ნახევარი საუკუნე პლატონოვის გარეშე
თარგმნა ეთერ ვიბლიანმა
გენიალური წყვილი – ნაბოკოვი და პლატონოვი მე-19 საუკუნის უკანასკნელ წელიწადს მოევლინა ქვეყანას. იმავე 1899 წლის შვილები არიან ლეონიდ ლეონოვი, კონსტანტინ ვაგინოვი, იური ოლეშა, ნადეჟდა მანდელშტამი…
შემზარავია ამ სრულიად განსხვავებული ადამიანების ხვედრი, ძნელია, მათი ცხოვრებისა და შემოქმედების გზას გაადევნო თვალი. ბევრს როდი არგუნა ბედმა კუთვნილი და სამართლიანი ყურადღება. პირველ რიგში ეს პლატონოვზე ითქმის, რომელიც ამ საიუბილეო წელს პუშკინის და ნაბოკოვის ჩრდილქვეშ მოექცა (რაშიც არც ერთია დამნაშავე და არც მეორე). პლატონოვთან დაკავშირებით ეჭვის ქვეშ დადგა ჩვენს შესახებ საყოველთაოდ დამკვიდრებული აზრიც – “მათ მხოლოდ მიცვალებულების სიყვარული შეუძლიათ”-ო.
პლატონოვი მოსკოვში, სომხურ სასაფლაოზეა დაკრძალული. მისი ნიჭის თაყვანისმცემლებს საშუალება აქვთ, მუხლი მოიყარონ მის სამარესთან, თუნდაც წელიწადში ერთხელ, ხუთ იანვარს…
პლატონოვის ცხოვრების ძირითადი მომენტები ცნობილია მკითხველისთვის. იგი ვორონეჟში დაიბადა. პროლეტარის ოჯახმა ახალგაზრდა კაცი რევოლუციისა და გარდაქმნებისთვის შეამზადა. პირველი სუსტი ლექსების შემდეგ მოულოდნელად იფეთქა გენიამ, რომელიც ყოველთვის შეუცნობელია და ამავე დროს, თვალშისაცემიც. გასაოცრად გენიალური კრიტიკოსი იყო ჩვენი დიდი ბელადი და მასწავლებელი იოსებ სტალინი. არც ერთი გენიოსის გამოჩენა არ გამოჰპარვია მის მახვილ მზერას. ცხადია, არც პლატონოვი დარჩენილა ბელადის ყურადღების მიღმა, მის ნაწერებს ხასხასა წითელი ფერით წააწერა გარდი-გარდმო “არამზადა”. მანდელშტამის მასშტაბებში რომ გარკვეულიყო, ამისათვის პასტერნაკს დაელაპარაკა. შესაძლოა, კვალიფიციური მრჩევლებიც ჰყავდა ვითარებაში ზედმიწევნით გასარკვევად. ერთი რამ ცხადია, თითოეული მათგანის მიმართ ისეთსავე ყურადღებას იჩენდა, როგორსაც ცნობილ დნეპრჰესთან დამოკიდებულებაში.
პლატონოვი არასდროს მჯდარა სატუსაღოში. ბანაკები მისმა შვილმა მოიარა და შინ ტუბერკულოზი მოიყოლა. სწორედ შვილისგან გადადებული ამ სენით გარდაიცვალა (თუ დაიღუპა?) იგი. პლატონოვმა ზუსტად ნახევარი საუკუნე იცხოვრა. მეოცე საუკუნის პირველი ნახევარი. იმავე საუკუნის მეორე ნახევარი მის გარეშე ჩათავდა. პირველი 50-წლიანი მონაკვეთი კი სწორედ პლატონოვის არსებობით არის მნიშვნელოვანი. მისი ნაწერების აზრი და სული იმდენად უსწრებდა წინ თანამედროვე აზროვნებას, რომ ცენზურულ და იდეოლოგიურ აკრძალვებთან ერთად ამანაც გააძნელა მკითხველის ცნობიერებამდე ამ პროზის მიღწევა. დღეს, 21-ე საუკუნის დასაწყისში, პლატონოვის წაკითხვისას სწორედ ის აკრძალული, შეფარული ნაწილია ყველაზე მნიშვნელოვანი და ფასეული. მაინც რატომაა ძნელადსაკითხავი ზედმიწევნით უბრალო ადამიანების შესახებ, ზედმიწევნით ცხადი და ნათელი სიტუაციების შესახებ უკიდურესად მარტივი ენითა და ლექსიკით დაწერილი ნაწარმოებები? თუკი ყველაფერი ასე ცხადი და შეგნებულად გამარტივებულია, რაში მდგომარეობს მისი სირთულე? როგორც ჩანს, ასაკის ბრალია, მაგრამ მეჩვენება, რომ მე პირადად, პლატონოვს უწინ უფრო იოლად ვკითხულობდი. იგი ჩემი თაობის ცხოვრებაში “დათბობის” პერიოდში, თუ არ ვცდები, 1958 წელს შემოვიდა ფოლკნერთან ერთად. ეს ორი პატარა წიგნი – “შვიდი მოთხრობა” და “მშვენიერ და ნათელ სამყაროში” – დღემდე განუყრელია ჩემს ცნობიერებაში. საქმისმცოდნე ადამიანებს ამ თითისსისქე წიგნებში ჩაუტევიათ შესაძლებლის მაქსიმუმი, ყველაფერი ის, რისი დაბეჭდვაც მაშინ შეიძლებოდა…
სულმოუთქმელად დავეწაფეთ პლატონოვს. დაიწყო პლატონოვით, უფრო კი მისი სტილით თრობა, რადგან წიგნი იდეური შინაარსისგან მაქსიმალურად თავისუფალი გახლდათ. იქ იყო მხოლოდ სინაზე, სიყვარული და ბავშვები. და იყო სრულიად ახალი მეტყველება. ეს საბავშვო გამოცემა სრულად შეერწყა ჩვენს ბავშვურ ცნობიერებას. ახლისმაძიებელი, დამწყები ავტორები პლატონოვის მიერ შემოთავაზებული, მანამდე გამოუყენებელი სრულიად ახალი სტილით იკმაყოფილებდნენ წყურვილს.
