შვედეთის აკადემიაში, ნობელის პრემიის გადაცემისას წარმოთქმული სიტყვა
(1963, 11 დეკემბერი)
ინგლისურიდან თარგმნა დუდა ხაზარაძემ
…ჩვენი ენობრივი პრობლემები იმ დროის პირმშოა, როცა ატიკური შედევრებით მონუსხულმა ალექსანდრიელმა ფილოლგებმა წერის მკაცრი წესების შემუშავება დაიწყეს, ანუ სხვა სიტყვებით, პურიზმს დაუდეს სათავე და დაივიწყეს, რომ ენა ცოცხალი, მზარდი ორგანიზმია. ასეთ “მოძღვართა” რჩევებმა იმდენად დიდი გავლენა იქონიეს, რომ პურისტების ახალ-ახალი თაობა შვეს და ისინი დღესაც ბევრნი არიან. ეს ადამიანები წარმოადგენენ ერთ-ერთ მიმდინარეობას ბერძნული ენისა და ტრადიციის განვითარებაში.
მეორე მიმდინარეობა – რომელსაც დიდი ხნის განმავლობაში აგდებით უყურებდნენ – ხალხური, ზეპირი ტრადიციაა. მახსოვს, როგორ გამაოგნა II საუკუნის პაპირუსმა – ვიღაც მეზღვაურის მიერ მამისადმი გაგზავნილმა წერილმა. ენის თანამედროვეობით გაოცებულს გული დამწყდა, რომ ადამიანურ გრძნობათა მთელი სიმდიდრე საუუნეების განმავლობაში რეგლამენტირებული მჭევრმეტყველების ქვეშ იყო დაფარული. ცნობილია, რომ სახარებაც სახალხო ენითაა ჩაწერილი. მოციქულები ცდილობდნენ, გასაგები ყოფილიყვნენ, რათა ადვილად გაეკვლიათ გზა მათი გულებისკენ და ამიტომაც ორმაგად გულდასაწყვეტია, როცა ადამიანები წარმოუდგენელ წინდაუხედავობას იჩენენ: გავიხსენოთ ათენში, გასული საუკუნის დასაწყისში განვითარებული მოვლენები, როცა უფლის სიტყვათა თარგმნას კრძალავდნენ, მოითხოვდნენ, რომ სახარება არ ეთარგმნათ თანამედროვე ენაზე.
თუმცა მოდით, ნუ გავუსწრებთ მოვლენებს. ეს ორი მიმდინარეობა ლამის ბიზანტიის დაცემამდე ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად არსებობდა. მეცნიერები თავიანთ ნაწერს რთული რიტორიკული ფიგურებით ამკობდნენ, მდაბიონი კი სწავლულთა მიმართ მოწიწების მიუხედვად, გამოხატვის თავისებური მანერის ერთგულები რჩებოდნენ. არ შევეცდები ვამტკიცო, რომ ეს მიმდინარეობები ბიზანტიაში არასდროს დაახლოვებულან. ასეთი ტენდენცია პალეოლოგთა მმართველობის უკანასკნელი პერიოდის ფრესკებსა და მოზაიკებში იგრძნობა. მოცემულ შემთხვევაში იმპერიული ტრადიციისა და პროვინციული, სახალხო შემოქმედების შერწყმა საოცრად უწყობდა ხელს ხელოვნების განახლებას.
კონსტანტინოპოლის დაცემას წინ ხანგრძლივი აგონია უძღოდა. როცა ბოლოს და ბოლოს, კონსტანტინოპოლი დაეცა, ჩვენი მრავალსაუკუნოვანი მონობის ხანაც დაიწყო. უამრავი მეცნიერი კი, ვინც პოეტის სიტყვით, “წინაპართა ნეშტით სავსე უზარმაზარი ურნებით იყვნენ დამძიმებულნი”, დასავლეთით გაემართნენ, რათა სათავე დაედოთ ახალი მოვლენისთვის, სახელად რენესანსი. თუმცა – საუბედუროდ, თუ საბედნიეროდ – ჩვენმა ხალხმა არაფერი უწყოდა აღორძინებისა (ამ სიტყვის მკაცრი გაგებით, გადასვლა შუასაუკუნეებიდან ახალი დროებისკენ). მხოლოდ რამდენიმე კუნძული ჩაერთო ამ მოვლენებში – უპირველეს ყოვლისა კი კრეტა, რომელიც მაშინ ვენეციელებს ეპყრათ. დაახლოებით XVI საუკუნეში სწორედ იქ ჩაისახა პოეზია და პოეტური თეატრი, რომელსაც საფუძვლად საოცრად ცოცხალი, სალაპარაკო ენა ედო. გავიხსენოთ, რომ იმავე საუკუნეს დაემთხვა კრეტული ფერწერის აყვავება, რის საუკეთესო მაგალითადაც დიადი კრეტელის, დომენიკოს თეოტოკოპულოსის, ანუ ელ გრეკოს შემოქმედება წარმოგვიდგება.
