკითხე მაჰმადიან მეფეზე. ამათგან განსხვავებით ძალიან კეთილი ყოფილა: არავისთვის დაუძალებია თავისი რელ.-ის აღიარება. საამაყოა. პირველი ცივილიზებული მეფე ჩვენ გვყოლია, ქართველებს! ხვალ ულტიმატუმის ბოლო დღეა. პეტრემ გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს. ჩემი აზრით, უნდა აღიაროს მამონი. ასე უფრო მეტ დროს მოვიგებთ…”

    2008. აგვისტო

    © „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

  • ესე (თარგმანი),  რეცენზია (თარგმანი)

    ჯონ ფაულზის "ფრანგი ლეიტენანტის ხასა"

    კრისტოფერ ლემან-ჰაუპტი
    ჯონ ფაულზის “ფრანგი ლეიტენანტის ხასა” სამგზის წაკითხვას საჭიროებს

    გაფრთხილებთ: სანამ ჯონ ფაულზის ახალი რომანის კითხვას დაიწყებდეთ, დარწმუნდით, რომ ბუხარში დანთებულ ცეცხლს შეშის მხოლოდ ერთი ნაფოტი აქვს შეკეთებული. თუ, საუბედუროდ, არა გაქვთ ბუხარი, რომელსაც უნდა მიუჯდეთ ამ წიგნის კითხვისას, გამოიყენეთ მაღვიძარა – მისი წკრიალი გამოგაფხიზლებთ ხოლმე. რომანი შეიცავს 467 გვერდს, და რაც არ უნდა სწრაფად კითხულობდეთ, სისხლის ცირკულაციისთვის მავნეა ერთ მდგომარეობაში ხანგრძლივად ყოფნა. აიძულეთ თავი, დროდადრო ადგეთ და იმოძრაოთ. ეს წიგნი გვთავაზობს იდუმალებით აღსავსე ამბებს, რომლებიც დაუოკებელ ცნობისმოყვარეობას აღგვიძრავს და გვაიძულებს, ხარბად, სულმოუთქმელად დავეწაფოთ მას. ასე გრძელდება ნაწარმოების ბოლო გვერდამდე (და შემდეგაც). როდესაც “ფრანგი ლეიტენანტის ხასას” პირველად გავეცანი, ვეღარ მოვითმინე და წიგნი ხელმეორედ გადავიკითხე. მისი თითოეული ეპიზოდის აღქმისას ვითვალისწინებდი რომანის დასასრულს. დრო რომ მქონოდა, წიგნს კიდევ ერთხელ გადავიკითხავდი. ამასთან, ნაწარმოების ენა ძალზე დახვეწილი და სადაა, მაგრამ ტექსტის არსის წვდომა საკმაოდ ძნელი საქმეა.
    ჯონ ფაულზის ნაწარმოები იმდენად “რომანულია”, რომ ავტორმა ის სწორედ ამ მიზეზით შენიღბა ვიქტორიანული რომანტიკითო, იფიქრებს ზოგიერთი მკითხველი. მოქმედება ვითარდება 1867 წელს. რომანის მთავარი გმირი, ჩარლზ სმითსონი მალე უნდა დაქორწინდეს მდიდარი კომერსანტის მშვენიერ ასულზე, ერნესტინა ფრიმენზე. ჩარლზი შუახნის (32 წლის) ძალ-ღონით აღსავსე მამაკაცია. ის წარჩინებული ოჯახიდანაა (იმედოვნებს, რომ მემკვიდრეობით მიიღებს ბარონეტის ტიტულს) და, როგორც მრავალმხრივ განათლებული და პროგრესული მეცნიერი, დარვინის თეორიის მიმდევარია.

    საბედისწერო შეხვედრა
    ერთ დღეს ჩარლზმა, რომელიც საცოლესთან ერთად ზღვის ნაპირზე სეირნობდა, დაინახა განმარტოებით მდგარი უცნაური ქალი. ამ უკანასკნელმა “დაჟინებული მზერა ისარივით სტყორცნა შორეულ ჰორიზონტს”. ერნესტინა დაინტერესდა უცნობის ვინაობით, და ჩარლზმა შეიტყო, რომ ეს იყო სარა ვუდრაფი, ფრანგი საზღვაო ოფიცრის ყოფილი სატრფო.
    სარა არ გამოირჩეოდა უზადო სილამაზით, მაგრამ მისი მზერა და ქცევა მეტყველებდა განსაკუთრებული, იდუმალი თავისებურებების შესახებ, ერნესტინა კი მეტად პროზაული არსება გახლდათ. რომანის პირველივე გვერდი გვაგრძნობინებს, რომ სარას და ჩარლზის ცხოვრებისეული გზები უნდა გადაიკვეთოს, მაგრამ ფაულზი ოსტატურად ახერხებს ამ შეხვედრის გადავადებას გაურკვეველი დროით. აქედან გამომდინარე, გმირების შეხვედრა მარტოოდენ ჯადოსნური ეროტიკული ურთიერთობების მომასწავებელ შესაძლებლობად წარმოგვიდგება. და, საბოლოო ანგარიშში, რა არის უფრო მაცდუნებელი, ვიდრე შესაძლებლობა? (შევნიშნავთ, რომ თუმცა ფაულზის პროზა მორალისტის აღშფოთებას ნამდვილად არ გამოიწვევს, მაგრამ მწერალი კარგად იცნობს პორნოგრაფიულ ვიქტორიანულ ლიტერატურას.) მოკლედ, რომანი უკიდურესად ვიქტორიანულია და თუ დიკენსის თაყვანისმცემელი ბრძანდებით, დაღუპულხართ.
    ერთი მითხარით, რა საჭიროა ვიქტორიანული რომანი რობ-გრიიეს ეპოქაში? რა ღირებულება აქვს სახეცვლილ გოთიკას (“კოლექციონერი”, “მოგვი”) თანამედროვეობისთვის? აქ გვებადება ერთგვარი ბუნდოვანების, გაურკვევლობის შეგრძნება. წიგნის პირველივე გვერდი ააშკარავებს, რომ ფაულზს არ სურს, დაკმაყოფილდეს მე-19 საუკუნის მანერების, მორალის, ლიტერატურის, ხელოვნებისა და მეცნიერების გონებამახვილური (და ხშირად – ბრწყინვალე) ანაქრონისტული კომენტირებით. ამ მხრივ სასიამოვნოდ გვაოცებს არა მარტო “ფრანგი ლეიტენანტის ხასაში” გადმოცემული ამბავი, არამედ – ნაწარმოების ფორმაც, და მოლოდინი განუზომლად ამძაფრებს ზემოხსენებული ბუნდოვანების განცდას.

    ორნაირი დასასრულის ალტერნატივა
    ნება მომეცით, შევაჯამო. შეიძლება, მკითხველი სიმპათიით ან აღტაცებით განიმსჭვალოს ჩარლზის მიმართ; 1960-იანი წლების განათლებული ადამიანები გაიზიარებენ გმირის დარვინისტულ თვალსაზრისს სარა ვუდრაფის შესახებ და თანაუგრძნობენ ქალის შეუპოვარ სიძულვილს ვიქტორიანული მორალისადმი; ზოგიერთი სარას ცხოვრებაში საკუთარ ბედს ამოიცნობს; რომელიმე ჩვენგანი დაინტერესდება ნაწარმოების დასასრულით, ხოლო მავანი პიროვნება იმასაც განჭვრეტს (ალღოს აუღებს რა ფაულზის ჩანაფიქრს), რომ ამბავი სასიკეთოდ დამთავრდება.
    ამასთან, ირკვევა, რომ ფაულზის წინაშე წამოჭრილია რთული დილემა; ამ უკანასკნელს მწერალი თავაზიანად განმარტავს 55-ე თავში, სადაც აღწერილია ავტორისა და ჩარლზის ერთობლივად გამგზავრება ლონდონში (დიახ, ზუსტად ასეა). ფაულზმა არ იცის, როგორ დაასრულოს ნაწარმოები. მას არ ძალუძს მანიპულირება ინტრიგით, ანუ ის ვერ ახერხებს, “აუწყოს მავან მკითხველს, როგორი იყო მავანი პერსონაჟის წარმოდგენით, სამყარო”, რადგან რომანში აღწერილი ამბავი ასი წლის წინ მოხდა და “ჩვენთვის ცნობილია ყველა მოვლენა, რაც ამ ხნის განმავლობაში განხორციელდა”. მწერლის აზრით, ერთადერთ გამოსავალს წარმოადგენს წიგნის დამთავრება ფინალის ორი ვარიანტით.
    მწერალი განაგრძობს თხრობას. პირველ შემთხვევაში ნაწარმოები მთავრდება ამაღელვებელი, სასიამოვნო “დიდი იმედებით”, ე.ი. ეროტიზმის სრული განზავებით ფაულზის მომხიბვლელ თხრობაში. ესაა სწორედ ის ამბავი, რომელსაც ველოდით.
    შემდეგ დგება მეორენაირი დასასრულის ჯერი. ის ამსხვრევს მკითხველის სენტიმენტალურ მგრძნობიარობას, რომლითაც სიამოვნებით ვიმსჭვალებით ხოლმე, და გიგანტური ნაბიჯით ფარავს დისტანციას ვიქტორიანულ რომანსა და “ახალ რომანს” შორის. ამგვარი ფინალი გვაიძულებს, გაოცებით ვიკითხოთ, მაინც რომელ საუკუნეს ახასიათებდა მეტი სექსუალური თავისუფლება – მე-19-ს თუ მე-20-ს? ზოგიერთი მკითხველი გაოგნდება. სხვებს კი – გაეცინებათ. ასეა თუ ისე, “ფრანგი ლეიტენანტის ხასა” წარმოადგენს შესანიშნავი რომანისტის მოულოდნელ, მაგრამ პროგნოზირებად შემოქმედებით მიღწევას.

    The New York Times
    Book Review, 1969,
    10 ნოემბერი.

    ინგლისურიდან თარგმნა თამარ ლომიძემ

  • რეცენზია

    პაულო კოელო – ალქიმიკოსი


    გაგა ლომიძე
    “ალქიმიკოსის” მაგიური სინამდვილე
    პაულო კოელო. ალქიმიკოსი. ინგლისურიდან თარგმნა დავით აკრიანმა. თბ. ტრიადა, 2002. პირველი გამოცემა “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა”.

