დასასრული, დასაწყისი იხ. წინა ნომერში
* * *
საქართველო ჯერ ისევ სამოქალაქო თვითგვემის მდგომარეობაში იმყოფებოდა, როდესაც მას გარე სამყარო მოადგა, როგორც “აბსოლუტური სხვა”, რომელთანაც მანამდე მხოლოდ კონტრაბანდულ-კულტურული კავშირი ჰქონდა. ქვეყანას გლობალურ კონტექსტში თავისი ალაგი უნდა მოეძებნა. იწყება შევარდნაძის ხანა.
გამსახურდიასგან განსხვავებით შევარდნაძე პატერნალისტური პოლიტიკური იერის ლიდერი იყო, თუმცა არც იგი გახლდათ დიქტატორი, ანუ – “მამა,” არამედ – “ბაბუ” (აი, ბათუმელი “პატარა ბაბუ” კი სწორედაც “მამა” იყო, ანუ – დიქტატორი). შევარდნაძე პოლიტიკური პოსტმოდერნიზმის ყაიდაზე გაიჩარხა იმ წლებში, რაც სსრკ საგარეო საქმეთა მინისტრად იდგა. არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მისი პოლიტიკური მენტალიტეტი შეუთავსებელთა შერიგებას ახდენდა, ანუ ორმაგ კოდირებას – საბჭოურ-კომუნისტური ხელმძღვანელისა, ერთი მხრივ, და პლურალისტული (ამ სიტყვის გამოთქმაც კი მიჭირსო, აკი თავადვე აღიარა), დემოკრატიული სახელმწიფოს მეთაურისა, მეორე მხრივ. ლენინი, ტროცკი, სტალინი, ჰიტლერი, მუსოლინი, მაო, ფიდელ კასტრო – პოლიტიკური მოდერნისტები იყვნენ, ისინი ცდილობდნენ სამყარო საკუთარი პოლიტიკური ხედვების ტოტალურ სურათში მოექციათ, მარტივად რომ ვთქვათ: შავი და თეთრი; ან კეთილი ან ბოროტი; ან ყველაფერი, ან არაფერი; არსებობს ბრძოლა და ისტორიულ ძალთა პერმანენტული დაპირისპირება. ამათგან განსხვავებით, გორბაჩოვი, მამა ბუში, კლინტონი, ჯეიმზ ბეიკერი, ჰენშერი, შევარდნაძე და ა.შ. – პოსტმოდერნისტები იყვნენ, მოქნილი და პრაგმატიკოსი ხალხი, დიალოგისადმი უფრო გახსნილი, ვიდრე მონოლოგური მოდერნისტები; პოლიტიკურ რეალიებს ფრაგმენტულად იაზრებდნენ, მანამდე არსებული გლობალური წესრიგი დაანგრიეს და ნანგრევებიდან “ახალი წესრიგის” აგება დაიწყეს და ასე “კალატოზობდნენ”…
საქართველოში დაბრუნებულმა შევარდნაძემ სცადა, ბერლინის კედლის დანგრევის შედეგად მორჩენილი “აგურებით” (ანუ თავისი საერთაშორისო კონტაქტების გამოყენებით) ამოევსო ის უფსკრული, რომელიც შავლეგმა სამოთხედ დაგვისახა. საქართველო კაპიტალიზმის და დემოკრატიზაციის გზას დაადგა, კარს გლობალიზაცია მოგვადგა. თუმცა, ეს პროცესი წლებზე გაიჭიმა: “აღმართ-დაღმართ მივდიოდით ჩვენ ნელა…” დემოკრატიზმის მხოლოდ სამწლიანი გამოცდილება გვქონდა – 1918-21 წლებისა, თანაც ამ გამოცდილების მატარებელი ხალხის ნაწილი ან დახოცეს, ან ქვეყნიდან განდევნეს. რაც შეეხება კაპიტალიზმს – ბახვა ფულავას პირველ ნაბიჯს ამ გზაზე ვეღარ მოჰყვა მეორე და მესამე, – ბოლშევიკებმა სხვა გზას გაგვიყენეს.
თავის დროზე გურამ პეტრიაშვილს დათო ტურაშვილისთვის უთქვამს: ახლა კრემლი სექსს შემოგვიგდებს და ასე დაგვამარცხებსო. კრემლმა ვერა, მაგრამ დასავლეთმა მართლაც შემოგვიგდო “სექსი,” ოღონდაც არა პეტრიაშვილისეული გაგებით, არამედ ბევრად უფრო მასშტაბური – ეს იყო გეოპოლიტიკური სექსი, გეოპოლიტიკური პენეტრაცია: საქართველო იქცა სატრანზიტო ქვეყნად – ამოქმედდა სატრანსპორტო დერეფანი TRASECA და ენერგორესურსების გადამტანი მილსადენები. ამგვარი მილსადენურ-სატრანზიტო პენეტრაციით მოხდა იმ ქალწულებრივი აპკის ჩახევა, რომელშიც საქართველო ისუდრებოდა საბჭოურ-ნაციონალისტურ და ეროვნულ-განმათავისუფლებლურ პერიოდებში. სამოქალაქო თვითგვემაც თანდათან განელდა, მაგრამ გაჩნდა ახალი პრობლემები და გამოწვევები – გლობალიზაცია მართლაც სექსივითაა, სიამოვნებაც მოაქვს, შთამომავლობის სახით მონაგარიც და, სამწუხაროდ, სხვადასხვა სნეულებებიც.