1204 წელს ჯვაროსნების მიერ მიყენებული დარტყმის შემდეგ კონსტანტინოპოლი უკვე განწირული იყო. იგი სულს ღაფავდა, კრეტა კი პირიქით, ყვაოდა. ჩვენ ისღა დაგვრჩენია, სევდითა და ერთგვარი ღვთისმოსაობით თავი დავხაროთ იმ ხვედრის წინაშე, რომელიც ამ ბერძნულ კუნძულს ერგო წილად. მისი ბინადრები ხომ დიდი მონდომებით ამზადებდნენ ნიადაგს მომავალი განახლებისთვის, მაგრამ ყველაფერი მათ მიერ შექმნილი ისტორიის ქარმა გაფანტა. ამასთან დაკავშირებით პოეტ კალვოსის სიტყვები მახსენდება, გენერალ ლაფაიეტს რომ მისწერა: “დავრჩით ღმერთის და ჩვენი უიმედობის ამარა”-ო.
და მაინც, კრეტული კულტურული განახლების გავლენა XVII საუკუნის შუა ხანებამდე იგრძნობოდა, როცა კრეტიდან ლტოლვილნი იონიის კუნძულებს და სხვა მიწებს მიაწყდნენ და თან “წამოიღეს” მეხსიერებაში აღბეჭდილი ლექსები, რომელიც ადვილად შეეგუა ახალ პირობებს. კრეტულმა პოეზიამ გავლენა მოახდინა კონტინენტალური საბერძნეთის სასიმღერო ფოლკლორზე, რომელიც, როგორც ხალხური თქმულებები, თაობიდან თაობაში გადადიოდა. ზოგიერთი სიმღერა (გარკვეული ნიშნით) წარმართობის ხანას ეკუთვნის, ზოგი კი ბიზანტიის ეპოქას, თუმცა, ისინი მრავალი საუკუნის განმავლობაში იცვლიდნენ ფორმას. ხალხური სიმღერები მოწმობენ, რომ ადამიანების დამოკიდებულება შრომასთან, სიკვდილთან, სიყვარულთან, ასევე სიხარულისა და მწუხარების მიზეზები ეპოქებზე არაა დამოკიდებული. უძველეს ადამიანურ გრძნობათა ასე ცოცხლად გამოხატვა კი უცვლელი ბერძნული მენტალიტეტის საბუთად გამოდგება.
ბერძნული პოეზიის უახლეს ისტორიაში არაერთი საყურადღებო პიროვნება მოიძებნება და მოულოდნელი გარდატეხებიც ხშირია ხოლმე. მეზღვაური, გლეხი და მეომარი ხალხის პოეზიისთვის სათავე თითქოს უხეში და გულუბრყვილო გრძნობების მეხოტბეს უნდა დაედო. მაგრამ ყველაფერი პირიქით კი გამოვიდა. ეს მისია სრულყოფილებისკენ ლტოლვით ანთებულმა ადამიანმა იკისრა. დიონისიოს სოლომოსი კუნძულ ძაკინთოსზე დაიბადა. აქვე დავაზუსტებ, რომ იმ დროს იონიური კუნძულები კულტურული თვალსაზრისით წინ უსწრებდნენ კონტინენტურ საბერძნეთს. სოლომისი იტალიაში სწავლობდა. იგი ევროპელი იყო, სრული ამ სიტყვის მნიშვნელობით. შესანიშნავად ერკვეოდა მისი თანამედროვე პოეზიის ყველა ნიუანსში. სოლომოსს შეეძლო იტალიელი პოეტიც გამხდარიყო. მის იტალიურ ლექსებს აუარება თაყვანისმცემელი ჰყავდა, მაგრამ მაინც მშობლიურ ენაზე წერა ამჯობინა.