    “…ნარცისის სიკვდილის შემდეგ, ნიმფებმა იპოვეს ტბა. წინათ ანკარა წყალი ახლა უკვე ცრემლების ტბად ქცეულიყო. “რა გატირებს?” ჰკითხეს მათ. “ნარცისის გამო ვტირი” – უპასუხა ტბამ. “ეს ხომ ისედაც ცხადია, რადგან ჩვენ სულ მუდამ დავდევდით მას ტყეში, მხოლოდ შენ შეგეძლო ახლოს გეხილა შენი მშვენიერება”. “ნუთუ ლამაზი იყო ნარცისი?” – იკითხა ტბამ. “შენზე უკეთ ვინ უნდა იცოდეს?” – თქვეს გაოცებულმა ნიმფებმა, – “ის ხომ ყოველდღე შენს ნაპირებთან მოდიოდა და ტკბებოდა საკუთარი თავით!” ტბა ერთხანს დუმდა. ბოლოს თქვა: “მე ნარცისისთვის ვტირი, მაგრამ არასდროს შემიმჩნევია, რომ მშვენიერი იყო. ყოველთვის, როცა მუხლს მოიყრიდა ჩემს ნაპირებთან, მისი თვალების სიღრმეში საკუთარ სილამაზეს ვჭვრეტდი”.
    “ალქიმიკოსის” პროლოგიდან

    ვის არ უოცნებია შორეულ ქვეყნებში თავგადასავლების ძიებაზე… მაშინაც კი, როცა მზე იყო ღმერთი, სულიერი მოგზაურობის მომლოდინე ქურუმებს ძაღლისთავიანი ანუბისი სირიუსისკენ წარუძღვებოდა…
    “წადი, საკუთარი ფარა იყიდე და მთა-ბარი მოიარე. ერთხელაც მიხვდები, რომ ჩვენი მხარე საუკეთესოა, ჩვენი ქალები – ულამაზესნი” – ამ სიტყვებით ისტუმრებს მამა საკუთარი ბედის ძიებით შეპყრობილ უძღებ შვილს – სანტიაგოს და რომან “ალქიმიკოსის” ავტორი, ბრაზილიელი მწერალი პაულო კოელო ჩვენც მასთან ერთად გვამოგზაურებს სიზმრებისა და ნიშნების სამყაროში. “სამყარო, როგორც ტექსტი” – ასე შეიძლება განვსაზღვროთ ჩარჩო რომანისა, რომელიც სამყაროს სემიოტიკურ აღქმის იდეას გვთავაზობს. “მიჰყევი ნიშნებს” – არაერთხელ გვაფრთხილებს რომანი. სამყაროს ტექსტუალიზაცია ერთი მხრივ წიგნის, ან თეორიული ცოდნის სასრულობაზე მიგვითითებს და მეორე მხრივ მოქმედებისკენ, პრაქტიკული “ცოდნისკენ” განგვაწყობს. მოდით, მივყვეთ ნიშნებს.
    ამ თვალსაზრისით კოელოს ენაც თითქოს ცდილობს “ღმერთის ენას” დაუახლოვდეს. მის მეტაფორებს გარკვეულ იდეამდე მივყავართ, იდეიდან კი ღმერთის მიერ მოცემულ კონკრეტულ ნიშნამდე, რაც ჩვენს ბედს განაპირობებს და რაზე მინიშნებასაც რომანში თითქმის ყოველ ნაბიჯზე ვხვდებით. ყველაფერი კი მიმართულია საკუთარი სრულყოფისკენ. “როდესაც უკეთესები ვხდებით, ვიდრე ვართ, ჩვენს ირგვლივაც ყველაფერი უმჯობესდება”. ეს ცხადდება ჭუჭყიანი ბროლის გაწმენდის მეტაფორაშიც. საკუთარი თავის სრულყოფა არის “ალქიმიის შესწავლა ყოველდღიურ ცხოვრებაში”, რაც მსოფლიო სულსაც სრულქმნის. სამყაროს სიყვარული მართავს. კოელოს თქმით, სიყვარული არის ის, “რაც ნადავლს შავარდნად აქცევს, შავარდენს – ადამიანად, ადამიანს კი – უდაბნოდ. ეს ის არის, რაც ტყვიას ოქროდ აქცევს, ოქროს კი მიწას უბრუნებს”. და მეტამორფოზა ხდება არაორგანული ბუნებიდან, ორგანულის გავლით ადამიანამდე, როგორც კოელო ამბობს, სამყაროს ამ “გვირგვინ-ქმნილებამდე”, რომელსაც შეუძლია ყველაფერი შეცვალოს. აქ შეიძლება გავიხსენოთ ეპიზოდი, სადაც ბიჭი ქარად უნდა გადაიქცეს – ნაწილი, რომლის დაწერასაც ავტორმა ყველაზე დიდი დრო დაუთმო. “დღესავით ნათლად მახსოვს მასზე მუშაობის პროცესი… მაგრამ სამყარო შეითქვა ჩემს დასახმარებლად” – იგონებს კოელო.
    პოეტური მეტაფორებითა და ალაგ ჩართული იგავებით სავსე მისი ტექსტი ერთი ამოსუნთქვით გვაკითხებს თავს. პაულო კოელო შეიძლება მივიჩნიოთ მაგიური რეალიზმის გამგრძელებლად, სადაც ფანტასტიკა ნორმადაა მიჩნეული, ყოველგვარი ეჭვის თუ გაოცების გარეშე; ყოველდღიური მოვლენები და იგავური სამყარო ერთსა და იმავე განზომილებაშია. კოელოს lo real maravilloso თავისი პოეტიკით ზოგჯერ ბორხესს მოგვაგონებს (განსაკუთრებით მისი “უკვდავი” მახსენდება), სადაც ყოველგვარი საოცრება შეიძლება მოხდეს და ეს ჩვენც ისე უნდა მივიღოთ, როგორც ბავშვებს ჩვევიათ ხოლმე. “ზოგჯერ ვცდილობთ, რომ უფროსებივით მოვიქცეთ” – აღნიშნავს ერთ-ერთ ინტერვიუში კოელო – “და ვერ ვხვდებით, რომ, როგორც ეს იესომ თქვა, ბავშვებისთვისაა სასუფეველი.ამიტომ უნდა ვიყოთ ბავშვები, რომ ყოველ დილას მზის ამოსვლას და ღამით მთვარეს შევხაროდეთ. ამით უაღრესად დიდ ცხოვრებისეულ გამოცდილებას მივიღებთ”.
    ამ ცხოვრებისეული გამოცდილების მისაღებად რომანში ერთმანეთს ხვდება პრაქტიკა და თეორია, გული და გონება, მოქმედება და ოცნება… (იქნებ ოქციდენტური და ორიენტალისტური მსოფლხედვაც). კოელოს აზრით, ადამიანი, რომელიც საკუთარ სიზმარს არ მიჰყვება, უარს ამბობს ღმერთის ხილვაზეც, ვინაიდან ბედნიერი ადამიანები საკუთარ თავში ატარებენ ღმერთს. ალბათ ამ მოსაზრებალო კოელო საკუთარ გამოცდილებასაც გულისხმობს. იგი ბავშვობიდანვე ოცნებობდა მწერლობაზე, თუმცა დედამისისი დაჟინებით სამართლის სკოლაში ჩააბარა. “1960-იანი წლების ჰიპურმა მოძრაობამ გამბედაობა შემმატა, რომ უარი მეთქვა ყველაფერზე და საკუთარ ოცნებას გავყოლოდი” – იგონებს კოელო. ერთ-ერთ ინტერვიუში, ცოტა არ იყოს, პროვოკაციული შეფერილობის რევოლუციური სულისკვეთებით აღნიშნავს: “მე იმედი მაქვს, გვეყოფა გამბედაობა, რომ უარი ვთქვათ სამუშაოზე, ყოველგვარ ფორმალობებზე… და მივყვეთ ჩვენს ბედს”.
    “ალქიმიკოსის” წარმატება, ნაწილობრივ ალბათ იმანაც განაპირობა, რომ მისთვის დამახასიათებელია სადა და პოეტური ენა (და ეს თარგმანშიც იგრძნობა). ზოგჯერ პაროდიამ, მაგ., მელქისედეკის მონოლოგში, შეიძლება გაგვახსენოს კლასიკური ნაწარმოებების ჰოლივუდური “რიმეიკი”. შესანიშნავია სანტიაგოსა და ფატიმას შეხვედრის ეპიზოდი, სადაც ერთი ნახვით სიყვარული კოსმიურ ხარისხშია აყვანილი და სიყვარულის ახსნა საოცრად პოეტური: “მე შენ მიყვარხარ, რადგან მთელი სამყარო შეითქვა და დამეხმარა, რომ მეპოვნე”. როცა ხილული სამყაროს მიღმა სულიერ მოვლენებს ვჭვრეტთ, მაშინ ღმერთის ენაც გასაგები ხდება; ჩვენ მის ნიშნებს ვკითხულობთ. ღმერთის ენა – სიყვარულის ენაა, რასაც სანტიაგო არაერთხელ აცნობიერებს თავისი ხანგრძლივი მოგზაურობის გზაზე. “არსებობს უნიკალური ენა, ყველასთვის გასაგები, თუმცა ამჟამად დავიწყებული” – ვკითხულობთ რომანში. აღმოსავლურ მისტიკასთან “დაბრუნება”, ეგვიპტეში მოგზაურობა, ერთგვარად, წარსულისკენ, ფესვებისკენ, იმ კულტურისკენ რეტროსპექციაა, სადაც ყველასთვის საერთო – პრაენა – სიყვარული ეგულებათ. ამ ინტუიციური, უსიტყვო მეტყველებისვის “უცხოს” გაგება არ არსებობს. მთელი ეს მოგზაურობა სანტიაგოსთვის თვითშემეცნების გზა-მეტემფსიქოზია, სადაც იგი “იგონებს”, რომ თვითონაც ღმერთის ნაწილია და ყველაფერი – ერთია. კოელოს ანთროპოლოგიური ძიებანი მთავრდება იმით, რასაც შეიძლება გლობალური ჰუმანიზმი თუ ჰუმანისტური გლობალიზაცია დავარქვათ: რომანის მთავარი გმირის სახელი – სანტიაგო პირველად დასასრულს ჩნდება, როცა იგი შინ ბრუნდება, საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას ახდენს და შეიმეცნებს, რომ მართალია სამყარო “ერთი ხელითაა დაწერილი”, მაგრამ ყველას და ყველაფერს თავისი ადგილი აქვს.
    “ალქიმიკოსის” კითხვისას (იქნებ სიტყვა ალქიმიის წყალობით) მკითხველი და გმირი იმანენტურია. სანტიაგოსთან ერთად, ჩვენც ვჭვრეტთ ქვიშის მარცვალში შესაქმის საიდუმლოს. ეს უაღრესად ოპტიმისტური რომანი საკუთარი ძალის რწმენას გვმატებს (“როცა რაღაც გსურს, მთელი სამყარო შეითქმება, რათა ამ სურვილის განხორციელებაში დაგეხმაროს”) და შეგვახსენებს, რომ ყოველი ჩვენგანის ცხოვრებაში ყოფილა წუთი, როცა ბედი საკუთარ არჩევანს გვთავაზობს; ის, ვინც მას მიჰყვება – ბედნიერია.
    მაგრამ იქ, სადაც ყველაფერი თითქოსდა წესრიგშია, ეჭვი თავის ხლართებს აგებს. ბორხესი წერდა: “სამყარო ჩვენ გამოვიგონეთ, როგორც მუდმივი, იდუმალი, ხილული, სივრცესა და დროში მყოფი; მაგრამ მისი აგებისას დავტოვეთ უგუნურების უმნიშვნელო, მარადიული ნაპრალი, რომელიც გვარწმუნებს, რომ სამყარო – ჩვენი წარმოსახვაა”. იქნებ კოელომ სასურველი რეალობად (ან, უარეს შემთხვევაში, შესაძლებლობად მაინც) წარმოგვიდგინა, რომ ჩვენს სანუკვარ ოცნებებზე ეთამაშა… იქნებ სამყაროს ენაც ისეთივე უტყვი და გაქვავებულია, როგორც ეგვიპტური იეროგლიფები “ალქიმიკოსის” გარეკანზე.