ამ პერიოდის საქართველოში ორი ტენდენცია გამოიკვეთა, რომელიც პოსტმოდერნიზმის ტიპოლოგიაში თავსდება: ელექტროდენით მომარაგების სისტემის კარნავალიზაცია და საბიუჯეტო-ფისკალური სიმულაცია თავისი სიმულაკრუმებით. ენერგოსისტემამ დეკონსტრუქცია განიცადა, მანამდე არსებული ოფიციალური მავთულ-ქსელური კავშირები მოიშალა და გაჩნდა უკანონო ჩართვებისა და მიერთებების ახალი, სპონტანური, უსისტემო სისტემა, რომელმაც დენის მომხმარებელთა თავისუფალ ერთობას დაუდო საფუძველი. შუქის მოულოდნელი წასვლა-მოსვლა მართლაც კარნავალური სიურპრიზების ანაზდეულ რიტმიკას დაემორჩილა; პეტარდებივით ფეთქდებოდა ფიდერები, გენერატორები, იწვოდა ელექტროდანადგარები, ხოლო მითიური “მეცხრე ბლოკი” იმ ღვთაებას განასახიერებდა, რომლის ჯერ სიკვდილსა და მერე აღდგომას ზეიმობდა ხსენებული ენერგო-კარნავალური ქმედება და რომელშიც მთელი მოსახლეობა იყო ჩართული. რაც შეეხება საბიუჯეტო-ფისკალურ სიმულაკრუმებს: სიმულაცია ისეთ ნიშანთა სისტემას წარმოადგენს, სადაც აღმნიშვნელი ან განდევნის აღსანიშნს, ან იმ აღსანიშნის ადგილს იკავებს, რომელიც არ არსებობს. ის ეგრეთწოდებული “ჩათვლები,” რომლითაც ქვეყნის ბიუჯეტი “ივსებოდა,” ამგვარი ნიშანთა სისტემის კლასიკური მაგალითია – ფისკალური აღმნიშვნელები უხვად იყო, ხოლო აღსანიშნები ან ვიღაცის ჯიბეში განიდევნებოდნენ, ან საერთოდ არ არსებობდნენ. მადლობა ღმერთსა და გლობალიზაციას, იყო გრანტები, სესხები და კერძო ფონდებიდან წამოსული დახმარება, რომლითაც ქვეყანა არსებობას ახერხებდა.
საქართველოში ნელ-ნელა იწყებს ჩამოყალიბებას სოციალური მუტანტი – “ორთავა ელიტა,” რაც ასევე პოსტმოდერნისტული ორმაგი კოდირების თავისებური გამოხატულება იყო. ამ ელიტას შეადგენდნენ სახელმწიფო მოხელე-ბიზნესმენები, ერთი მხრივ, და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენლები, ე.წ. “ენჯეოშნიკები” – მეორე მხრივ. პირველნი საბიუჯეტო-ფისკალური სიმულაციით საზრდოობდნენ და მათი ნაწილი ოლიგარქებად ჩამოყალიბდა, ხოლო მეორენი საერთაშორისო ფონდებიდან წამოსული გრანტებით იკვებებოდნენ, რის გამოც მე მათ “გრანტოფაგები” შევარქვი, ხოლო ხალხში კი “გრანტიჭამიებად” მოიხსენიებოდნენ; ამათი ნაწილი ჟვანიას პოლიტიკურ კლიენტურაში გაერთიანდა. ეს ორი ჯგუფი საკმაოდ ეკლექტურ სოციალურ ერთობას ქმნიდა, თუმცაღა მშვიდობიანი თანაარსებობის მხრივ მათ შორის დიდი პრობლემები არ იყო, მანამ, სანამ შევარდნაძე-ჟვანიას ტანდემი დაიშლებოდა. სამართლიანობა ითხოვს აღვნიშნო, რომ როგორც ბიზნესმენ-ჩინოვნიკებში, ისე “ენჯეოშნიკებში” საქმის გამკეთებელი ხალხიც ერია და ამიტომაც მოხერხდა, რომ საქართველომ გლობალიზაციისკენ სავალ გზაზე რამდენიმე შთამბეჭდავი ნაბიჯიც გადადგა. უპირველეს ყოვლისა, ეს იყო მედიის თავისუფლება, ლიბერალიზმისა და დემოკრატიულობის უფრო მაღალი ხარისხი – ჩვენს უშუალო პოსტსაბჭოთა მეზობლებთან შედარებით. საქართველოში ყველაზე მეტი არასამთავრობო ორგანიზაცია დაფუძნდა, გაჩნდა დამოუკიდებელი ტელეარხები და პერიოდული ბეჭდვითი გამოცემები; ხელისუფლების კრიტიკა და, მეტიც, კარნავალური ლანძღვა-გინება ჩვეულ რამედ იქცა. შევარდნაძის, “მისტერ ინტერესთა ბალანსის” (როგორც ერთმა უცხოელმა უწოდა) ძალისხმევით იყო სერიოზული გეოპოლიტიკური წინსვლაც – საქართველო კავკასიის რეგიონის ერთ-ერთ წამყვან პოლიტიკურ მოთამაშედ ყალიბდებოდა.