სოლომისი, რა თქმა უნდა, იცნობდა კრეტელი ლტოლვილების მიერ მოტანილ პოეზიას. იგი ხალხურ ენას იცავდა და პურიზმს უპირისპირდებოდა. თავისი შეხედულებები ამის თაობაზე სოლომოსმა წარმოადგინა ერთ ნაშრომში, სახელად “პოეტისა და მეცნიერი პედანტის დიალოგი”. იგია ასევე “თავისუფლების ჰიმნის” ავტორი, რომელიც ჩვენს პირველ ეროვნულ ჰიმნად იქცა. კიდევ რამდენიმე მისი ლექსი იქცა სიმღერად, მთელი გასული საუკუნის მანძილზე რომ მღეროდა ხალხი, თუმცა ამით როდი განისაზღვრება სოლომოსის კულტურული მნიშვნელობა. მისი მთავარი დამსახურება იმაში მდგომარეობს, რომ პოეტმა – რამდენადაც ამის საშუალებას ეპოქა აძლევდა – ბერძნული ენის განვითარების გზები დასახა. ხალხურ მეტყველებაზე შეყვარებულ სოლომოსს ეს საერო ენა პოეზიის სიმაღლემდე აჰყავდა. წარმოუდგენელი იყო, რომ ეს უზარმაზარი სამუშაო ერთ ადამიანს ეკისრა. სოლომოსის მთავარი ქმნილებებიდან (როგორც, მაგალითად, პოემიდან “თავისუფალი ალყაშემორტყმულნი”, რომელიც პოეტს მესოლონგის ალყამ შთააგონა) მხოლოდ ფრაგმენტები დარჩა, ნამსხვრევი იმ ძვირფასი ქვისა, რომელიც პოეტთან ერთად დაიმარხა. მხოლოდ ფრაგმენტებით თუ ვიმსჯელებთ, ამ დიადი სულის ტანჯვათა შესახებ, სულისა, რომელიც მუდამ მშვილდის ლარივით იყო დაჭიმული. ბერძენ მწერალთა მრავალმა თაობამ კეთილსინდისიერად შეისწავლა ეს ფრაგმენტები. სოლომისი 1857 წელს გარდაიცვალა, მაგრამ მხოლოდ 1927 წელს გამოქვეყნდა მისი რომანი “ძაკინთოსელი ქალი”, რომელმაც დიდ პოეტს დიდი პროზაიკოსის სახელიც მოუტანა. ამ ბრწყინვალე პროზამ მთლიანად შეძრა ჩვენი ცნობიერება, რადგანაც ბედის წყალობით, გარდაცვალებიდან სამოცდაათი წლის შემდეგ სოლომისი თავის შორეულ შთამომავალთა ტკივილებს გამოეხმაურა. იგი განწირული იყო, საფუძველი ჩაეყარა ბერძნული პოეზიისთვის.
* * *
სოლომოსის თანამედროვე ანდრეოს კალვოსი ყველაზე მარტოსული შემოქმედია მთელ ბერძნულ ლიტერატურაში. ჩვენამდე მის არც ერთ პორტრეტს არ მოუღწევია. კალვოსისა და იტალიელი პოეტის, უგო ფოსკოლოს ხანმოკლე მეგობრობა განხეთქილებით დამთავრდა. დაიბადა კუნძულ ძაკინთოსზე და მრავალი წელი კორფუზე გაატარა, ასე რომ, იგი პირადად არც იცნობდა სოლომოსს. თხელი წიგნის ოცდაათი წლისამ რომ გამოსცა ავტორმა, ოცამდე ოდას მოიცავდა – აი, სულ ეს არის, რაც კალვოსისგან დარჩა. სიყმაწვილეში იგი ბევრს მოგზაურობდა: მოიარა იტალია, შვედეთი და ინგლისი.
ეს ამაყი ადამიანი XVIII საუკუნის მაღალი ზნეობრივი იდეალებით ცხოვრობდა, ებრძოდა ტირანიას. კალვოსის შემოქმედებას მისი სამშობლოს დიადი და მოწამეობრივი ხვედრი ასაზრდოებდა. კალვოსის პოეზია იმითაა გულში ჩამწვდომი, რომ მის სულში დედისადმი სიყვარული (რომელიც პოეტის ბავშვობისას გარდაიცვალა) სამშობლოს სიყვარულს შეერწყა. მისი ლექსების ენა ძალზე დამუხტულია, რიტმი კი ცვალებადი, უსწორმასწორო. იგი კლასიკისკენ ილტვოდა და არ მოსწონდა “კრეტული სილაბური ლექსის მონოტონურობა”, რომელმაც ამდენი რამ შესძინა სოლომოსის ლექსს. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ცოცხალი და გამოკვეთილი სახეები თითქოს შიგნიდან ათბობს მის პოეზიას.
კორფუზე მრავალწლიანი განდეგილობის შემდეგ (რომელიც მან თვითგანათლებას მიუძღვნა), კალვოსი სამუდამოდ ტოვებს იონიის კუნძულებს და ინგლისში გადადის საცხოვრებლად. ლონდონში იგი მეორეჯერ დაქორწინდა და მალე მეუღლესთან ერთად გოგონათა პანსიონიც გახსნა პროვინციულ ქალაქში. იქ გაატარა მან თავისი ცხოვრების უკანასკნელი თოთხმეტი წელი, გაწყვიტა ყველანაირი კავშირი საბერძნეთთან. მე წილად მხვდა ბედნიერება, მემოგზაურა იმ მხარეში, სადაც იგი ცხოვრობდა. ერთმა მოხუცმა, ვინც კარგად იცოდა იქაური ისტორია, მიამბო, რომ ოდესღაც იცნობდა 80 წლის ქალბატონს, რომელიც ყმაწვილობისას კალვოსის მოსწავლე ყოფილა. იგი უზარმაზარი პატივისცემით იხსენებდა თავის მასწავლებელს.