    © “წიგნები – 24 საათი”

  • კულტურა/ლიტ.თეორია

    ,,ორი ძმის” კონცეპტი. ინტერტექსტულობის ფსიქოსოციალური ასპექტები


    DOWNLOAD

    მანანა კვაჭანტირაძე

    ,,ორი ძმის” კონცეპტი. ინტერტექსტულობის ფსიქოსოციალური ასპექტები

    © სემიოტიკა

  • პროზა

    თეა თოფურია – სახლი

    ,,მკვდრები დაბრუნდნენ”
    რეზო გეთიაშვილი

    ჯეკა ეზოს ბოლოს, თავშესაფარში იჯდა და ელოდა, სახლში როდის დაიძინებდნენ. გარეთ უკვე სიბნელე იყო და არ უნდოდა, დედას პურის საყიდლად გაეშვა. ჭირის დღესავით ეჯავრებოდა ღამღამობით სიარული, რადგან პურის მაღაზიამდე ჯერ კაფე-მოჩვენება უნდა გაევლო, სოხუმის ერთ-ერთი ცნობილი კაფე. ადრე მთელი ქალაქი შიგ იჯდა, ქვიშაზე მოდუღებული ყავის დასალევად, მაგრამ ომის დროს ყუმბარა მოხვდა და მისგან არმატურის ნაჭერიც აღარ დარჩა. ამბობდნენ, რომ მოსაღამოებულზე, როდესაც მზე გადადის, ბევრი ისევ ხედავს იმ ცნობილ კაფეს, რომელშიდაც ხალხი ჩვეულებრივ ზის, მასლაათობს და ოფიციანტებსაც ყავის ფინჯნებით გატენილი სინები დააქვთ.
    ჯეკას არ ახსოვდა, პირველად ვისგან გაიგო ეს ამბავი, მაგრამ მოსაღამოვებულზე კაფეს სიახლოვეს გავლას ერჩია, იმ ორმოში ჩაკეტილიყო, მამამისმა თავშესაფრისთვის რომ გათხარა.
    სახლში კარგა გვიან დაბრუნდა. ჩუმად შეწვა ლოგინში. ჯეკას შიშს ოჯახში ანგარიშს არავინ უწევდა, მხოლოდ დასცინოდნენ. ჯეკაც ყოველთვის მარტო იყო თავის შიშთან, იქნებოდა ეს კაფე-მოჩვენება თუ ბასკერვილების ძაღლი, რომლითაც ძმა აფეთებდა მაშინ, როდესაც კიდევ უფრო პატარა იყო. ბავშვობიდან ეშინოდა, მაგრამ არა იმისთანა რაღაცეების, რისაც ბავშვებს ეშინიათ ხოლმე, მაგალითად ობობის ან ბნელი ოთახის, არამედ იმ საგნების, რომელიც გარშემო ერტყა. ჯეკას არ ახსოვდა, მაგრამ უყვებოდნენ, რომ როდესაც სოხუმში ჩამოვიდნენ და ამ სახლში დასახლდნენ, ჯეკა ყველაფერზე ისტერიულად კიოდა და ყვიროდა, შეეძლო ერთი სკამის დანახვაზეც ჩაბჟირებულიყო. სასტიკად ეშინოდა ამ სახლის, მისი ავეჯის, კარებების, ფარდების… დილით თვალის გახელისთანავე იწყებდა კივილს. ღამე ხშირად გამორბოდა ეზოში და იქ სადმე იძინებდა. რამდენჯერ უძებნიათ ნახევრად შიშვლებს ხის ქვეშ თუ ფარდულში მიწოლილი ბავშვი. სწორედ მაშინ იყო დიმამ ბასკერვილების ძაღლის ამბავი რომ მოიგონა. ექვსი წლის ჯეკა ღამე გარეთ გამოიყვანა, დიდი დათვის თანავარსკვლავედი დაანახა და უთხრა, რომ ეს ბასკერვილების ძაღლია, რომელიც ღამღამობით მიწაზე ჩამოდის და ყველაფერს გლეჯს. მას შემდეგ ჯეკა ხშირად შემორბოდა სახლში ყვირილით, ბასკერვილების ძაღლი მომსდევსო. “ზუსტად იმხელაა, რამხელაც ცაზე”, ამბობდა და თან ბარიკადებს აგებდა კარებთან. ეს ბარიკადებიც წინასწარ ჰქონდა გამზადებული და თუკი ოჯახში რამე ნივთი დაიკარგებოდა, იქ უნდა გეძებნა. იქ ეძებდნენ ოჯახის ყველაზე პატარა წევრს, სიმონიკსაც, რომელიც სულ ბარიკადებში თამაშობდა. ჯეკას ბუნდოვნად ახსოვდა უმცროსი ძმა, ის მალევე დაიღუპა.
    აგრბების ოჯახი სოხუმში ომის შემდეგ ჩამოვიდა და მაშინვე ამ ვეებერთელა სახლში დასახლდა. სახლი დანგრეული ქალაქის ცენტრში იდგა, ორსართულიანი და მიტოვებული. განუკითხაობა იყო, ქართველებმა მაშინ ყველაფერი დატოვეს და აფხაზები სადაც უნდოდათ, შედიოდნენ. აგრბები აქ შევიდნენ და როგორც აღმოჩნდა, ძალიან იღბლიანადაც. ეს ერთ-ერთი საუკეთესო სახლი იყო სოხუმში. გასაკვირიც კი ჩანდა, მათ ჩამოსვლამდე რომ არ დაიკავეს. მერე გაირკვა, რომ ეზოში შესვლის ეშინოდათ, რადგან ბევრმა ქართველმა წასვლისას წინკარში ნაღმები ჩაფლა.
    ჯეკას ჩამოსვლა არ ახსოვდა, დიმა ეუბნებოდა, რომ დიდხანს იარეს, დიმა უფროსი იყო, ბევრად უფროსი და ჯეკას ყოველთვის ჩურჩულით ელაპარაკებოდა. ჯეკა ძმას ძალიან იყო შეჩვეული, რადგან მთელმა მათმა ბავშვობამ ბრილიანტების ერთობლივ ძიებაში გაიარა. ამ ბრილიანტებზე სოხუმში ლეგენდები დადიოდა. როდესაც აგრბებმა სახლი დაიკავეს, აღმოჩნდა, რომ მის პატრონს იქიდან ვერაფრის წაღება ვერ მოესწრო. ის კი არა, სუფრაზე საჭმელიც აულაგებელი ეწყო, ზედ ბუზებით. მეზობელი ყვებოდა, რომ ისინი უცებ წამოცვივდნენ დაბომბვისას, გარეთ გავიდნენ და მერე ვეღარ მოტრიალდნენ, რადგან გაირკვა, რომ ქალაქი უკვე ეცემოდა. თან არაფერი ჰქონდათ პურის საჭრელი დანის მეტი. ეტყობოდა კიდეც სახლს, იქ აგრბებს ყველაფერი ხელუხლებელი დახვდათ, არ იყო მხოლოდ დიასახლისის სამკაულები, რომელზეც, მთელი სოხუმი ლაპარაკობდა, განსაკუთრებით უზარმაზარ ბრილიანტზე. ამბობდნენ, რომ ის ერთი გემის ფასი ღირდა. ეს ბეჭედი ყველას ახსოვდა, მიუხედავად იმისა, რომ პატრონი ძალიან იშვიათად იკეთებდა.
    აგრბებმა ორივე სართული ყირაზე დააყენეს. ეზოშიც ეძებდნენ, ჭერშიც. ბრილიანტები არსად იყო. უფროსები შეეშვნენ, მაგრამ დიმას ბოლომდე სჯეროდა, რომ სახლის პატრონებს სამკაულები არ წაუღიათ და ისევ ეძებდა. მთელი ბავშვობა, დიმას და ჯეკას სხვა არაფერი უკეთებიათ. სკოლიდან მობრუნებულები მაშინვე შეიკეტებოდნენ და ნახაზებს ჩაჰყურებდნენ. დახაზული ჰქონდათ შენობა, ეზო, ფარდულები. ყველგან ეძებდნენ, სადაც კი ბრილიანტისთვლიანი ბეჭედი შეიძლებოდა შეტეულიყო. შემდეგ საღამოობით ქანცგაწყვეტილები მიეყრებოდნენ და ოცნებობდნენ:
    – გემს ვიყიდი და წავალ ამ დანგრეული ქალაქიდან. აქ რა უნდა გავაკეთოთ. აქაურობას მომავალი არა აქვს. იცი, როგორ ცხოვრობენ მოსკოვში? იქ ქვეყანაა, ჩვენ სადა ვართ, ფრონტზე, მერე რა, რომ აღარ ისვრიან… როგორც კი ვიპოვით, ერთი გემი და ჰაიდა. კაბის ყიდვაზეც არ ღირს გაჩერება, იტალიაში ჩავალთ, იქ კაბების მეტი რა არის. იცი, იქ რამდენ გოგოს ჰქვია ჯეკა?!
    დიმას ოცნება გემი იყო, ჯეკასი – კაბა. კაბა იმიტომ, რომ მუდმივად შარვლები ეცვა. როგორც ჩანდა, მათ მოსვლამდე ამ სახლში ბიჭი იზრდებოდა და დედასაც ჯეკასთვის ახალი ტანსაცმელი არასდროს უყიდია. იმას აცმევდა, რაც ოთახებში და კარადებში იპოვა. სულ ასე ეცვა, ბიჭის შარვალი, ბიჭის პერანგი, ბიჭის ფეხსაცმელი…
    სოხუმიდან წასვლა დიმამ მას შემდეგ აიკვიატა, რაც მათ ეზოში ხუთასკილოგრამიანი ბომბი ჩამოვარდა. დედა იხსენებდა, ისეთი ხმა ჰქონდა, გეგონებოდა ბომბი ჩამოვარდაო. სასაცილო იყო. მართალია, არ აფეთქებულა, მაგრამ იმხელა ღრმული დატოვა, რომ შემდეგ უფროსმა აგრბამ სწორედ ამ ღრმულშივე მოაწყო თავშესაფარი, რკინის ოთახი საჭმლის და წყლის მარაგით. თუ რამე მთელი ოჯახი იქ უნდა დამალულიყო. მანამდე კი, სანამ საგანგებო კომისია იმას შეისწავლიდა, ეს ძღვენი ჩვეულებრივ ბოსტანში საიდან აღმოჩნდა, მთელი ოჯახი გარეთ გამოყარეს და ერთი თვე საკუთარი სახლის წინ კარავში ცხოვრობდნენ. ეზო წითელი ლენტებით იყო შემოღობილი. ბომბი დაშალეს და ნაწილ-ნაწილ გაიტანეს. თუმცა მოგვიანებით ჯეკამ მაინც იპოვა რამდენიმე ნამსხვრევი, ერთ მათგანს ყელზე ჩამოკიდებულსაც ატარებდა. დიმამ ყველაფერი შეინახა, რაც ბომბისგან დარჩა, ამბობდა, თუ როდესმე საზღვარგარეთ მოვხვდი, სუვენირებად გავყიდიო.
    – ვის რად უნდა დაჭმუჭნული რკინა? – იცინოდა უფროსი აგრბა.
    – როგორ თუ რად უნდათ, ყველას ეზოში კი არ ცვივა ბომბები.