ქართული კულტურა ფრიად ამორფული ფენომენი იყო, უკუღმართი ისტორიული განვითარების გამო, რაც საუკუნეების განმავლობაში ამა თუ იმ დამპყრობელზე იძულებითი მორგების საჭიროებით იყო განპირობებული. პოსტსაბჭოთა დეკონსტრუქციის პროცესში ეს ამორფულობა კიდევ უფრო გამძაფრდა. დემოკრატიზაციას, გლობალიზაციისადმი კეთილგანწყობას, რელიგიურ თუ სხვა სოციალურ უმცირესობათა ქომაგობასთან (“მე ვარ ქართველი, მაშასადამე – ევროპელი!”), თან ერთვის საზოგადოებაში ქსენოფობური ტენდენციების გაძლიერება და ჩამოყალიბებას იწყებს რელიგიური ნაციონალიზმი (“მე ვარ ქართველი, მაშასადამე – მართლმადიდებელი!”).[1] რელიგიური ნაციონალიზმი ქართული კულტურის ამორფულობისა და პოსტმოდერნისტული ორმაგი კოდირების საინტერესო შემთხვევაა. აქ ერთმანეთშია აღრეული, ერთი მხრივ, წარმართული და ქრისტიანული მსოფლმხედველობა და, მეორე მხრივ – რელიგიური და ნაციონალისტური ფასეულობები. ეს ე.წ. სინკრეტიზმია, რომელიც საზოგადოების განვითარების ადრეულ ეტაპებზე შეინიშნება ხოლმე, არადა ერთ-ერთი უძველესი ქრისტიანული ერი ვართ კაცობრიობის ისტორიაში. რელიგიურ ნაციონალიზმს “ჭეშმარიტი მართლმადიდებლობის” სახელით იხსენიებენ. ეს ტერმინი, გარდა იმისა რომ პლეონაზმია (როგორც “ჭეშმარიტი სიმართლე”), რელიგიურობის სიმულაკრუმსაც წარმოადგენს: მოჩვენებითი, რიტუალური ეკლესიურობის ხარჯზე განდევნილია რელიგიური ეთიკის და მისტიკის შინაარსობრივი საფუძველი, ანუ აღმნიშვნელი აქაც შთანთქავს და ანაცვლებს აღსანიშნს. ყველაფრის თავი და თავი კი ქართველთა “ესთეტიკური” ორიენტაციაა – პოლიტიკაში გინდა, თუ ეთიკაში, რადგან ესთეტიკა სინთეზის ხელოვნებაა, შეუთავსებელთა შერწყმისა და შეხამების ხელოვნება. პოსტმოდერნიზმი ამგვარი ესთეტიკური სინთეზის, განსხვავებულთა ეკლექტური შერწყმის უკიდურეს ფორმებს ქმნის და, ამდენად, ქართული რელიგიური ნაციონალიზმიც ქვეყნის პოლიტიკური და კულტურული პოსტმოდერნიზაციის თანმხლებ მოვლენად შეიძლება მივიჩნიოთ.[2]
საერთოდ, პოსტსაბჭოთა საქართველო ორმაგად კოდირებული (“დაკოდილი”) ქვეყანა იყო, სადაც კარგიც ხდებოდა და ცუდიც, პროგრესულიცა და რეტროგრადულიც, სასაცილოცა და სატირალიც. და მაინც, ქართული პოსტმოდერნიზმი, პოლიტიკური და კულტურული თვალსაზრისით, უფრო წარმატებული გამოდგა, ვიდრე, ვთქვათ, იგივე ჩეჩნური. თავის დროზე ზელიმხან იანდარბიევმა, ჩეჩნეთის ვიცე-პრემიერმა, ერთ რუსულ საინფორმაციო არხს ასეთი რამ განუცხადა: “ჩეჩნეთში ჩვენ ვაშენებთ ღია, სამოქალაქო და დემოკრატიულ საზოგადოებას, ოღონდაც შარიათის კანონებზე დამყარებულს” (sic!).
* * *
პოსტსაბჭოთა საქართველოს ჩამოყალიბების თანმხლები კარნავალიზაცია მხოლოდ პოლიტიკურ პროცესებს და ენერგოსექტორს კი არ შეეხო, არამედ ლიტერატურასაც. ჩნდება ლიტერატურული საძმოები, რომელთაგან პირველი იყო “რეაქტიული კლუბი” – კოტე ყუბანეიშვილის, ირაკლი ჩარკვიანისა და სხვათა მონაწილეობით. თუმცა, კლასიკური ქართული ლიტერატურის კანონების სადარაჯოზე კვლავაც იდგნენ მწერალთა კავშირიცა და ლიტერატურის ინსტიტუტიც. სწორედ ამ კანონების დანგრევა დაიწყეს “რეაქტიულმა პოეტებმა” თავიანთი პერფორმანსებით და ლიტერატურული ლაზღანდარობით. იყო სხვა საძმოებიც, მაგალითად, “ქრონოფაგები,” დათო ბარბაქაძემ წამოიწყო თავისი ვიდეოჟურნალი და შემდეგ ბეჭდვითიც – “პოლილოგი,” კარლო კაჭარავაც – მხატვარი, პოეტი და არტ-კრიტიკოსი – წერდა თავის ვერბალურ და ვიზუალურ ტექსტებს (სამწუხაროდ ადრე წავიდა ამ ქვეყნიდან); ერთ-ერთი პირველი დამოუკიდებელი ლიტერატურული გამოცემა იყო გაზეთი “ლიტერატურე და სხვა” (ქეთი ქურდოვანიძის რედაქტორობით), შემდეგ “არილიც” გამოჩნდა, ასევე გაზეთი “ალტერნატივა” და ა.შ. ერთი მხრივ, ახალი ბეჭდვითი გამოცემები რელიგიური თემატიკით იყო გავსებული, რაც ათეისტური აკრძალვების მოხსნის შედეგად სრულიად ბუნებრივი რამ უნდა ყოფილიყო, ხოლო მეორე მხრივ, მწერლები იწყებენ იმ ლიტერატურული ფორმების იმიტაციას, რომლებიც “რკინის ფარდის” ჩამოგდების შედეგად შემოდიოდა რუსული თარგმანების სახით. თანდათან იწყება ლიტერატურული “მეინსტრიმის” – ძირითადი ნაკადის ლიბერალიზაცია.