* * *
კალვოსის შემოქმედება მალე დაივიწყეს. ეს გასაგებიცაა, თუკი გავითვალისწინებთ პირობებს, სადაც წმინდა მწიგნობრული, რომანტიკული რიტორიკა თარეშობდა. არადა, მაშინ მთელი ათენი მოეცვა ამ ტალღას. კალვოსის პოეზია 1890 წელს ახლიდან აღმოაჩინა კოსტას პალამასმა. იგი ზუსტად დაემთხვა ეროვნული აღმავლობის ხანას, როცა ბერძენმა ახალგაზრდობამ თანამედროვე ენის განმტკიცებისათვის ბრძოლა წამოიწყო. შესაძლოა ეს მრავალწლიანი ბრძოლა ზედმეტი გაცხარებით მიმდინარეობდა, საუბარი ხომ მარტო ლიტერატურას არ ეხებოდა. ახალგაზრდები ცხოვრების ყველა სფეროს გათანამედროვეობისკენ ისწრაფვოდნენ, უარყოფდნენ სახალხო განათლების არსებულ სისტემას, ისევე როგორც ჩვენს სხვა ინსტიტუციებს, ანგრევდნენ ყველანაირ დოგმას. რა თქმა უნდა, ისინი უარს არ ამბობდნენ კლასიკურ მემკვიდრეობაზე, თუმცა ცდილობდნენ ცოცხალი ხალხური ტრადიციით შეევსოთ იგი: რას წარმოვადგენთ ახლა, ჩვენი არსებობის მოცემულ მომენტში? აი, მათი მთავარი კითხვა. მოძრაობაში მეცნიერები და სკოლის მასწავლებლებიც ჩაერთვნენ. იმ პერიოდშივე გამოვიდა პირველი სერიოზული ნაშრომები ბერძნული ფოლკლორის შესახებ.
კოსტას პალამასი ამ მოძრაობის ერთ-ერთი ლიდერი იყო. ახალგაზრდობისას მქონდა ბედნიერება მის ერთ-ერთ საჯარო ლექციას დავსწრებოდი. პალამასი სწორედ ამ ლექციაზე ვნახე პირველად: ეს უღონო მოხუცი განცვიფრებდა თავისი უკიდეგანო მზერით, შეხედულებათა სიღრმით და ჩახლეჩილი, ძალზე ინტონირებული ხმით. მისი შემოქმედებითი მემკვიდრეობა მრავალფეროვანია, პალამასის ნაწერები ათეული წლების მანძილზე განსაზღვრავდნენ საბერძნეთის ლიტერატურულ ცხოვრებას. იგი ყველა პოეტურ ჟანრში მუშაობდა – ლირიკულში, ეპიკურში, სატირულში და ამასთანავე გამჭრიახი კრიტიკოსიც იყო, შესანიშნავად იცნობდა უცხოურ ლიტერატურას, რაც კიდევ ერთხელ ამტკიცებს, რომ საბერძნეთი ყოველთვის რჩებოდა კულტურათა გზაჯვარედინად და პლატონიდან და ჰეროდოტედან მოყოლებული ყოველთვის მონაწილეობდა მსოფლიოს კულტურულ პროცესებში – განსაკუთრებით კი თავისი აყვავების პერიოდებში.
რა თქმა უნდა, პალამასს არაერთი მოწინააღმდეგე ჰყავდა, ხშირად მიმბაძველთა შორისაც. ეს ადამიანი მძლავრ სტიქიად წარმომიდგება, ვისი ძალმოსილების წინაშეც ნებისმიერი კრიტიკა ძალას ჰკარგავს. თითქოს პურიზმის ათასწლეულების მანძილზე დაგროვილმა ჩახშულმა ძალამ ერთბაშად გაარღვია ჯებირები. დიახ, ამ ნაკადმა უხვად მორწყა მზით გადამწვარი დაბლობი, მაგრამ ნუ გვექნება იმის იმედი, რომ აქ მხოლოდ ყვავილები გაიზრდება. პალამასმა ღრმად შეისწავლა ჩვენი ტრადიცია მთელი თავისი სისავსით – ანტიკური, ბიზანტიური თუ ახალი. მისი სული მთელ დაფარულ სამყაროს მოიცავდა და მან ამ სამყაროს თავისუფლება მიანიჭა. შესაძლოა მისი სულის სამყარო ზედმეტად ხვავრიელი იყო, თუმცა სწორედ პალამასის ლტოლვამ თავისუფლებისკენ უბიძგა 1943 წელს მის დაკრძალვაზე შეკრებილ ხალხს, რათა ოკუპანტების მუქარის მიუხედავად, ერთხმად ემღერათ საკუთარი ეროვნული ჰიმნი – “ჰიმნი თავისუფლებას”.