პლატონოვს მრავალი მიმბაძველი გამოუჩნდა, მაგრამ ეს იყო მხოლოდ გარეგნული მიბაძვა. იმ პლეადის მწერლებმა, მათი ძალისა და შესაძლებლობის ფარგლებში, პლატონოვის წერის სტილი აითვისეს და დაივიწყეს. ახლა ეს სტილისტიკა გაზავებული, გასაშუალებული სახით წარმოგვიდგება. შემდეგ, “პერესტროიკის” პერიოდში, კვლავ დადგა ახალი, მანამდე არსებულისგან განსხვავებული სტილით მეტყველების აუცილებლობა. მაშინ ახალგაზრდა მწერლებისთვის მოსაწონი და მისაბაძი ლ.დობიჩინი აღმოჩნდა. როგორც ჩანს, ის მივიწყებული სტილი ისეა შეთვისებული და გაზავებული დობიჩინის შემოქმედებაში, რომ იგი თავისი საკუთარი, დამოუკიდებელი ენით მეტყველებს (ბოლოს და ბოლოს, ვინც იამბებს წერს, პუშკინის მიმბაძველობას ხომ არ აბრალებენ). უკანასკნელი რუსი პოეტი, რომელმაც საკუთარი, განსხვავებული პოეტიკის შექმნა და ბოლომდე შენარჩუნება შეძლო, იოსიფ ბროდსკი გახლდათ. მას დღემდე ჰყავს უამრავი მიმდევარი და მიმბაძველი. გარკვეული დროის შემდეგ აღმოჩნდება, რომ ვიღაცის მსგავსად წერა მხოლოდ “ტექნიკაა” და სხვა არაფერი. ფასეულია სხვა, უფრო მნიშვნელოვანი რამ – ვინ წერს და რას წერს. თუ მივიჩნევთ, რომ პუშკინის თუ გოგოლის, პლატონოვის თუ დობიჩინის, ზაბოლოცკის თუ ბროდსკის სტილის გავლენა უკვე ჩავლილი პერიოდია, მაშინ ისღა დაგვრჩენია, მათი ნაწერები ვიკითხოთ.
სწორედ მაშინ, როცა ცდილობ გაგებას, რა დაწერა (და არა როგორ დაწერა) პლატონოვმა, იჩენს თავს მისი კითხვის სირთულე. თითქოს რაღაც ინგრევა და ნაპრალთან რჩები ტკბობასა და ტანჯვას შორის. არ მეგულება არც ერთი დროისა და ეპოქის სხვა მწერალი, რომელიც ასეთი ძალით განგაცდევინებს სულიერი არსებისადმი თანაგრძნობას, სიბრალულს და სიყვარულს. ეს სიბრალული და სიყვარული იმდენად ძლიერია, რომ თითქმის სიკვდილს უტოლდება. სიყვარულის გამოსახვა შეუძლებელია და ამაშია მისი უმთავრესი არსი. პლატონოვის ნაწერებში ტანჯვისა და სიკვდილისთვის განწირული ადამიანისა თუ სხვა სულიერი არსებისადმი სიბრალული და თანაგრძნობა ისე სულისშემძვრელადაა დახატული, რომ მკითხველიც პერსონაჟებთან იტანჯება და კვდება.
ეს ემოციური ძალა ნებისმიერი კარგი ლიტერატურის კითხვით მიღებულ განცდას აღემატება, იგი ბევრად მეტია და შესაძლებლობის ზღვარს სცილდება.