ისტორიულად ქართული ლიტერატურა უცხოურს ითავისებდა – ბიზანტიურით დაწყებული, ევროპულ-მოდერნისტულით დამთავრებული, სპარსულისა და რუსულის ჩათვლით (გამონაკლისი ვაჟა-ფშაველაა, თავისი უნიკალური მთიულურ-მოდერნისტული სტილისტიკით). 1910-იანი და 20-იანი წლების ქართული სალიტერატურო მოდერნიზმი პილიტიკურმა მოდერნიზმმა (ბოლშევიზმმა) ჩაკლა. საბჭოთა პერიოდის ქართული ლიტერატურა ჯერ სოცრეალიზმის სავალდებულო ფორმებში მოექცა, ხოლო, 1950-იანი და 60-იანი წლებიდან, საბჭოურ-ქართული ნაციონალიზმის იდეებითა და პათოსით განიმსჭვალა. ცხადია, როგორც აღვნიშნე, საბჭოთა პერიოდშიც ჩნდებიან ავტორები, რომლებიც გაცდნენ კლასიკურ ფორმებს: ოთარ ჭილაძე, თავისი ადრეული პოეზიითა და რომანებით, მერაბ აბაშიძე (“აქეთ მაშხალები, კვაზიმოდო!”); იგივე გურამ დოჩანაშვილი და ბესიკ ხარანაული; ტარიელ ჭანტურია, რომლის პოეტურ ექსცენტრიკას შემდგომში სწორედ კოტე ყუბანეიშვილი განავრცობს თავისებურად; ლია სტურუა და თითოოროლა მისთანა “ვერლიბრისტები” (ვერლიბრის გამო დიდი პოლემიკაც კი ატყდა 1970-იან წლებში, “ესაჭიროება თუ არა იგი ქართულ პოეტურ ტრადიციას?”). და აი, ბორხესის, ბახტინის, ეკოს, პავიჩის, ზიუსკინდის წაკითხვის შედეგად საქართველოში ლიტერატურული პოსტმოდერნიზმის მიმდევრებიც ჩნდებიან.
ლიტერატურული პოსტმოდერნიზმის “გადმოქართულების” პირველი კოლექტიური ცდა დაკავშირებულია ალმანახთან “ახალი დროება,” რომელიც 1991 წელს წამოიწყეს თარგმანის კოლეგიიდან გამოსულმა ლიტერატორებმა – გია ჭუმბურიძემ, დათო ზურაბიშვილმა, ზაზა ჭილაძემ, ასევე უნივერსიტეტელმა ფილოსოფოსებმა და კულტუროლოგებმა – კახა კაციტაძემ და გაგა ნიჟარაძემ, თქვენი მონა-მორჩილიც იმათთან გახლდათ. ალმანახში შევიდა როგორც თარგმანები, ისე ორიგინალური თხზულებები და ლიტერატურულ-კრიტიკული განხილვები. “მრგვალი მაგიდა: ლიტერატურული საქართველო” – იმხანად ხელისუფლებაში მყოფი პოლიტიკური ორგანიზაციის სახელზე მინიშნებით შეირჩა სათაური დისკუსიისა, რომელიც ალმანახის ავტორთა მონაწილეობით გაიმართა. ასევე საინტერესო იყო დათო ზურაბიშვილის ვრცელი კრიტიკული წერილი: “ჯეიმზ ბონდის რეაბილიტაცია…” ეს წერილიც და დისკუსიაც, ახალი პოლიტიკური რეალიების გათვალისწინებით, ახალი ქართული ლიტერატურული პროცესის გააზრების მცდელობა იყო, ასევე ქართული ლიტერატურული და, ზოგადად, კულტურული ტრადიციის ხელახალი ინტერპრეტაციის მცდელობაც. ქართული ლიტერატურული პროცესის ჩაკეტილობა, ეთნოცენტრულობა, პროვინციალურობა, პრიმიტიული ლიტერატურულ-კრიტიკული კლიშეები და სტერეოტიპები, მწირი სააზროვნო გარემო, სადაც “შტაინერისტული წიაღსვლები ინტელექტუალიზმის მწვერვალად ითვლება და ბიბლიიდან ციტატის მოტანა – ნაკითხობის ნიშნად” (დ. ზურაბიშვილი), ქართულ ნაციონალურ ნარატივში ჩამოყალიბებული მითოლოგიზებული სტატუსი მწერლისა – ამგვარი იყო ის თემატიკა, რომლის დეკონსტრუქციასაც ეცადნენ “ახალი დროების” ავტორები. პოსტმოდერნიზმი კლასიკის ხელახალი წაკითხვისა და გადაფასების ყველაზე ინტენსიური ეტაპია ისტორიაში, და ადგილობრივი პოსტმოდერნისტებიც ამან აგვიყოლია. სიმპტომატურია ისიც, რომ “ახალი დროების” კრიტიკული შეტევა ქართულ ლიტერატურულ პროცესზე მასკულტურული (ანუ “დაბალი დონის”) პერსონაჟის – ჯეიმზ ბონდის “სახელით” განხორციელდა, რადგან სწორედ პოსტმოდერნიზმმა მოახდინა “მაღალი” და “დაბალი” ჟანრების გატოლება, იერარქიის მოშლა.