* * *
ასორმოცდათოთხმეტი ლექსი წარმოადგენს კონსტანტინოს კავაფისის შემოქმედებით მემკვიდირეობას; მისთვის ნიმუშს სულ სხვა პოეტები წარმოადგენდნენ, განსხვავებით მათგან, ვინც პალმასის შთაგონების წყაროდ იქცნენ.
იგი ელინისტური ტრადიციის მიმდევარი იყო, ტრადიციისა, რომელიც იმ დროს ასე ჰყვაოდა ეგვიპტეში, დღეს კი ჩვენთან თითქმის მთლიანად მივიწყებულია და კავაფისმაც ხომ – რამდენიმე ხანმოკლე პერიოდს თუ არ ჩავთვლით – მთელი თავისი ცხოვრება მშობლიურ ალექსანდრიაში გაატარა.
კავაფისის შემოქმედების თავისებურება თვითშეზღუდვასა და ისტორიის განსაკუთრებულ შეგრძნებაში გამოიხატება. ისტორიულ მოვლენებში იგი წარსულს კი არა, აწმყოს ხედავდა, მის დრამებსა და ტრაგედიებს. მე კავაფისს ჰომეროსისეულ პროტევსს შევადრიდი, პროტევსს ალექსანდრიის სანაპიროდან, რომელსაც ნებისმიერი გარეგნობით შეეძლო წარმდგარიყო მნახველის წინაშე. სოლომოსისგან და პალამასისგან განსხვავებით, იგი უეჭველად აკადემიური ტრადიციის მემკვიდრედ უნდა მივიჩნიოთ. თუკი მათი შთაგონების წყარო ხალხური სიმღერები და თქმულებები იყო, კავაფისი ამჯობინებდა პლუტარქესთვის ან ანონიმური ქრონოგრაფოსებისთვის მიემართა, პტოლემაიოსებისა და სელევკიდებისდროინდელი ისტორიული მოვლენები ან ანეკდოტები გამოეყენებინა. კავაფისის პოეტური მეტყველება მისი ოჯახის გავლენით ჩამოყალიბდა, ისინი კონსტანტინოპოლიდან იყვნენ გადმოსახლებულნი. მისმა ლექსებმა ალექსანდრიელი ქუჩების ცოცხალი ხმებიც გაითავისა. იგი სრულუფლებიანი მოქალაქე იყო.
კავაფისისთვის განსაკუთრებით ახლობელი იყო გარდამავალი ეპოქები, როცა ყალიბდებოდა ზნე და რწმენა. მისი ლექსების გმირთა უმრავლესობა ნახევრადქრისტიანი, ნახევრადწარმართები არიან, ან ეთნიკური მრავალფეროვნებით გამორჩეული უბნებისა და რაიონების ბინადრები, “სირიელ-ბერძენ-სომეხ-მიდიელები”, როგორც თავად იგი იტყოდა.
საკმარისია ცოტათი გავშინაურდეთ მის პოეტურ სამყაროში და მყისვე გაგვიჩნდება კითხვა: ეს წარსულში ჩაპირქვავებული თანამედროვეობაა, თუ პირიქით – ისტორიის ძლიერი შემოჭრა ჩვენს ყოველდღიურობაში? ამ ბუნდოვან სამყაროს პოეტმა სისხლსავსე ცხოვრება მიანიჭა. მისმა მეგობარმა, ე.მ.ფორსტერმა როგორღაც გადმომცა კავაფისის განცვიფრებული შეძახილი, როცა პირველად მოისმინა თავისი ლექსები ინგლისურად, ფორსტერის თარგმანში: “Butyouunderstand, mydearForster, youunderstand!” (“ე.ი. თქვენ მიხვდით, ძვირფასო ფორსტერ, მიხვდით!”).
მას შემდეგ კავაფისი ბევრჯერ თარგმნეს სხვადასხვა ენაზე და აუარება კომენტარიც დაურთეს. საკმარისია იალმარ გულბერგი გავიხსენოთ, ჭეშმარიტი პოეტი და ღრმა ელინისტი, ვისი წყალობით კავაფისმა შვედურადაც გაიჟღერა.