    * * *
    დილაუთენია ჯეკა მაინც გაუშვეს პურზე. დღე არ ეშინოდა, შარვალი ამოიცვა და გავარდა. კაფესთან დედაბერს ჩვეულებრივ ეძინა. ეს ქალი ყოველ ღამე აქ ათენებდა. შვილი ჰყავდა მკვდარი და იმედი ჰქონდა, იქნებ კაფეში მაინც დავინახოო. ჯეკა ხუთი პურით დაბრუნდა უკან. სახლში მდგმურები ჰყავდათ, ვიღაც ბერძენი დამსვენებლები და დედა ყველასთვის ერთად აკეთებდა საჭმელს.
    – სხვენზე ადი და კომპოტები ჩამომიტანე, – დაავალა სახლში მისულს.
    ჯეკა აიმრიზა.
    – ვერ ავალ.
    – ვის ვეუბნები!
    – ვერ ავალ, მეშინია.
    დედა მკაცრად შემოტრიალდა:
    – იცოდე, შენი სისულელეები არ გამაგონო. გინდა, სტუმრები დაფრთხნენ და წავიდნენ?! მერე რითი იცხოვრებ. ახლავე ადი!
    ჯეკა სლუკუნით დაიძრა, თან სიმღერა წამოიწყო. ასე იმხნევებდა თავს. სხვენების, სარდაფების, მსგავსი მიყრუებული ადგილების ყოველთვის ეშინოდა. ახლა მითუმეტეს, როცა სახლი საგიჟეთს დაემგვანა. რა დროს დამსვენებლები იყო?! ჯეკამ ხელის კანკალით ჩამოიტანა კომპოტის ქილა სამზარეულომდე.
    თავიდან ყველაფერი იმით დაიწყო, რომ აგრბების ოჯახის ყველა წევრს შეგრძნება გაუჩნდა, სახლში ჩვენს გარდა კიდევ ვიღაცააო. დიმა ირწმუნებოდა კიდეც, ღამ-ღამობით ნაბიჯების ხმა მესმისო. დედას მაშინ ცრემლები მოადგა თვალზე, ეგონა, რომ მისი პატარა სიმონიკის სული წრიალებდა ასე, შინაურებს მონატრებული. სიმონიკი წლების წინ ზღვაში დაიხრჩო. ჯეკას არც ახსოვდა, მხოლოდ ის დღე აგონდებოდა, როდესაც გაგუდული და სველი ბავშვი ოთახში შემოიტანეს და დედამ ისტერიულად იკივლა.
    თუმცა ნაბიჯების ხმა ბავშვისას არ ჰგავდა, ხოლო ერთ დღეს აგრბებს საერთო თავზარი დაეცათ. სარეცხის თოკზე, რომელიც ეზოში იყო გაჭიმული, დედამ სრულიად უცხო ქალის კაბები იპოვა. სველი ტანსაცმელი არხეინად შრებოდა გაოგნებული ოჯახის წინ.
    მერე და მერე აგრბებმა რა აღარ ქნეს. ვის აღარ გამოალოცინეს სახლი, ვინ აღარ მოიყვანეს, მაგრამ შედეგი არავითარი იყო. ღამღამობით ნაბიჯების ხმა ისევ ჯიუტად ისმოდა, ხოლო ორ კვირაში ერთხელ თოკზე მოხუცი ქალის კაბა, თავშალი და ქვედა საცვალი ხვდებოდათ გაფენილი.
    ჯეკამ მაშინ ერთი სიკვდილი გაათავა. მარტოკა დაძინება კი არა, სააბაზანოშიდაც ვეღარ შედიოდა მარტო. ყოველ ბანაობაზე მეზობელი გოგო შეყავდა თან.

    * * *

    შუადღე გადასული იყო, როცა დიმამ მოულოდნელად შემოაღო თავშესაფრის კარები. ჯეკას საშინლად შეეშინდა.
    – მე კიდევ შეშინება მინდა?
    – ჩაიწიე, დამაჯინე.
    ჯეკა გვერდით მიჩოჩდა.
    – მისმინე, მოჩვენებები ასე უმიზეზოდ არ ჩნდებიან. როგორც ჩანს, რაღაც აწუხებს.
    – რა ვქნათ?
    – როგორმე თვითონ უნდა ვნახოთ.
    – ვინ?
    – ის ქალი.
    – დიმა!
    – იქნებ, რამე გვითხრას, ვკითხავ და მეტყვის. შენ თუ გინდა არ წამოხვიდე.
    – დიმა!!
    – უნდა გავაჩეროთ, სხვა გზა არ არის, იცი სხვა გზა?
    – სად ნახავ?
    დიმამ ცოტა ხანი იფიქრა.
    – ტანსაცმელი ჩამოვუხსნათ. ჩემს ოთახში დავაწყობ, როდისმე მოაკითხავს.
    ჯეკამ ამოიოხრა.
    მოხუცი ქალის თავშალი და კაბა თოკზე რამდენიმე დღის შემდეგ გამოჩნდა. დიმამ მაშინვე ჩამოგლიჯა ორივე.
    – აი, ნახავ, თუ არ მოვა.
    სველი ტანსაცმელი დიმას ოთახში, მაგიდაზე დააწყვეს და სკამებზე დასხდნენ.
    – მარტო დავხვდები, შენ თუ გინდა წადი, – უთხრა ჯეკას, მაგრამ მერე უცებ დაამატა, – არ წახვიდე.
    უკვე კარგად ბნელოდა. ჯეკას მანამდე არასოდეს შეშინებია ასე. სკამიდან ადგა და ზურგს უკან სიცარიელე რომ არ ეგრძნო კედელს აეკრა.
    – სინათლე მაინც ავანთოთ, მეშინია, – უჩურჩულა დიმას.
    – მერე მას რომ შეეშინდეს?!
    რამდენიმე საათი ასე იყვნენ გაუნძრევლად. უცებ, დიმა დაიძაგრა.
    – ნაბიჯების ხმა არ გესმის?
    – არა, – უთხრა ჯეკამ, – აშკარად ესმოდა, მაგრამ თავის გასამხნევებლად თქვა.
    – ახლა მოვა, – დიმაც ადგა და კედელს აეტუზა.
    ხმა თანდათან ახლოვდებოდა, მერე უეცრად შეწყდა.
    – კარებთან უნდა იყოს.
    დიმას ხმა ადამიანისას აღარ გავდა და ჯეკამ რატომღაც გაიფიქრა: ,,შვილი აღარ გაგვიჩდება”.
    – რა გინდა, ჯეკა? – დაიძახა უცებ ვიღაცამ გვერდითა ოთახიდან.
    დიმამ და ჯეკამ ერთმანეთს შეხედეს.
    მეორე ოთახიდან კივილი მოისმა.