ნორმალური ლიტერატურული პროცესი ოთხი ელემენტისგან შედგება: მწერლური, მთარგმნელობითი, კრიტიკული და საგამომცემლო. ცხადია, მეხუთე ელემენტიც არის – მკითხველობითი. ამ ელემენტების ერთობლივი ამოქმედება, თანხვედრა იყო აუცილებელი, რომ საქართველოშიც ლიტერატურული ცხოვრება ახალი დროების მიერ შემოგდებულ გამოწვევებს შეპასუხებოდა. ამ მხრივ, ყველაზე სუსტი რგოლი კრიტიკა იყო; “რა მიზეზია, რომ კრიტიკა არა გვაქვს?” – ილია ჭავჭავიძის მიერ ასი და მეტი წლის წინ დასმული ეს პრობლემა პოსტსაბჭოთა პერიოდის დასაწყისშიც აქტუალური გახდა.[3]
ამ საკითხს და, საერთოდ, ქართული ლიტერატურული და სახელოვნებო პროცესის პოსტმოდერნიზაციას მიეძღვნა კონფერენცია, რომელიც გაიმართა ლიკანში, 1996 წელს, “მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტის” თაოსნობით, ხოლო “მარიფათი” (ანუ გრანტი) სოროსის ფონდისა იყო. “საქართველო პოსტმოდერნიზმის პირისპირ” – ასე ერქვა იმ კონფერენციას, სადაც ძველი და ახალი თაობის მწერლებიც მონაწილეობდნენ, კრიტიკოსებიც, მთარგმნელებიც და მომავალი გამომცემლებიც. კრიტიკის არქონის გარდა საუბარი შეეხო სხვა თანშობილ ლიტერატურულ პრობლემებს, რომელთაგან ერთ-ერთი იყო პაროდიული ლიტერატურის სიმწირე ქართულ კლასიკურ ტრადიციაში. პაროდია, კლასიკის პაროდირება, არა მხოლოდ პოსტმოდერნიზმის უმთავრესი იარაღია, არამედ ევროპული ლიტერატურული ტრადიციის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ტენდენციაც. ნუ გვავიწყდება, რომ სერვანტესის “დონ კიხოტე” სარაინდო რომანის პაროდიულ წაკითხვას და ინტერპრეტაციას ემყარება, გარდა სხვა უამრავი ლიტერატურული ღირსებებისა, რაღა თქმა უნდა. პაროდიისა და კარნავალური ლიტერატურის მძიმე დეფიციტი ქართულ ტრადიციაში შეიძლება სხვადასხვა მიზეზით აიხსნას – ჩვენი ისტორიული ბედუკუღმართობით, კლასიკოსთა და, საერთოდ, წინაპართა საკრალიზაციისადმი მძაფრი მიდრეკილებით, ეთნოცენტრისტული ჩაკეტილობითა და, რაც მთავარია, შუასაუკუნოვანი ქალაქური კულტურის განუვითარებლობით. მუდმივი შიდა თუ გარე ომების, ძლიერი აგრარული მენტალიტეტისა, თუ სხვა მრავალი მიზეზის გამო საქართველოში ვერ განვითარდა თავისუფალი ქალაქები, ის კულტურული სივრცე, რომელშიც თავის დროზე, შუასაუკუნეებში, ყალიბდებოდა ევროპული კარნავალური და პაროდიული ტრადიცია. ეს ტრადიცია, თავის მხრივ, იქცა ევროპული დემოკრატიზმის მასაზრდოებელ ელემენტად, როგორც კოლექტიური ფორმა ოფიციალური იდეოლოგიისა და იერარქიის აყირავებისა – სიცილის, როგორც თავისუფლებისა და სიცოცხლის განახლების სტიქიაში. იგივე კულტურულ სივრცეში და დროში იწყება ევროპული სალიტერატურო ენისა და აზროვნების ურბანიზაცია, რაც ეთნოცენტრისტულ კარჩაკეტილობასაც ანგრევს და უკრიტიკობასაც, რადგან ქალაქი დიალოგიდან მოდის – სხვასთან შეხვედრიდან და მისი გაგების მცდელობიდან, ხოლო კარნავალი არ სცნობს აბსოლუტურ ავტორიტეტებს, რადგან ყველაფერი განახლებადია, როგორც თავად სიცოცხლე. აი ამ პროცესებს მოაკლდა საქართველო და ერთობ გვიან, XIX საუკუნეშიღა ეზიარა, ისიც ძირითადად ერთი ქალაქის – ტიფლისის ფარგლებში. წარმოიდგინეთ, XVII საუკუნის დასაწყისის რომელიმე ქართველ მწერალს თუნდაც მცირე ზომის თხზულება რომ შეექმნა, ვინმე შერეკილ იმერელ აზნაურზე, რომელიც “ვეფხისტყაოსნის” დაუსრულებელმა კითხვამ ისე გადარია, რომ თავი ტარიელად წარმოიდგინა, ცხენს მოახტა და ქაჯების მიერ მოტაცებული ნესტან-დარეჯანის გამოსახსნელად გაემართა, ხოლო ის “ნესტან-დარეჯანი” სინამდვილეში მეზობელ სოფლად მცხოვრები მოახლე გომბიო იყო და სახელად დესპინე ერქვა. ვინძლო, ასეთი ლიტერატურული პრეცედენტის შედეგად ჩვენში კარგად ურბანიზებული ტექსტებიც გაჩენილიყო და, ოთხასიოდე წლის თავზე, დემოკრატიასაც უფრო არსებითად გავუგებდით გემოს. თუმცა, ქართველები იუმორიანი ხალხია, გურული ან კახური იუმორი არაფრით ჩამოუვარდება ირლანდიურსა თუ ინგლისურს, და აქაურ ლიტერატურულ ტრადიციაშიც დაიძებნება რამდენიმე პაროდიული ტექსტი: მათ შორის ყველაზე უფრო ცნობილია, თუმცა არისტოტელეს “პოეტიკის” მეორე ნაწილივით გადამალული და დაკარგული – “ძაღლისტყაოსანი” (XVIII საუკუნე). ლიკანის იმ კონფერენციაზე კი ქართული კარნავალური ლიტერატურის საუკეთესო ნიმუშები ცხონებულმა ბ-მა ვახუშტი კოტეტიშვილმა გადმოგვილაგა, რაღა თქმა უნდა, სუფრასთან, სამუშაო სხდომების შემდეგ რომ იშლებოდა, და, რაღა თქმა უნდა, ეს იყო ხალხური პოეზია: სკაბრეზისა და პაროდიის მარგალიტები. მოკლედ, მაგარი დრო ვატარეთ, რომელიც სპეციალურ გამოცემაშიც აისახა, სათაურით “ტეტრამერონი.”