გამოდის, რომ პლატონოვის ნებისმიერი გვერდის წაკითხვა დიდი დატვირთვა და ვარჯიშია სულისთვის. ნავარჯიშევი სული ტკივილს იწყებს არა მხოლოდ წიგნში წაკითხულის გამო, არამედ საკუთარი გაუხეშებული, გამოფიტული და გამოუყენებელი არსობის გამოც. ამგვარად, ჩვენში აღძრული თანაგრძნობა და სიბრალული არა მხოლოდ სხვის მიმართ თანაგრძნობაა, არამედ, პირველ რიგში, საკუთარი თავის სიბრალული. მთელი ძალისხმევით ვცდილობთ სხვის თანაგრძნობას, მაგრამ ჩვენივე სულის უმწიფრობისა და განუვითარებლობის გამო, მხოლოდ საკუთარი უიმედო მდგომარეობის გამოხატვას ვახერხებთ.
მაშ, რა საჭიროა ამგვარი ნაწარმოებები, რას მიგვანიშნებენ ისინი? ამაზე ფიქრიც კი მზარავს და იქნებ არცაა საჭირო 21-ე საუკუნის პერსპექტივებზე საუბარი, რადგან იგი უცილობლად უკავშირდება ესქატოლოგიას, ქვეყნიერების დასასრულს. რაც შეეხება მე-20 საუკუნეს, მისი მთავარი დამსახურება ისაა, რომ ადამიანს კუთვნილი ადგილი მიუჩინა სამყაროში და სათავე დაუდო ეკოლოგიურ აზროვნებას. ძალიან სამწუხაროა, რომ ამ აზროვნების ჩამოყალიბება გარემომცველი ცოცხალი სამყაროს განადგურების ფასად იქნა მოპოვებული. ხოლო ახალ, 21-ე ათწლეულში ჩვენს პლანეტაზე სიცოცხლე იმდენად იქნება შესაძლებელი, რამდენადაც გააცნობიერებს კაცობრიობა ადამიანთა მოდგმის მიერ გამოვლენილ სისასტიკეს, სიხარბეს, მტაცებლობას და გამოცდილებად შესთავაზებს მომავალს. პლატონოვი ადრევე, ზედმიწევნით ნათლად გრძნობდა ამ პრობლემის გარდუვალობას და კაცობრიობის მომავლის შესახებ საკუთარ აზრს ადამიანისადმი სიყვარულითა და თანაგრძნობით გამოხატავდა. ამიტომაც გვევლინება იგი დღეს განსაკუთრებით აქტუალურ მწერლად. თუ ადამიანის გადარჩენის უფრო რთულ პერსპექტივებს ჩავუღრმავდებით, გასაგები გახდება, რატომ წერდა პლატონოვი უმარტივესი ენით. იგი გამოქვაბულისდროინდელ ქრისტიანობას მოგვაგონებს, წინარექრისტიანულს, პლატონურს. არ ვიცი, პლატონოვი იცნობდა თუ არა პლატონის მოძღვრებას, მაგრამ მისი გამოძახილი ნებისმიერ შემთხვევაში უნდა ვივარაუდოთ.
გავიდა ნახევარი საუკუნე და პლატონოვს, 21-ე საუკუნის მწერალს, მომავლის მწერალს უწოდებენ. გენიოსის ეს დაგვიანებული, მაგრამ დამსახურებული აღიარება არ მახარებს იმდენად, რამდენადაც წუხილი მიპყრობს იმ მომავლის გამო, როდესაც პლატონოვი ყველასთვის გასაგები გახდება. აი, მაშინ პლატონოვი ჰაერივით აუცილებელი იქნება ჩვენთვის.
არ ყოფილა შემთხვევა, რომელიმე იდეას ხორცი შეესხა ცხოვრებაში. უბრალოდ, როცა რაიმე ახალი აღმოცენდებოდა, ახსენდებოდათ, რომ ამის შესახებ იდეა მანამდე არსებობდა. ასე იყო ქრისტიანობის შემთხვევაშიც. ქრისტეს დაბადების ორი ათასი წლის იუბილეს დიდი ზარ-ზეიმით აღვნიშნავთ ამ გადარეული და უგუნური საუკუნეების მიჯნაზე, მაგრამ ქრისტიანობა ქრისტეს დაბადებამდე ბევრად ადრე არსებობდა კაცობრიობის ცნობიერებაში. პლატონოვმა მოახერხა თავისი ნაწარმოებები იმ წინარექრისტიანული, ახლადაღმოცენებული პირველყოფილი ცნობიერების შესაბამისი ენით დაეწერა. იგი ისეთ სიღრმეებში ახერხებს შეღწევას, სადაც ცნობიერება ჯერ კიდევ ჩანასახოვან მდგომარეობაშია და არაფერია ნათქვამი. შესაძლებელია ჯობდეს, რომ პლატონოვი ბავშვებს ვუკითხოთ. იქნებ, მათ უფრო იოლად გაიგონ და დროულადაც.
2000 წ.
© “არილი”