    * * *
    თავჩაქინდრულები ისხდნენ სუფრასთან და მოხარშულ კარტოფილს ჩაჰყურებდნენ. დედა უკვე მეექვსეჯერ ყვებოდა:
    – მეძინა, უცებ კარი გაიღო. მეგონა, ალბათ ჯეკა დადის-მეთქი, ჯეკა ხომ დადის ხოლმე ღამით. თავი ავწიე და შიშველი ქალი, მოხუცი, შიშველი ქალი დგას…
    საღამოს ისევ თავშესაფარში ისხდნენ.
    – მისმინე, ჯეკა.
    – გისმენ.
    – ვიცი, რატომაც არ შემოვიდა ჩვენთან.
    – …
    – შიშველი იყო და ჩემი შერცხვა.
    – …
    – მარტო რომ ყოფილიყავი, შემოვიდოდა.
    – …
    – ხომ ხვდები?
    – არა!
    – რას დაგიშავებს, ერთი ბებერი ქალია, თან მკვდარი.
    – შემეშვი!
    – აბა, რას ფიქრობ?
    – ვფიქრობ, რომ შვილები აღარ გაგვიჩნდება.
    – რაო?
    – შიშისაგან! არ გაგვიჩნდება!
    – …
    – არც შენ და არც მე.

    * * *
    ერთი თვის შემდეგ დიმა ახალი ათონის მონასტერში წავიდა და აღარ დაბრუნებულა, მორჩილად დარჩა. უფროს აგრბაზე შვილის გაქცევამ საშინლად იმოქმედა. მას აფხაზეთის მთავრობაში კარგი ადგილი ეჭირა და სწავლის დამთავრების შემდეგ დიმასაც თავისთან უპირებდა წაყვანას. აფხაზეთში კარგი პატრონი ყველაფერს ნიშნავდა, ფულსაც, მდგომარეობასაც. დიმას ეს ყველაფერი თავისთავად ექნებოდა ლანგარზე მორთმეული, შეიძლება მოსკოვშიც გაეშვათ. მან კი რა ქნა, მონასტერში გაიქცა, მოჩვენების შეეშინდა ამხელა ბიჭს. მოხუცი ქალის ნიფხავმა დააფრთხო. უფროსი აგრბა მთელი ორი კვირა ყვიროდა და ილანძღებოდა, უმეტესად თავის ენაზე. დედა ამბობდა, რომ ეს ენა მან და მამამ მაშინ გამოიგონეს, როდესაც შეყვარებულები იყვნენ. მშობლებს მათი ურთიერთობა არ ნდომებიათ და ამიტომ ასე ჩუმად, თავიანთ გამოგონილ ენაზე წერდნენ წერილებს და ლაპარაკობდნენ. ჯეკას ბევრჯერ შეუსწრია მშობლებისთვის, როდესაც ისინი ამ თავიანთ ენაზე საუბარში იყვნენ გართულნი. ბავშვის დანახვაზე ორივე ჩუმდებოდა და მაშინვე რუსულად აგრძელებდა ლაპარაკს.
    ჯეკამ დაინახა, როგორ გამოიტანა მამამ რკინის პალო და როგორ ჩაარჭო ჭიშკრის წინ, ეგ ჩემი შვილი აღარ არის და ამის აქეთ გადმოსული არ დავინახოო. ეს აფხაზურად თქვა, თან ძალიან ხმამაღლა და მეზობლების გასაგონად. ჯეკა მაშინ დღე და ღამე გადაბმულად ტიროდა, მანამდე, სანამ ძილ-ღვიძილი ერთმანეთში არ აერია და რამდენიმე დღე საერთოდ არ ამოუვარდა მეხსიერებიდან.

    * * *
    ტურისტებს არაფერი გაუგიათ. გარუჯული წყვილი ბედნიერად კისკისებდა აივანზე. ჯეკა ოთახში იყო ჩაკეტილი და წიგნების კარადაში ფიზიკის რვეულებს ათვალიერებდა. ეს რვეულები იმ ბიჭის იყო, ვინც ამ ოთახში ომამდე ცხოვრობდა. სოხუმის სკოლაში ძველი სახელმძღვანელოებით სწავლობდნენ და ჯეკა ხშირად პირდაპირ ამ რვეულებიდან იწერდა გამოყვანილ ამოცანებს. თავად გაკვეთილებს არასოდეს ამზადებდა, ამის გამო ერთი და იგივე კლასში რამდენჯერმე ზედიზედ იყო ჩარჩენილი.
    – დღევანდელი საშინაო დავალებაა “ერთი დღე ზღვის ნაპირას”, – გამოაცხადა დილით ინგლისურის მასწავლებელმა და რკინის ჯოხით დერეფანში გავიდა, რათა სანაგვე ურნაზე მიებრახუნებინა. ნახევარი წლის წინ სკოლაში ელექტროგაყვანილობა გადაიწვა და ახლა ზარს ასე რეკავდნენ.
    ჯეკა ფიზიკის რვეულებს მორჩა და ინგლისურზე გადავიდა. ,,ერთი დღე ზღვის ნაპირას” ეწერა 20 წლის წინანდელ ფურცლებზე. “ნუთუ, მასაც იგივე მასწავლებელი ასწავლიდა”, – გაიფიქრა ჯეკამ და გადმოწერას შეუდგა. ,,და თოლიები, რომლებიც მთლიანად იმ ფერის არიან, რა ფერისაც სხვა ჩიტებს მხოლოდ მუცელი აქვთ, სანაპიროზე დასხდნენ და ადამიანებივით თვალი აგვარიდეს”… ამ წინადადებაზე წერა შეწყვიტა და აივანზე ტურისტებს გააკითხა.
    – არ გინდათ, ახალი ათონი დაათვალიეროთ? იქ დიდი მღვიმეა, ყველაზე დიდი მთელს ყოფილ საბჭოთა კავშირში.
    – შორსაა? – წყვილი მართლაც დაინტერესდა, ჯეკა დაჰპირდა, რომ წაყვებოდა. დედამაც გაუშვა, რას დააკავებდა, ოღონდ ტურისტებისგან რამე სარგებელი ენახა.
    საღამოს ძლივს ჩააღწიეს მონასტრამდე, ტურისტები მღვიმეში დაბორიალობდნენ. ჯეკა ძმასთან იჯდა და რკინის პალოს ამბავს უყვებოდა.
    – ეგ ვიცი.
    – …
    – იმ ქალს ისევ ხედავთ?
    – ქალი არც ჩანს, ტანსაცმელი გვხვდება ხანდახან.
    – რამდენ ხანში ერთხელ?
    – აი, რამდენი ხანიც ტანსაცმლის გაჭუჭყიანებას უნდა.
    დიმას გააჟრჟოლა.
    – აქაც კი მეშინია.
    – მე – იქ.

    ***
    შემდეგი კვირეები ჯეკა გაფანტული იჯდა გაკვეთილებზე. უფრო ფანჯარაში იყურებოდა. სკოლის მერე ბიჭებთან თამაშობდა კალათბურთს, სახლში გვიან რომ მისულიყო.
    იმ დღეს დედა ჭიშკრის გარეთ დახვდა, პალოსავით.
    – როგორ ხარ? – ჰკითხა მიახლოვებისას.
    – მოხდა რამე?
    – არა, არაფერი.
    ღამით ხმაურმა გააღვიძა, აშკარად მიწას ბარავდა ვიღაც. გადაიხედა. მოხუცი კაცი იყო. სიგარეტს მოუკიდა და დასასვენებლად ჩამოჯდა. ჯეკა გაშტერებული უყურებდა. უცებ ხელი სტაცეს. დედამ მოატრიალა და ფანჯარას მოაშორა.
    – არ უყურო!
    – ვინ არის, დედა, ეს კაცი?
    დედა ხმას არ იღებდა.
    ჯეკა დასაძინებლად ისეთ ოთახში გადაბარგდა, რომლის ფანჯრები წინკარისკენ არ გადიოდა. ღამღამობით შორიდან ესმოდა ბარის ჭრიალი, დილით ეზოში ჩასულებს ახალ-ახალი მიწის ნაკვეთები ხვდებოდათ დამუშავებული. ბარიანი კაცის გამოჩენის შემდეგ თოკზე კაბასთან ერთად შარვალ-ხალათიც გაიფინა.
    ბარვას, როგორც წესი, შუაღამისას იწყებდა. ჯეკას ესმოდა ბარის ჭრიალი და ბელტების ერთმანეთზე გადაგორების ხმა. ეს ხმა თანდათან მის ფანჯრებსაც მოუახლოვდა და იძულებული გახდა, ახლა სხვა ოთახში გადაბარგებულიყო. ერთი თვის თავზე ოთახებს შორის გამავალ დერეფანში ეძინა. ამ დროისთვის უკვე მთელი ეზო იყო გადაბარული.

    ***
    – დიმა!
    ტურისტების მორიგი წყვილი მონასტრის გადასაღებად ბორცვზე აძვრა. ჯეკა და დიმა სტოაში, სახურავის შესარემონტებლად დაწყობილ ქვის ფილებზე ისხდნენ.
    – თხოვე წინამძღვარს, კვეთებულის ლოცვა წაიკითხოს. რამე მოიფიქრე. უკვე ორნი არიან.
    – რას შვრება ხოლმე?
    – ბარავს.
    – მეტი?
    – მეტი არაფერი, ბარავს.
    დიმამ ამოიოხრა.
    – ჩვენი გაგიჟება უნდათ, შურს იძიებენ.
    – ვის, დიმა?
    – შენ არ გახსოვს, შენ არაფერი იცი, – დიმამ თავი ბრაზით გააქნია და მერე რამდენიმე სიტყვა მშობლების გამოგონილ ენაზე უთხრა, – გაიგე?
    – კი, ხომ არ მოგშივდაო, მეუბნები.
    – როგორ მიხვდი?
    – დედა და მამა ერთმანეში ასე არ ლაპარაკობენ?!
    – ჰო, – თქვა დიმამ მწარე ღიმილით და მერე დააყოლა, – დედა, მამა და მთელი დაღესტანი მაგ ენაზე ლაპარაკობს.