იმ წლების ქართული ლიტერატურაც ეძებდა დაკარგულ სივრცეს, ისეთ ქრონოტოპს (სივრცე-დროს), რომლის მეშვეობითაც პოლიტიკური და სოციალური ნგრევის შედეგად გაჩენილი ქაოსის განცდა რაიმენაირ მხატვრულ მიზანშეწინილებასა და სიმწყობრეს შეიძენდა. ასეთ ქრონოტოპად იქცა ქალაქი – ქართველი მწერლებისთვის მანამდე ნაკლებად ათვისებული ტერიტორია. კრიზისულ პერიოდებში ამგვარი “ურბანიზმი” სხვა ლიტერატურებშიც გვხვდება: ვთქვათ, პირველი მსოფლიო ომის შემდგომ არეულ წლებში მთავარ ლიტერატურულ ქრონოტოპად წარმოდგება ჯოისის დუბლინი, ანდრეი ბელის პეტერბურგი, ალფრედ დიობლინის ბერლინი, და მრავალი სხვა. ანალოგიური ქალაქი ახალ ქართულ პროზაში ორ ჰიპოსტასად წარმოდგა – ძველი თბილისი და პოსტსაბჭოთა თბილისი. ორივე ქალაქის საუკეთესო (აღ)მწერლად კი აკა მორჩილაძემ ივარგა. განათლებით ისტორიკოსი, იგი კარგად იცნობს როგორც ქალაქის ისტორიას, ისე XIX საუკუნის ქალაქის ენას – ჟურნალისტურს, პუბლიცისტურს და ყოველდღიურ-სლენგურს; ასევე ლიტერატურულსაც, რომლის პირველწყაროდ მისთვის, და არა მხოლოდ მისთვის, გახდა იოსებ გრიშაშვილის დიდებული “ძველი თბილისის ლიტერატურული ბოჰემა.” ძველი თბილისი ჯერ კიდევ საბჭოთა ქართული ნაციონალიზმის პერიოდში იქცა ნოსტალგიის საგნად, მაშინვე დაიწყო ძველი ქალაქის რეკონსტრუქცია, არა მხოლოდ არქიტექტურული, არამედ თეატრალური, ფერწერული, პოპულარულ-საესტრადო, ქორეოგრაფიული და ა.შ. მაგრამ ამგვარი რეკონსტრუქცია, უმეტეს შემთხვევაში, არ გასცილებია ძველებური ქალაქური სტილისტიკის იმიტაციას და, ასევე, ნოსტალგიური მითოლოგიზაციის სახე შეიძინა. ამისაგან განსხვავებით, აკა მორჩილაძე ახდენს ძველი თბილისის პაროდიულ “წაკითხვას” – იგი თამაშობს ძველი თბილისის ენით, პერსონაჟებით; თანაც, ეს თამაში ინტერტექსტუალურია – ანუ სხვა ავტორების პაროდირებით, სხვისი ტექსტების (გრიშაშვილის, ამირეჯიბის, ჰამსუნის, ჭავჭავაძის და ა.შ.) დეკონსტრუქციით ხორციელდება. მის რომანებში ძველი თბილისი თვითმიზანი კი არ არის, არამედ ამ ინტერტექსტუალური, წმინდა ლიტერატურული ავანტიურის განხორციელების საშუალება და ალაგია. იმავე ავანტიურულ-ლიტერატურულ მიზნებს ემსახურება პოსტსაბჭოთა თბილისიც, მისთვის ბავშვობიდან სანუკვარი ლონდონიც, აკაკის დროინდელი ქუთაისიცა და კვაზი-უტოპიური სანტა-სიტიც. პოსტმოდერნიზმისთვის ლიტერატურა უპირველეს ყოვლისა თამაშია, ხოლო თამაში, როგორც ამას იგივე ჰანს-გეორგ გადამერი – ფილოსოფიური ჰერმენევტიკის მამა გვასწავლის, სამყაროს შემეცნების, განმარტებისა და თარგმანების საშუალებაა. ლიტერატურის აყვანა წმინდა თამაშის რანგში ქართული ტრადიციისათვის უცხო ხილი იყო, ხოლო აკა მორჩილაძემ ჩვენში ამ ხილის ფრიად მომგებიანი იმპორტი განახორციელა, განსხვავებით სხვა იმპორტიორებისგან, იმ წლებში უხარისხო საქონელი რომ შემოჰქონდათ.
ქალაქი, როგორც წმინდა ლიტერატურული ქრონოტოპი, სხვა ავტორებთანაც ჩნდება: მორჩილაძის რომანების გარდა (იხ. თქვენი მონა-მორჩილის “ღვინომუქი ზღვა” ან დათო ტურაშვილის “ჩაძირული ქალაქის ღამე” და სხვა). სამოქალაქო ომმა თბილისის შუაგული რომ დაანგრია, მაშინღა დავიწყეთ ლიტერატურული ქალაქების შენება.
თუმცა, ახლაგაზრდა ქართველი მწერლები არც ლიტერატურულ “ნგრევაზე” ამბობდნენ უარს. მაგალითად, დათო ბარბაქაძის “ტრფობა წამებულთა” – ქართული ჰაგიოგრაფიული სტილისტიკის სკაბრეზულ-პაროდიული დესტრუქცია იყო, რამაც მაშინ ბევრი გააღიზიანა და აღაშფოთა. მოგვიანებით კიდევ, ლაშა ბუღაძემ ბევრს “აუშალა ნერვი” თავისი მოთხრობით “პირველი რუსი.” თავის დროზე დასავლურ პოსტმოდერნისტულ ლიტერატურაში ჩამოყალიბდა ჟანრი, რომელსაც ამ დარგის დიდმა მცოდნემ, კანადელმა კრიტიკოსმა ლინდა ჰატჩენმა ისტორიოგრაფიული მეტაპროზა უწოდა: მწერლები ახდენდნენ ბუნდოვანი თუ სადავო ისტორიული ეპიზოდების, “ისტორიის თეთრი ლაქების” თავისებურ რეკონსტრუქციას, შესაბამისი ისტორიული პერსონაჟების და კონტექსტის პაროდირებითა და კარნავალიზაციით. ამგვარი ისტორიოგრაფიულ-მეტაპროზაული ტექსტია “პირველი რუსიც,” სადაც თამარ მეფისა და იური ბოგოლიუბსკის საქორწინო ღამეა “აღწერილი.” გეხსომებათ, რა სკანდალი მოჰყვა ამ მოთხრობას, რელიგიურ-ნაციონალისტური აგრესიით გაჯერებული აღშფოთება.