* * *
ზემმოთქმულის მიუხედავად, არსებობს ბერძნული კულტურის სფეროები, რომლებიც არ ესმით უცხოელებს. მათ რიცხვს მიეკუთვნება ანგელოს სიკელიანოსი. მე კარგად ვიცნობდი ამ პოეტს. შეუძლებელია დაგავიწყდეს მისი მჭექარე ხმა თავისი ლექსების კითხვისას.სიკელიანოსში უძველესი ბარდის პომპეზურობა და გლეხური სიმღერების მოკრძალებულობა ერთმანეთს ერწყმოდა. იგი ყველას უყვარდა. გლეხები მას მხოლოდ სახელით უხმობდნენ, თავისიანად აღიარებდნენ. სიკელიანოსის პოეზიაში პარნასული მწყემსის მეტყველება და ყოფა ადვილად ეგუებოდა იმ წმინდა, საკრალურ სამყაროს, სადაც იგი სახლობდა.
სიკელიანოსი ღვთაებრივი ძალით იყო აღსავსე, მნიშვნელობა არ ჰქონდა ღმერთს აპოლონს უწოდებდა, დიონისეს თუ ქრისტეს. პოეტმა, რომელიც ასეთი ვნებით მოგვიწოდებდა ადამიანისა და სამყაროს განახლებისაკენ, იმავდროულად ასეთი სიტყვები წარმოთქვა: “სიკვდილი – ერთადერთი ხერხია”. სიკელიანოსს ესმოდა, რომ სიცოცხლე და სიკვდილი ერთ მთლიანობას წარმოადგენდნენ, მედლის ორ მხარეს. მე ყოველთვის ვრწმუნდები მის სიმართლეში, როცა საბერძნეთში მიწევს ხოლმე მოგზაურობა. სიკელიანოსი წლების მანძილზე მძიმედ იყო ავად, მაგრამ ძალა, რომლითაც იგი იყო აღსავსე, სიკვდილამდე მასთან დარჩა. ერთხელ გული წაუვიდა და რომ მოვასულიერეთ, მითხრა: “აბსოლუტურ უკუნში ვიყავი და ასეთი მშვენიერება არასდროს მინახავს”-ო.
* * *
ჩემი მოკლე ისტორიული ექსკურსის დასასრულ მინდა ვახსენო მწერალი, ვინც მუდამ მახსოვს. ეს ადამიანი ყველაზე უიმედო წუთებშიც კი გვერდში მედგა. ჩვენს ქვეყანაში იგი გამონაკლისს წარმოადგენს, ეს ადამიანი არაა ინტელექტუალი. მაგრამ წმინდა აზრი ხომ ცხოვრების შენაკადს მოითხოვს, ისევე როგორც მიცვალებულთა აჩრდილებს ესაჭიროებათ ცოცხალი სისხლი, რათა ხმა გასცენ ოდისევსს. მან წერა-კითხვა ოცდათხუთმეტი წლისამ ისწავლა, სპეციალურად იმისათვის, რათა თავისი მოგონებები გადმოეცა დამოუკიდებლობისთვის ბრძოლის შესახებ, იმ ომის შესახებ, რომელშიც იგი მონაწილეობდა. ამ მწერალს იოანე მაკრიანისი ჰქვია. იგი შეიძლება ძველბერძნულ ზეთისხილს შევადაროთ, რომლის ყლორტიც ბუნებრივ სტიქიათა ზეწოლის კვალს ინახავს – და სწორედ ამიტომაც, იგი სიბრძნესთან გვაზიარებს. მაკრიანისის შემოქმედება თითქოს ასევე ინახავს დროთა ქარიშხლების კვალს, მრავალი თაობის სულიერი ცხოვრების ანაბეჭდს.
იგი XVIII საუკუნის დასასრულს დაიბადა კონტინენტურ საბერძნეთში, დელფოსის მახლობლად. მაკრიანისი მოგვიყვა, რომ დედას წინასამშობიარო ტკივილები მაშინ დაეწყო, როცა ფიჩხის შესაგროვებლად იყო წასული და იგი თურმე პირდაპირ ტყეში დაბადებულა.
ეს კაცი არ წერდა ლექსებს, მაგრამ სიმღერა ცხოვრობდა მის სულში, ისევე როგორც ყველა ბერძენის სულში. ერთხელ მაკრიანისს ფრანგი ესტუმრა. “სუფრაზე სტუმარმა – მოგვითხრობს მაკრიანისი, – მთხოვა ხალხური სიმღერები მემღერა და მეც, რა თქმა უნდა, იქვე გამოვუცხვე რამდენიმე ახალი ლექსი”.