    ***
    თვალები დახუჭული ჰქონდა. წყალი გადაივლო. ცოტა ხნით გაახილა, მაგრამ მაინც დაეწვა და ასე ბრმად გააგრძელა მეორე პირი საპნის წასმა.
    – დღეს ბიოლოგიაში უჯრედის აგებულება მოგვცეს, – მოესმა მეზობელი გოგოს ხმა, – წყალი მოგაწოდო?
    – დამასხი.
    – დასაწერიცაა რაღაც, კითხვებზე პასუხი. ცივია?
    – კარგია.
    – აჰა, პირსახოცი.
    ჯეკამ ტანი გაიმშრალა, ფრთხილად გადმოვიდა აბაზანიდან. თვალები გაახილა.
    მეზობელი გოგო უყურებდა.
    – მშვენიერი ტანი გაქვს, სულ შარვლები რატომ გაცვია?!
    ჯეკამ თვალებზე შეისხა ცივი წყალი.
    – რა ზომა ლიფს ხმარობ?
    ვერ თქვა, ლიფი საერთოდ რომ არ ჰქონდა. პასუხის გაცემამდე ძუძუებზე დაიხედა.
    – ორ ზომას, ზოგჯერ – სამს.
    მეზობელმა გოგომ თავი დაუქნია.
    – არადა აფხაზ ქალებს პატარა მკერდი და წვრილი ტუჩები აქვთ.
    – ნუ მიყურებ!

    ***
    – დაღესტანში ვცხოვრობდით. მამას მტერი ჰყავდა, მეზობელი სოფლიდან. მახსოვს ის კაცი, მაღალი იყო და სულ მოხარშული ჭინჭრის სუნი ასდიოდა. მამამ ის და მისი ოჯახი სკუთარ სახლში ამობუგა. მერე ჩვენ გამოვიქეცით. ტყე-ტყე ვიარეთ. მამას მეგობარმა ბოევიკებმა გამოგვიყვანეს სოხუმამდე. შენ პატარა იყავი.
    – დედას მოვყავდი?
    – მე. დედას სიმონიკი მოჰყავდა. მთელი გზა ჩხაოდი. ტყეში ციყვი დაგიჭირე. გუდაში ჩასმული გეჭირა. გახსოვს ციყვი?
    – არ მახსოვს.
    – მოგვდევდნენ. მამას ძალიან ეშინოდა. ამ სახლში არავინ შემოდიოდა, მარტო ჩვენ შემოვედით. მამამ თქვა, სულ ერთია, თუ მოგვძებნეს, მაინც დაგვხოცავენო. ყველგან უნდა ვთქვათ, რომ აქაურები ვართო, აფხაზებიო.
    – აფხაზები არა ვართ?
    დიმამ გაიცინა.
    – გვარი შევიცვალეთ?
    – სახელებიც. მეც, მამამაც, დედამაც, შენც.
    – მე?
    – ჩვენი სახლის წინ მიტოვებული კოოპერატივი იყო, ოდესღაც ბიჟუტერიას ყიდდნენ. აბრაზე ,,ჯეკა” ეწერა. მამას ეგონა, რომ ჯეკა აფხაზური სახელია.
    – ვერ მოგვძებნეს?
    – ვერა. თუმცა არ ვიცი, შეიძლება მოგძებნეს კიდეც, მამა მალევე მოხვდა მთვრობაში. ალბათ უფრო თავი დაგვანებეს, ყოველ შემთხევაში ცოცხლებმა მაინც.
    – მკვდრებმა?
    – როგორც ჩანს, არა.
    ჯეკა კარგა ხანს იჯდა გაშტერებული. საღამო იყო. მერე უფრო დაღამდა. მთვარე რამდენჯერმე გაქრა და გამოჩნდა.
    – დიმა, – თქვა ბოლოს.
    – ჰო.
    – რამდენი ადამიანი დაიწვა იმ სახლში? კიდევ რამდენი გამოჩნდება?
    დიმა შეიშმუშნა.
    – ზუსტად არ ვიცი. ღამე მოხდა. ყველა სახლში იყო.

    ***
    სკოლაში ისტორიის ახალი სახელმძღვანელოები მოიტანეს. დირექტორმა თვითონ დაურიგა ბავშვებს. უკუღმა იწყებოდა, უახლოესი წარსულიდან: “2008 წლის 26 აგვისტოს რუსეთმა აფხაზეთის დამოუკიდებლობა აღიარა”. ახლადდაბეჭდილ წიგნს მოსკოვიდან ჩამოყოლოდა სტამბის სუნი. ჯეკამ დაყნოსა და სკამის ზურგს მიეყრდნო. თვალები დახუჭა, როგორც სააბაზანოში.
    – თქვენ ბედნიერები ხართ, დამოუკიდებელ, თავისუფალ აფხაზეთში გაიზარდეთ. უამრავი რამე გაკლდათ, არ გქონდათ ბავშვობა, არ გქონდათ არაფერი, მხოლოდ იმის გამო, რომ როდესღაც დამდგარიყო დღე, როცა მსოფლიო ჩვენი სამშობლოს დამოუკიდებლობას აღიარებდა. და ახლა თქვენ თავისუფალ რესპუბლიკაში ცხოვრობთ, – დირექტორის ხმა მეზობელი გოგოს ხმასავით ჩაესმოდა შორიახლოს.
    ჯეკამ თვალები გაახილა და მერე ისევ დახუჭა.
    “ნეტავ, რა მქვია”, გაიფიქრა, სანამ ბოლომდე დაბნელდებოდა.

    ***
    – დაიკიდე, – დიმამ სახელი არ უთხრა, – რა აზრი აქვს?! ჩვენ ახლა აფხაზები ვართ.
    – რომ არა.
    – რატომ არა?! ყველა აფხაზია, ვისაც საკუთარი სახლი არ ახსოვს. გაიხედე, ვარდანიანი აფხაზი არაა?! აქ დაიბადა, აქ გაიზარდა, ერევანი თვალით არ უნახავს. ცურვა იცის. როდის იყო, სომეხმა ცურვა იცოდა?!
    – კი, მაგრამ…
    – დაიკიდე!