არანაკლებ სკანდალური იყო ზაზა ბურჭულაძეც, თავისი “ზედმეტად გულახდილი” ტექსტებით. თუმცა, მისი პირველი თხზულებები უფრო მოდერნისტულ “ანტი-პროზას” წააგავდა, ხოლო საკუთრივ პოსტმოდერნისტულ ყაიდაზე მოგვიანებით გადავიდა. მისი წიგნი “სიმპსონები” ორმაგი კოდირების ნიმუშად შეიძლება ჩაითვალოს – ეს არის პოპულარული ანიმაციური სერიალის პერსონაჟების პარანოიდალური წაკითხვა, მასკულტურის პარანოიზაცია. ხოლო მისი გვიანდელი რომანი “სახარება ვირისა” კარნავალური ლიტერატურის მიბაძვის სურვილითაა შთაგონებული – ”ვირული დისკურსი” ხომ კარნავალიზაციის და სატირის უძველესი ხერხია, ჯერ კიდევ აპულეუსიდან მოყოლებული.
ამ პერიოდის ქართულ პროზაში ერთი კარგა პოსტმოდერნისტულად გაწყობილი რომანი დათო ზურაბიშვილსაც ეკუთვნის – “მოგზაურობა სიზმარეთში” – ჯადოსნური ზღაპრის, თანამედროვე დასავლეთში ესოდენ პოპულარული “ფენტეზისა” და პოლიტიკური სატირის ინტერტექსტუალური ნაზავი.
პოსტსაბჭოთა ქართული პოეზიის პოსტმოდერნიზაციას უკვე შევეხე, ბესიკ ხარანაული და კარლო კაჭარავა რომ მოვიხსენიე. “ამბის თხრობისას თხრობის ამბის თხრობა,” წერის პროცესის, წერის საშუალებების თემატიზაცია, პოსტმოდერნისტული პროზის (მეტაპროზის) ეს უარსებითესი ელემენტი, პოეზიაშიც მოქმედებს და იქმნება პოსტმოდერნისტული მეტაპოეზია. ამგვარი მეტაპოეტიკითაა აღბეჭდილი რატი ამაღლობელის მეტად დახვეწილად გაწყობილი ლექსები, ვთქვათ, მისი “სეკვენცია,” რომლის პოეტურ ღერძსაც ანბანი წარმოადგენს – კლასიკური ანბანთქების მეტაპოეტურ ადაპტაციას. კიდევ უფრო მკაფიოდ წერის თემატიზაციას იგივე ბესიკ ხარანაულთან ვხვდებით, ლექსში “და მე ვიყიდე ქვეყანა,” ძველი ლექსის სტრიქონის მიერ მართული რომ დადის.
პოსტმოდერნისტ პოეტებში შოთა იათაშვილიც გამოირჩევა, თუმცა მისი ყველაზე წარმატებული ტექსტი პროზაულია – ჟან-ჟაკ რუსოს “იულიას” პოსტსაბჭოურ-ქართული ადაპტაცია – “დიანა, ანუ ახალი იულია,” რომელიც დიანა ვაჩნაძის ფსევდონიმით გამოვიდა. გენდერით ლიტერატურული თამაში და მისტიფიკაცია ჩვენში პაოლო იაშვილიდან მოდის და პოსტმოდერნისტულ პერიოდში ეს ილეთი ხელახლა ჩნდება. ზაზა ბურჭულაძის რომანში “მინერალური ჯაზი” მთავარი პერსონაჟი შუა თხრობაში კაციდან ქალად იქცევა. ისეთ პატერნალისტურ, ფალოცენტრისტულ კულტურაში, როგორიც ტრადიციული ქართული გახლდათ, ამგვარ “ლიტერატურულ ტრავესტიებს,” გენდერულ გარდასახვებს, აშკარად ძალუძს დეკონსტრუქციული ჭიის გახარება (ჯულიან ბარნსის იმ ჭიებისა არ იყოს, ეპისკოპოსის სავარძლის ფეხი რომ გამოხრეს).
რაღაი გენდერს შევეხე, ერთი მწერალი ქალი მაინც უნდა ვახსენო, პოსტსაბჭოურ ქართულ ლიტერატურულ ასპარეზზე რომ გამოვიდა – ანა კორძაია-სამადაშვილი. ქალები საქართველოში მანამდეც წერდნენ (ეკატერინე გაბაშვილი გინდა თუ ნაირა გელაშვილი) და არცთუ ურიგოდ, ხოლო პოეზიაში საუკეთესოთა შორის იდგნენ. წინაპარ-პროზაიკოსთაგან განსხვავებით, ანა კორძაია-სამადაშვილი იუმორით, თვითპაროდიული თვითანალიზით, დახვეწილი სტილითა და გემოვნებით წერს. ქალური დისკურსი პოსტსაბჭოთა საქართველოში საკმაოდ აქტიური იყო, ეროვნული მოძრაობის მატრიარქალური აფეთქებით დაწყებული, საჯარო გამოსვლებისა და პუბლიცისტიკის ჩათვლით. თუმცა იმ პერიოდის ქართულ კულტურაში ყველაზე მნიშვნელოვანი ქალის სოციალური როლის უპრეცედენტო ზრდა იყო – ქართველ მამაკაცთა დიდმა ნაწილმა ვერც ალღო აუღო სოციალურ და პოლიტიკურ ცვლილებებს, ვერც ტრადიციულ კულტურულ საფუძველთა ნგრევას და სმას და ნარკოტიკებს მიეძალა, ან სასოწარკვეთას და დეპრესიას მიეცა, ან კიდევ იარაღის ძალით იმკვიდრებდა თავს. ამათგან განსხვავებით, ქალებმა ფსიქოლგიური და სოციალური ადაპტაციის მეტი უნარი გამოამჟღავნეს, ოჯახებსაც ისინი ინახავდნენ და ადგილობრივი არასამთავრობო თუ უცხოური სამთავრობო ორგანიზაციების საქმიანობაშიც აქტიურად ჩაებნენ.