წერის მისეული მანერა განსაკუთრებულია. მაკრიანისის ნაწარმოებები კედელს გვაგონებს, სადაც ქვები ზუსტად არიან ჩამჯდარი ერთმანეთში: ყოველი სიტყვა ფუნქციონალურია და თავის ადგილასაა გამაგრებული. ზოგჯერ იგი ჰომეროსისეულ ძალას აღწევს. სწორედ მაკრიანისის ქმნილებებმა მაგრძნობინა პროზის გემო.
მაკრიანისის ცხოვრება ტრაგიკულად დასრულდა. ძველი ჭრილობები აუტანელ ტკივილს აყენებდა. მას დევნიდნენ, დააპატიმრეს კიდეც. შემდეგ იყო სასამართლო და განაჩენი. უიმედობით მოცული, იგი ღმერთს წერდა ეპისტოლეს: “მაგრამ შენ ჩვენი არ გესმის… ვერ გვხედავ…”
ასეთი იყო მისი აღსასრული. მაკრიანისი გასული საუკუნის შუა წლებში გარდაიცვალა. მისი მოგონებები გაიშიფრა და გამოქვეყნდა 1907 წელს. თუმცა გავიდა კიდევ მრავალი წელი, ვიდრე ახალგაზრდები დააფასებდნენ მის ჭეშმარიტ ძალას.
* * *
ამ მწერლის შესახებ იმიტომ მოგიყევით, რომ მისი აჩრდილი შვედეთში გამომგზავრებიდანვე მუდამ თანა მსდევს. მისი წერის მანერა ჩემს სულში შობს იმ ადამიანის ხატს, რომელიც საუკუნეების მანძილზე ხელფეხშეკრული იყო და ბოლოს და ბოლოს, გაარღვია ეს ბორკილები. ტყვეობას მიჩვეული სხეული დიდხანს მოუნდება დავიწყებული ჩვევების გახსენებას.
ჩემი ისტორიული ექსკურსი სრულყოფილი როდია. იძულებული გავხდი, უარი მეთქვა დეტალებზე და ამით სურათი ძალზე გამარტივდა. ალბათ მიკერძოებულიც ვიყავი. არ მიხსენებია დიდი შემოქმედები ადამანდიოს კორაისი ან ალექსანდროს პაპადიამანდისი. სამწუხაროდ, არჩევანის გაკეთება მომიწია, იგი კი ყოველთვის სუბიექტურია ხოლმე.
მართალია, მე მიზნად მქონდა ჩვენი კულტურული განვითარების მხოლოდ რამდენიმე სამანი მომენიშნა, მაგრამ ამ კოლოსების მახლობლად (ისევე როგორც არაფრით გამორჩეულ ეპოქებში) უცნობი მუშაკების მთელი თაობები იღვწოდნენ, თანდათანობით ითვისებდნენ ბერძნულ მეტყველებას მთელი თავისი სიმდიდრით.
მინდა სოლიდარობა გამოვუცხადო ჩემს ხალხს; არამხოლოდ იმ ბუმბერაზ ადამიანებს, ვინც ზემოთ ჩამოვთვალე, არამედ ყველასთვის უცხო ადამიანებსაც, ვისაც ერთადერთი წიგნის კითხვისას ისე ჩაუხრია თავი, თითქოს ხატთან ლოცულობსო; სოფლელ ბალღებს, რომელთაც მრავალი კილომეტრის გავლა უწევთ, სანამ სკოლამდე მიაღწევენ, რათა იქ “კითხვა, ღვთაებრივი მეცნიერება” შეისწავლონ (როგორც ერთ სიმღერაშია). მინდა ჩემი მეგობრის, მაკრიანისის კიდევ ერთი ციტატა მოვიყვანო: “არ თქვა “მე”, უნდა თქვა “ჩვენ” – რადგანაც მარტოკაცს არაფრის განხორციელება არ ძალუძს. და ძალიან კარგი, თუკი მაკრიანისი მართალი აღმოჩნდება. მე მჭირდება ეს სოლიდარობა, რადგანაც, უბრალო ბერძენის სულის შეცნობის გარეშე (მთელი თავისი ღირსებებითა და ნაკლით), მე მგონი, მით უმეტეს ვერ შევძლებ დედამიწაზე მცხოვრები სხვა ხალხების გაგებას.