    ***
    თოვლს წვრილ ზოლად აჩნდა დაბარული მიწის ერთი მწკრივი. მეორე დღისთვის ზოლი გაიზარდა, მერე – უფრო. თანდათან შავდებოდა ეზო. ისევ მოთოვა. მომდევნო დღეს ისევ დაეტყო ყავისფერი ზოლი…
    ეზოში ძაღლები აყეფდნენ, ჯეკა ფანჯარას ეცა. ეგონა, რომ დიმა მოიყვანეს. უფროსმა აგრბამ მოულოდნელად გადაწყვიტა, შვილი მოეძებნა. აფხაზეთის მთავრობა ჯარს კრიბავდა და დიმასაც მოუწევდა წასვლა. აგრბამ კი თქვა, ეგ ჩემი შვილი არ არისო, მაგრამ არავის სჯეროდა. ეგონათ, თვითოვე გადამალა მონასტერში.
    უხუცესებმა გადაწყვიტეს, თუ ომი დაიწყებოდა, აგრბებიდანაც ვიღაც წასულიყო ჯარში. უხუცესების გადამტერება კარგს არაფერს ნიშნავდა. უფროსმა აგრბამ რამდენიმე ბიჭს დაავალა, დიმა მოეყვანათ, სულ ერთი იყო, დათანხმდებოდა ის ამაზე თუ არა.
    ბიჭები მართლაც შემოვიდნენ ეზოში, დიმა არ ჩანდა. მონასტერში არ დახვედრიათ. ჯეკა იატაკზე დაწვა, რომ გაეგო, ქვედა სართულზე რას ლაპარაკობდნენ.
    მამამ იმ ახლობლების სახელები ჩამოთვალა, ვისთანაც დიმა შეიძლებოდა დამალულიყო. ბიჭები წავიდნენ. ორი დღის მერე ისევ აყეფდა ძაღლი. ჯეკამ ახლაც ამაოდ დაათვალიერა სიბნელე. დიმა ისევ არ მოუყვანიათ. ამჯერად აღარ დასჭირვებია ჯეკას დაწოლა, მამის ყვირილი ისედაც კარგად ატანდა კედლებში. უფროსი აგრბა გაცეცხლებული იყო, შეიძლებოდა ადგილი დაეკარგა.
    დილით დედამ გააღვიძა ფრთხილად.
    – შენ ხომ არ იცი, სად შეიძლება იყოს?
    ჯეკამ მართლა არ იცოდა.
    – შეიძლება თვითონ მოგძებნოს და აუცილებლად გვითხარი. დიმა თუ ჯარში არ წავიდა, მამას სამსახურიდან გაათავისუფლებენ. ყველაფერს დავკარგავთ, თან ყველა დაგვცინებს. სად გაგონილა, აფხაზი ომს ემალებოდეს, მით უმეტეს ასეთი კაცის შვილი. ხალხში თავს ვეღარ გამოყოფს, ვერც – ჩვენ.
    ჯეკამ თავი დაუქნია.
    ქალაქში ყველა მოსალოდნელ ომზე ლაპარაკობდა. ბევრი მოხალისედ ჩაეწერა ჯარში. ჯეკამ რამდენჯერმე მოკრა ყური, როგორ ქირქილებდნენ ზურგს უკან, რამდენჯერმე პირდაპირ მიახალეს.
    – დიმას ხომ არაფერი მოუწერია?
    – მამაშენი შენს დამალვასაც ხომ არ აპირებს?
    – კიდევ აქა ხარ?..
    და ერთხელაც სკოლიდან გამოიქცა და სახლში მივარდა: შენი ბრალია ყველაფერი, შენ ამოწყვიტე ის ოჯახი დაღესტანში, შენს გამო დადიან სახლში მკვდრები. ხალხს ჰგონია, დიმას ომის ეშინია. დიმას მოჩვენებების ეშინია, ყველას ეშინია მოჩვენებების. შენი ბრალია, ხალხი კიდევ დიმას დასცინის… უყვიროდა მამამისს.
    უფროსი აგრბა გახევებული იჯდა დივანზე. სანამ აზრზე მოვიდოდა, დედამ ჯეკას ხელი მოჰკიდა და გარეთ გააგდო.
    – წადი, გაიქეცი სადმე!
    ჯეკა ზლუქუნით გაიქცა თავშესაფრისკენ. რკინის კარი შეაღო და პირველი რაც დაინახა, დიმა იყო. ფქვილის ტომრებზე დაძენძილი ტილო გაეშალა და ეძინა.
    კარგა ხანს იჯდა თავშესაფარში, რამდენიმე საათი. დიმას არ გაუღვიძია, არც თვითონ აღვიძებდა. ჩანდა, დიდი ხანია აქ იყო. მანდარინის მურაბებიც კი მთლიანად გაეთავებინა. თავიდან, როცა სოხუმში ჩამოვიდნენ, დედამ მანდარინისგან მურაბა გააკეთა. არ იცოდა, რომ ეს სამურაბე ხილი არ არის. საშინელება გამოვიდა, მაგრამ გადაყრაც დაენანათ და თავშესაფარში ჩამოიტანეს.
    ახლა ყველა ქილა ცარიელი იყო.
    – დიმა!
    დიმა შეიშმუშნა, მერე ჯეკა დაინახა და გაუღიმა.
    – დიმა, რატომ ხარ აქ?
    – მამაჩემის ხალხს ვემალები.
    – შენ ხომ გეშინია მოჩვენებების?
    – კი, მაგათიც მეშინია.
    – ხალხი ამბობს, ომს დაემალაო.
    – რომელ ომს, ჯეკა, არ იქნება ომი.
    – ეგ ვინ იცის.
    – ჯარში თუ წავედი, მონასტერში აღარ მიმიშვებენ.
    – ახლა აქ ხარ საჭირო.
    – სად?
    – აქ, აფხაზეთის მიწა უნდა დავიცვათო, მამა ამბობდა გუშინ სტუმრებთან.
    – გულუხვი კაცია მამაჩემი, ერთი შვილი ზღვას მისცა, მეორეს მიწას აძლევს, – დიმა წამოდგა და გაიზმორა, – საჭმელი ხომ არ გაქვს რამე?
    ჯეკას სკოლიდან წამოყოლილი ფუნთუშა ედო ჩანთაში, ამოიღო. დიმა კარებში ჩადგა და სახლს გახედა.
    – რაც აქ ვარ, იცი, რა შევამჩნიე?! ამ სახლს ხანდახან ცისფერი სინათლე გადაუვლის ხოლმე. სადღაცას წამიკითხავს, ეს იმ სახლებს ახასიათებთ, სადაც განძია ჩამარხულიო.
    – მერე ხომ არის ბრილიანტის ბეჭედი, – ნაღვლიანად თქვა ჯეკამ.
    – მაინც როგორ ვერ ვიპოვეთ!
    დიმა ჭამას მორჩა. ხელები დაიფერთხა და არხეინად თქვა:
    – მე ომს არ ვაპირებ, ჯეკა. ეს არ არის ჩემი ქვეყანა.
    – შენ არ თქვი, ახლა ჩვენც აფხაზები ვართო?
    – მაინც არ არის.
    – გახსოვს დაღესტანი?
    – ისე რა.
    – იცხოვრებ, იქ რომ წახვიდე?
    – ვერ ვიცხოვრებ.
    – აბა, რა გინდა?! ესე იგი აფხაზი ხარ.
    – არ შეიძლება სამშობლო თხუთმეტი წლის იყოს.
    ჯეკამ იატაკზე დაყრილი ტანსაცმელი მოხვეტა და კარებისკენ წავიდა.
    – გაგირეცხავ. ხვალ ვეტყვი დედას და მამას, რომ აქ ხარ.
    – როგორც გინდა.
    ჯეკა პირდაპირ სააბაზანოში შევიდა. ტანსაცმელი გარეცხა, თოკზე გაფინა და იქვე ჩამოჯდა.
    დედამ გააღვიძა დილით.
    – აქ იყავი?
    – ჰო.
    – კიდევ კარგი, მამაშენმა არ დაგინახა.
    – მე სიმართლე ვუთხარი.
    – არ იყო ეგ სიმართლე. მამაშენს არ გადაუწვავს ეგ ოჯახი. ხანძარი გაჩდა ღამე და თავისით დაიწვნენ. ჩვენ გამოვიქეცით, ვის დავაჯერებდით, რომ არაფერი დაგვიშავებია.
    – არ ამბობ სიმართლეს.
    – ვამბობ. ეგაა სიმართლე.
    – მაშინ ეს მკვდრები ვინ არიან? რატომ მოდიან, ეზოს ბარავენ, ოთახებში დახეტიალობენ.
    – ეს სხვა მკვდრებია. ვიცნობ სურათებიდან, ის ქალიც ვიცანი, მაშინ ჩემთან რომ შემოვიდა.
    ჯეკა გაისუსა.
    – ვინ სხვა მკვდრები, დედა?
    – ქართველები, ამ სახლის პატრონები.
    – …
    – ეტყობა სადაც იყვნენ იქ დაიხოცნენ და დაბრუნდნენ.
    ჯეკა დაბნეული უყურებდა, ბოლომდე ვერ აღიქვა რა უთხრეს, მერე ისევ ის შეკითხვა დასვა.
    – ბევრნი ცხოვრობდნენ აქ?
    – ალბათ, დიდი სახლია, ხომ ხედავ?
    ჯეკამ ტკივილი იგრძნო შუბლთან. თვალები დაუმძიმდა და იქნებ გამიაროსო, თავი დახარა.
    – ეს ვისია? – მოესმა უცებ. დედა თოკზე გაკიდულ ტანსაცმელს უყურებდა გაოცებული.
    ჯეკამ თავი ასწია, მერე დახარა. ასე რამდენჯერმე ასწია, დახარა და ბოლოს თქვა:
    – არ ვიცი, აქ იყო… ალბათ ქართველებში კიდევ ვინმე მოკვდა.

    © „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

  • ესე,  კრიტიკა,  რეცენზია

    თამაზ ჩხენკელი – მწვანე ბივრიტი

    ზაზა კვერცხიშვილი
    მწვანედ მოციმციმე სპეკალი
    თამაზ ჩხენკელი. “მწვანე ბივრიტი”. რედაქტორი უჩა შერაზადაშვილი. ს.ს. “გამომცემლობა აჭარა”, ბათუმი, 2002.