მოკლედ, ქალებმაც ძალა და გონება გამოამჟღავნეს. ერთადერთი, რაც მაინც “არ გვქონდა,” იყო კრიტიკა. თუმცა, თანდათან გამოჩნდა რამდენიმე საინტერესო ინტელექტუალი, რომლებმაც კულტუროლოგიური ანალიზისა და კრიტიკის საქმე ითავა. ამათ “ატლანტისოკეანედალეულები” და “პოტომაკდალეულები” შევარქვი – ხალხი, რომელმაც გარკვეული დრო დაყო დასავლურ აკადემიურ და სამეცნიერო ცენტრებში. ესენი გია ნოდიას თამადობით იკრიბებოდნენ ხოლმე პოლიტოლოგიური, სოციოლოგიური და ეთნო-კულტურული სჯა-ბაასისათვის, მერე წერილობით პროდუქციასაც უშვებდნენ. ამათგან ზაზა შათირიშვილი გამოირჩეოდა, რომელმაც უშუალოდ პოსტმოდერნისტული კულტუროლოგიისა და ლიტერატურათმცოდნეობის თემატიკაზე სცადა საქართველოში მიმდინარე პროცესების მორგება[4]. ტრადიციული ქართული ფასეულობების და სამყაროს სურათის დეკონსტრუქციის მხრივ, მეტად საინტერესო იყო გიორგი გვახარიას სატელევიზიო პროგრამა “ფსიქო,” სადაც ასევე ჩნდებოდნენ “ატლანტისოკეან-პოტომაკ-დალეულები” და ისეთ თემებს მიმოიხილავდნენ ხოლმე, რომელთა გამოც ტრადიციონალისტური განწყობის ხალხს თმა ყალყზე უდგებოდა: ჰომოსექსუალისტურ-ლეზბიური ყოფა, სოციალური თუ რელიგიური უმცირესობები, სხვადასხვა ჯურის მარგინალები, განდევნილნი, რეპრესირებულნი და ა.შ. ავად თუ კარგად, იმ საუბრებში ბევრი რამ იქცა გადაფასების, პოსტმოდერნისტული “დაშლა-არმოშლის” საგნად.
* * *
პოსტსაბჭოთა საქართველო და პოსტმოდერნიზმი – შესაძლოა ჩემი ამგვარი მიდგომა ვინმეს უმალ ხელოვნურად, თითიდან გამოწოვილად მოეჩვენოს, ან ლიტერატურულ-კრიტიკულ “ღადაობაში” ჩამითვალოს (ისევ და ისევ პოსტმოდერნისტული გაგებისა). პოსტმოდერნიზმის კუთხით პოსტსაბჭოთა ქართული კულტურის წარმოჩენის მცდელობამ მთლიანად იმ კონკრეტული ისტორიული ეპოქის სურათიც, ალბათ, დაავიწროვა, ფრაგმენტული გახადა.
ამ ნაკლულ სურათს ერთი შტრიხი მაინც მინდა დავუმატო. პოსტსაბჭოთა საქართველო “ვარდების რევოლუციით” დასრულდა. ეს იყო ჩამოყალიბების სტადიაში მყოფი ქართული დემოკრატიზმის უმაღლესი გამოვლინება, მის მერე კი დაღმასვლა დაიწყო. მაგრამ ქვეყნის პოსტმოდერნიზაცია მაინც არ შეჩერებულა, პოსტ-რევოლუციურ პერიოდში დეკონსტრუქციაც ბევრი ვნახეთ, კარნავალიც და სიმულაციაც – ძალიან ბევრი. თუმცა, ეს უკვე “სხვა საქართველოა,” როგორც იმ სიმღერაშია – “სხვა საქართველო სად არი?” ხოლო თუ მართლა “სად არი” ეს “სხვა საქართველო” ამის გასარკვევად კიდევ ბევრი მღერა მოგვიწევს…
თბილისი
იანვარი, 2009
[1] იმ წლებში ეს ორი ტენდენცია მკვეთრად დაუპირისპირდა ერთმანეთს, თუმცა მოგვიანებით, “ვარდების რევოლუციის” შემდეგ, მოხდა მათი პარადოქსული შერწყმა, რაც სპეციალურ კვლევას საჭიროებს, მაგრამ საამისო ალაგი აქ არა გვაქვს. [2] თუმცა დღეს რელიგიური ნაციონალიზმი ისე მომძლავრდა, რომ ერთ-ერთ წამყვან ძალად იქცა ქართულ კულტურაში და საზოგადოებაში საერთოდ.[3] კრიტიკის დეფიციტი საბჭოთა ხანაშიც თავლშისაცემი იყო. იმდროინდელი ქართული ლიტერატურათმცოდნეობა (ბრეგაძე-დოიაშვილის ტანდემის გამოკლებით) უმალ პუბლიცისტური იყო და, ძირითადად, ეროვნული იდენტობის პრობლემას უტრიალებდა (გურამ ასათიანი, აკაკი ბაქრაძე, ზვიად გამსახურდია). მაგრამ, 1970-იან და 80-იან წლებში დასავლური ლიტერატურული კრიტიკის იდეები საქართველოში მაინც შემოდიოდა და ამ საქმეს ქართველი დასავლეთმცოდნეები აკეთებდნენ, რომელთაგან მე გამოვყოფდი გერმანისტ რეზო ყარალაშვილსა და ანგლო-ამერიკული პოეზიის მკვლევარს, თემურ კობახიძეს. [4] პოსტმოდერნისტულ ფილოსოფიას, კულტუროლოგიას და ხელოვნებათმცოდნეობას თავისებურად “აქართულებდნენ” დათო ანდრიაძე, გიგი თევზაძე.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“