როგორც ჩანს, ორიოდე სიტყვა უნდა ვთქვა უფრო შორეული წინაპრების შესახებაც. XV საუკუნის განმავლობაში, ბიზანტიის დაცემის შემდეგ, ბერძნებმა თანდათან დაიწყეს კაცობრიობის ზოგადი კულტურული მემკვიდრეობის ათვისება, ინტეგრირდნენ, პირობითად რომ ვთქვათ, ევროპულ კულტურაში. სასიხარულოა, რომ ამდენი ერი ესწრაფვის ჩაწვდეს ჩვენს ყოფას, თუმცა საბერძნეთში ყველაფერი როდი შეიმეცნება სხვა ხალხების მიერ. ჰომეროსი წერდა: “phaoshelioio” და ახლაც ეს ფრაზა დაახლოებით ისევე ჟღერს: “phostouiliou“, რაც “მზის სინათლეს” ნიშნავს. ჩემთვის ადვილია ჰომეროსთან დიალოგის გაბმა, უფრო იმიტომ, რომ ეროვნულ სულს ვარ ნაზიარები და არა ნაკითხობის გამო. მე შესანიშნავად ვარჩევ მისი ხმის ყველა ობერტონს, ჩვენ ხომ ერთ ენაზე ვლაპარაკობთ, ენას კი არამხოლოდ გონით, არამედ გულითაც წვდები. ათასწლოვანი ევოლუციით დამახინჯებული ჩვენი ენა მაინც საკუთარი თავის ერთგული დარჩა. მასში ჩვენი ხალხის მრავალსაუკუნოვანი ყოფა აირეკლა; ამიტომაც ძველბერძნული ტექსტები ჩვენთის უფრო ხელმისაწვდომი და გასაგებია, ვიდრე სხვა ხალხებისთვის; საქმე ეთნიკურობაში როდია – მე ვერ ვიტან რასობრივ თეორიებს – არამედ იმაში, რომ ჩვენ იმავე ქვეყანაში ვცხოვრობთ, იმავე ჰაერით ვსუნთქავთ, იმავე მთებს და კლდოვან ნაპირებს გავყურებთ. მე საჭიროდ არ მივიჩნიე დამეზუსტებინა ის თვალსაჩინო ფაქტი, რომ ტრადიცია არ ნიშნავს რუტინულ არსებობას. სწორედ ტრადიციის უნარი, დაარღვიოს ცხოვრების ჩვეული სვლა, მეტყველებს მის ცხოველმყოფელ ძალაზე.
ასევე არაფერი მითქვამს ჩემი თაობის შესახებ, რომელსაც მცირე აზიიდან მილიონნახევარ დევნილთან სულიერი ასიმილაციის უღელის ტარება მოუწია. ჩვენ უნიკალური მოვლენის მომსწრენი გავხდით საბერძნეთის ისტორიაში: წინაპართა მიწას დაუბრუნდნენ დიასპორები, რომლებიც აქამდე გაფანტულები იყვნენ.
ასევე არაფერი მითქვამს შემდგომი თაობის შესახებაც, ვისი ბავშვობა და ყმაწვილობაც უკანასკნელ ომს შეეწირა მსხვერპლად. მას,რა თქმა უნდა, სხვა შეხედულებები და მიზნები აქვს. საბერძნეთი ნელ-ნელა ინდუსტრიალიზდება. სულ უფრო უახლოვვდებიან ერთმანეთს ეროვნული კულტურები. მსოფლიო იცვლება. დაჩქარდა ისტორიის მსვლელობაც. ვფიქრობ, თანამედროვე სამყაროს მთავარი მისწრაფებაა უფსკრულში ჩაიხედოს – ადამიანის ბნელ სიღრმეებში თუ სამყაროს მორევში. შეიცვალა დროის შესახებ წარმოდგენაც. ახალგაზრდობა იტანჯება და შფოთავს. ვგრძნობ, რომ მათი საზრუნავი ბევრით არაფრით განსხვავდება ჩვენგან. საბერძნეთის თავისუფლებისთვის მებრძოლი რიგას ფერეოსი გვასწავლიდა: “ის, ვინც თავისუფლად აზროვნებს, სწორად აზროვნებს”. მაგრამ ამავე დროს მინდა ჩვენს ახალგაზრდობას ვუსურვო, არ დაივიწყოს უპსალის უნივერსიტეტის ფრონტონზე ამოკვეთილი სიტყვები: “კარგია თავისუფლად აზროვნებდე, მაგრამ უკეთესია სწორად აზროვნებდე”.
მე ვამთავრებ. მინდა მადლობა მოგახსენოთ მოთმინებისთვის. ასევე მადლობა მინდა გადაგიხადოთ “შვედური გულუხვობისთვის”, რომელმაც საშუალება მომცა თავი ისე მეგრძნო, თითქოს “არავინ” ვარ (იმ გაგებით, რასაც ოდისევსი გულისხმობდა, როცა ციკლოპ პოლიფემეს Outis-ის (არავინ) სახელით გაეცნო) და ამიტომ იდუმალებით მოსილი ცნების, “საბერძნეთის” წიაღში გავთქვეფილიყავი.
© ”არილი”