    თამაზ ჩხენკელი 75 წლის გახდა. ლიტერატურის მუზეუმმა, – უფრო სწორად კი, პირადად იზა ორკონიკიძემ, – არისტოკრატულად გულუხვი საჩუქარი მიუძღვნა მას: რვაგვერდიანი საიუბილეო გაზეთი, რომელშიც რამდენიმე ნამდვილად სანიმუშო წერილია დაბეჭდილი.
    “თავისუფლების 75 წელი”, – ასეთია ერთი სტატიის სათაური. თუმცა, გამუდმებით რიცხვთა სიმბოლური მნიშვნელობის მჩხრეკელმა იუბილარმა, ალბათ, სხვებზე უკეთ უწყის ნებისმიერი თარიღის პირობითი შინაარსი. კაცისთვის, რომელმაც სიცოცხლე “კოსმიური მუსიკის სმენასა” და “ვარსკვლავიერი მტვრით სუნთქვაში” გალია (“ბჰაგავატგიტა”, “ოდისეა”, ბო ძიუ-ი, “გიტანჯალი”, უიტმენი, ვაჟას სამყაროს მითოსური წიაღი, ქართული ასომთავრულის რიცხვულ-გრაფიკული სტრუქტურა…), ეს ჟამი, შესაძლოა, მარტოობის 75 ასწლეულიც იყოს და მარადისობასთან ზიარების 75 წამიც.
    თავად იუბილარი ამ თარიღს ფუჭი ფაციფუცის გარეშე შეხვდა, სწორედ ისე, როგორც შეშვენის მწერალს: გამოაქვეყნა ორი კრებული, – ლექსებისა და სტატიებისა, – სადაც, სხვადასხვა ფორმით და მასშტაბით, მთელი განვლილი გზა აქვს შეჯამებული.
    ლექსების გამო არაფერს ვიტყვი. თამაზ ჩხენკელის უდიდესი და ჯეროვანად დღემდე გაუაზრებელი გავლენა უახლესი ქართული ლირიკის ჩამოყალიბებაზე ამომწურავად არის ზემოთ ნახსენებ საიუბილეო გაზეთში გაანალიზებული და ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ეს გააკეთა სწორედ ლექსის უბადლო ვირტუოზმა და გამჭრიახმა ანალიტიკოსმა დავით წერედიანმა.
    გვერდი გვერდზე მიდევს თ. ჩხენკელის წერილების ორი კრებული: 1970-იანი წლების მიწურულს გამოცემული “პოეზია – სიბრძნის დარგი” და ძირითადად შემდგომი ხანის ნაფიქრ-ნაწერით შედგენილი “მწვანე ბივრიტი”. ასე ზედიზედ გადაკითხვისას თვალსაჩინოა განსხვავება ადრინდელსა და გვიანდელს შორის. ადრეულ სტატიებში არის ცალკეული ლექსისა თუ მთელი პოეტური სამყაროს გულმოდგინე, ღრმა ანალიზი, თემის ამოწურვის სურვილი. შემდგომში ჭარბობს რაღაც თვისება, რაც ნაწერს ძნელად ასახსნელ-განსასაზღვრავი ხიბლით ავსებს. იგრძნობა, რომ მწერალმა რაღაც მიჯნა გადალახა, რაღაც მოიპოვა… ოღონდ, ეს ნამდვილად არ არის ოსტატობის უფრო მაღალი დონე: წინარე პერიოდის სტატიები ლიტერატურული ოსტატობით არ ჩამოუვარდება და, შესაძლოა, ზოგჯერ აღემატება კიდეც, უფრო გვიანდელს. ესაა, ალბათ, მეტი თავისუფლება და სილაღე… დაძლეულია არა ხელოსნური, არამედ უფრო პიროვნული სრულქმნის ის საფეხური, რომლის შემდეგ ავტორი თავს აღარ იზღუდავს მხოლოდ იმაზე და იმგვარად წერით, რაც საჭიროდ და მნიშვნელოვნად მიაჩნია (კულტურული პროცესების ამოცანებიდან და მათ წინაშე საკუთარი მოვალეობის გააზრებიდან გამომდინარე); როცა მწერალი ყოველგვარი ეჭვისა და ყოყმანის გარეშე იწყებს წერას ისე და იმის შესახებ, როგორც სურს და რაც აინტერესებს. ინტელექტუალური თავისუფლების ამ სივრცეში შეღწევა კი მხოლოდ რჩეულთა ხვედრია. ჭეშმარიტი სულიერი სრულქმნილებისა და სრული უანგარობის გარეშე მისი კარის შეღების ცდა ცუდად მთავრდება – ადამიანი თავისუფლების სამყაროს ფალსიფიცირებულ ორეულში ხვდება: თავნებობისა და სულმდაბალი ამპარტავნების საპარპაშოში.
    “მწვანე ბივრიტის” ბირთვს ქმნის მოგონებები ავტორისთვის ძვირფას ადამიანებზე: ერთი მხრივ, წინა თაობის მწერლებსა და მეცნიერებზე, რომლებსაც გულმხურვალედ უმადლის საკუთარი პიროვნების ამა თუ იმ წახნაგის ფორმირებას (შალვა ნუცუბიძე, გერონტი ქიქოძე, კონსტანტინე გამსახურდია, პავლე ინგოროყვა, სიმონ ჩიქოვანი…) და, მეორე მხრივ, იმ მეგობრებსა და თანამოკალმეებზე, რომელთა განუმეორებელი ინდივიდუალობა ენერგიით და სიხარულით ავსებდა ყოფასა და ინტელექტუალურ ცხოვრებას (არჩილ სულაკაური, ოტია პაჭკორია, ზურაბ კაკაბაძე, სარგის ცაიშვილი, გურამ ასათიანი, ინოლა გურგულია…).
    ავტორი აღწერს მათთან ურთიერთობის ხშირად გარეგნულად უმნიშვნელო ეპიზოდებს და ამ ფრაგმენტული, იმპრესიონისტული ჩანახატების შერწყმით როგორღაც ახერხებს გარდასული დროც გააცოცხლოს და უჩვეულოდ მეტყველი პორტრეტებიც შექმნას. ამასთან, მოგონებებში ძალდაუტანებლად ჩართული რამდენიმე ფრაზის მეშვეობით ზოგჯერ ლაკონურად, მაგრამ სრულად არის დახასიათებული “პერსონაჟის” კულტურული როლი (რად ღირს, თუნდაც, მსჯელობა მეცნიერული ობიექტურობისა და პოეტური შთაგონების მნიშვნელობაზე ისტორიკოსის ნაღვაწისათვის, პავლე ინგოროყვასადმი მიძღვნილ სტატიაში) ან კიდევ საოცარი სისავსითაა გადმოცემული მთელი მისი შემოქმედების ბუნება (მოვიყვან ამის ბრწყინვალე ნიმუშს: “გიორგი ლეონიძეს სიცოცხლე უყვარდა რაღაცნაირი “ფანატიკური სიხარბით”, თუ შეიძლება ასე ითქვას, რელიგიური ექსტაზურობით და მის ლექსებში ეს ვიტალური ძალმოსილება ზოგჯერ მართლაც იმოსავდა მსოფლმხედველობრივ განზომილებას. მის მსოფლაღქმაში “სიცოცხლე” განიცდება როგორც სომატური სისავსე და დაუშრეტელი ხვავრიელობა: “ჩემს ლექსს თვითეულს ეწურება ცხრა ლიტრი ერბო”, ან “კახეთის მსუქან თეძოების ვწოვე მტევნები”. ეს ხელშესახები პოხიერება გ. ლეონიძის ადრინდელ პოეზიაში ადამური პირველყოფილებით და ერთგვარი “გვაროვნული” არქაულობით ცნაურდება”).
    საიუბილეო გაზეთში ზურაბ კიკნაძემ კარგად დაახასიათა თ. ჩხენკელი როგორც გატაცებული მთხრობელი, – უბადლო ნარატორი, – და ხაზი გაუსვა მონათხრობის ზუსტად დათარიღების სიყვარულს. ამასთან ერთად, უნდა აღინიშნოს მისი დაჟინებული და, პირადად ჩემთვის, ზოგჯერ გაუგებარი სწრაფვა შემთხვევითი ნაცნობების (“არც მტრად, არც მოყვრად რომ აღარსად შეხვდება”) გვარების დახსომებისა და წლების შემდეგ მათი ერთგვარად თვითმიზნური გახმიანებისკენ, რაც აქა-იქ გაკრთება ხოლმე წიგნში… ვფიქრობ, ამ “უცნაურობას” შობს გამუდმებით ფილოსოფიურ-თეოლოგიური აბსტრაქციების უკიდეგანო ოკეანეზე მოხეტიალე გონების დაუძლეველი წყურვილი, მოიპოვოს რაღაც უაღრესად კონკრეტული, მეხსიერების ღუზით მოებღაუჭოს ზუსტი თარიღისა თუ სახელის ლოდს.
    არსებითად, წიგნის ძირითადი ნაწილი შეიძლება დავახასიათოთ როგორც წარმატებული ძალისხმევა “გაჟონილი დროის” ხელახლა დაუფლებისა და, სახელებისა და სახეების მეშვეობით, მისი ესენციის აწმყოში ჩაწრეტისათვის…
    და კიდევ: ზემოთ გულგრილად მოვიხსენიე მწერლური ოსტატობა, როგორც რაღაც მეორადი პიროვნულ სრულქმნილებასთან შედარებით, მაგრამ, თავისთავად იგულისხმება, – “ხელობის” უმაღლეს დონეზე ფლობაა საჭირო, რათა ძუნწი და ფრაგმენტული შტრიხებით ესოდენ ცოცხალი სურათები დაიხატოს, ან კიდევ – სხვისი მონათხრობის გადმოცემით “ქართული ცხოვრების” ერთი ნაღვლიანი თავისებურების ასეთი შთამბეჭდავი მეტაფორა შეიქმნას (აკაკი ბაქრაძისადმი მიძღვნილ სტატიაში): გრიგოლ რობაქიძის დის, ქალბატონ ლიდას ერთი სიზმარი “მაშინვე ჩავიწერე და დღემდე მახსოვს… ზამთარი იყო. გავიხედე გარეთ და ეზოში თოვლზე დავინახე გრიგოლის უზარმაზარი ნაფეხურები, შევშინდი იმხელა ნაფეხურები იყოო… ასეა ჩვენში: სიკვდილის შემდეგ დიდდება ნაფეხურები”.

    * * *
    წიგნის მეორე ნაწილში დაბეჭდილია თ. ჩხენკელის რამდენიმე ინტერვიუ და სტატია, სადაც ავტორი ქართველი ერისა და ახალი ქართული სახელმწიფოს წინაშე მდგარ ფუნდამენტურ ამოცანებზე მსჯელობს. ზოგ მათგანს (“დედაქალაქი”, “განვემზადოთ ახალი საუკუნისთვის”) დაბეჭდვისთანავე მოჰყვა არაერთგვაროვანი გამოხმაურებები – აღფრთოვანებულიცა და კრიტიკულიც. ოღონდ, აშკარა იყო, რომ წერილებმა მძაფრი ინტერესი გამოიწვია. ნააზრევის აქტუალურობისა და სასიცოცხლო მნიშვნელობის ყველაზე უეჭველი დადასტურებაც სწორედ ეს არის.
    მცირე რეცენზიაში გაუმართლებლად მეჩვენება ზედაპირულად მაინც მიმოვიხილო წიგნის ამ პუბლიცისტური ნაწილის პრობლემატიკა: ეს, არსებითად, ისტორიული და პოლიტიკური საკითხების არაფრისმთქმელ ჩამონათვალად გადაიქცეოდა. აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ სულაც არ არის აუცილებელი, ყოველთვის ბოლომდე და სრულად იქნას გაზიარებული ავტორის პოზიცია (ცალკეულ თვალსაზრისებთან მეც ბევრი მაქვს სადავო), მაგრამ, აუცილებელი თუ არა, სასურველი მაინც არის მისი გათვალისწინება: აზროვნების სიღრმე და სიფართოვე ქმნის ისეთ დონეს, რომელიც თავისთავად სპობს ყველა სახის პროვინციული და ნიჰილისტური შეზღუდულობის უკუნეთს.

    * * *
    და მაინც: რა არის “მწვანე ბივრიტი”?
    ესაა მარადფასეული კულტურული საგანძურის მეტაფორა, რომელიც ავტორმა “ქართლის ცხოვრებაში” მოიძია: ქართველთა სპილენძის კერპ არმაზს თვალებად ზურმუხტი და ბივრიტი ესხა. მას შემდეგ, რაც წმინდა ნინომ ლოცვით შემუსრა არმაზი, ხელთ იპყრა მისი ბივრიტის თვალი და, ამ ბასრი ქვის მეშვეობით, ხეზე ჭეშმარიტი რწმენის სიმბოლო – ჯვარი გამოსახა. ამგვარად, “მწვანე ბივრიტი” განასახიერებს ყველაფერ იმას, რაც შეუმუსრავი და სამომავლოდაც გამოსადეგია წარსულში.
    “ბივრიტი”, რომელიც თამაზ ჩხენკელს ბედისწერამ აგდებინა ხელთ, – უფრო სწორად კი, თვითონვე მოიპოვა ასკეტის თავგანწირული შეუპოვრობითა და განძისმაძიებლის თავზეხელაღებული გაბედულებით, – უმშვენიერესი და მარადფასეული სპეკალია, უნივერსალური კულტურის საგანძურიდან ჩვენს კავშირებდაწყვეტილ, ყოვლის გამაუფასურებელ დროში იმედად და რწმენის წყაროდ მოტანილი: მისი სხივების განმაჭაბუკებელ მწვანე ციმციმში ხომ ახლაც ისეთივე მშვენიერებით ირეკლება კოსმოსი და მარადისობა, როგორც ოდესღაც ირეკლებოდა “ბრმა ჰომეროსის”, “გიტას” შემოქმედისა და ვაჟა-ფშაველას ყოვლისმხილველ თვალებში.

    © “წიგნები – 24 საათი”