სუზენ ზონტაგმა გარდაცვალებამდე რამდენიმე კვირით ადრე (სონტაგი 2004 წლის დეკემბერში გარდაიცვალა) დაასრულა ეს ესსე, რომელიც ჰალდორ ლაქსნესის რომანის, “ყინულის მთის ძირას” ინგლისური თარგმანის წინასიტყვაობას წარმოადგენს.
დიდტანიანი პროზაული ნაწარმოები, რომელსაც უკეთესი სახელის არარსებობის გამო, რომანი ეწოდება, უნდა გათავისუფლდეს მე-19 საუკუნეში დაკისრებული სასიცოცხლო მნიშვნელობის ვალდებულებისგან: მოგვითხროს იმ პერსონაჟების ამბავი, ვისი როლი და ბედისწერაც ჩვეულებრივი, ე.წ. რეალური ცხოვრებიდან იქნება აღებული. ნარატივები, რომლებიც ამ ხელოვნურ ჩარჩოს სცდებიან და სხვაგვარ ამბებს მოგვითხრობენ, ან საერთოდ არ მოგვითხრობენ რაიმე ამბავს, მე-19 საუკუნეზე ბევრად უფრო ძველ ტრადიციებს ეყრდნობიან, მაგრამ ისინი, დღესაც კი, ინოვაციურად, ულტრალიტერატურულად ან ძალიან უცნაურად გვეჩვენება. მახსენდება რომანები, რომლებიც უმთავრესად დიალოგებითაა აგებული; რომანები, რომლებიც საშინლად კომიკურია (და ამდენად, ზღვარგადასული), ან სულაც დიდაქტიკურია; რომანები, რომელთა პერსონაჟები დღე და ღამ ფიქრებში გართულნი არიან, ან სმენადქცეულ თანამოსაუბრეს სულიერ თუ ინტელექტუალურ საკითხებზე ეკამათებიან; რომანები, რომლებიც მოგვითხრობენ, თუ როგორ ეზიარება გულუბრყვილო ყმაწვილი არაამქვეყნიურ სიბრძნესა თუ მწარე სიმართლეს; რომანები, რომელთა პერსონაჟებსაც ზებუნებრივი ძალა აქვთ, მაგალითად, გარდასახვა ან მკვდრეთით აღდგომა შეუძლიათ; რომანები, რომლებშიც წარმოსახვითი გეოგრაფიული გარემოა აღწერილი. გაუმართლებელი იქნება, თუ ავდგებით და უბრალოდ, რომანებს დავარქმევთ ისეთ ნაწარმოებებს, როგორიცაა: “გულივერის მოგზაურობა”, “კანდიდი”, “ტრისტრამ შენდი”, “ჟაკ-ფატალისტი და მისი ბატონი”, “ალისა საოცრებათა ქვეყანაში”, გერშენზონისა და ივანოვის “ორი კუთხიდან მიმოწერა”, კაფკას “ციხე-სიმაგრე”, ჰესეს “ტრამალის მგელი”, ვულფის “ტალღები”, ოლაფ სტეპლდონის “უცნაური ჯონი”, გომბროვიჩის “ფერდიდურკე”, კალვინოს “უხილავი ქალაქები”, ან სულაც პორნოგრაფიული ნარატივები. იმის საჩვენებლად, რომ ჩამოთვლილი ტექსტები რომანის ტრადიციულ ჩარჩოში ვერ თავსდება, სპეციალური ტერმინებია შემოღებული: “სამეცნიერო ფანტასტიკა”, “ზღაპარი, იგავი, ალეგორია”, “ფილოსოფიური რომანი”, “რომანი-სიზმარი”, “ვიზიონერული რომანი”, “ფენტეზის ჟანრის ლიტერატურა”, “სიბრძნისმეტყველებითი ლიტერატურა”, “პაროდია”, “სექსუალური საკითხავი”. ტრადიცია გვავალებს, რომ გასული საუკუნეების არაერთი ლიტერატურული შედევრი აუცილებლად ამ კატეგორიებიდან რომელიმეში მოვათავსოთ. მხოლოდ ერთი რომანი ვიცი, რომელიც ყველა მათგანს თანაბრად შეესაბამება – ეს ჰალდორ ლაქსნესის სრულიად ორიგინალური, დაუნდობელი და ამავე დროს ძალიან სასაცილო წიგნია: “ყინულის მთის ძირას”.
სამეცნიერო ფანტასტიკა
1864 წელს გამოქვეყნდა ჟიულ ვერნის “მოგზაურობა დედამიწის ცენტრისკენ”, სამკაციანი ჯგუფის ამაღელვებელი თავგადასავალი, რომელსაც მინერალოგიის გერმანელი პროფესორი – ფიცხი და გადარეული გიჟი-მეცნიერი ხელმძღვანელობს. ეს ხალხი ჩამქრალი ვულკანის კრატერში ჩაეშვება ისლანდიის ყინულებში, კერძოდ სნეფელში და მოგზაურობის დასასრულს მოქმედი ვულკანის გადახსნილი პირიდან ამოდის სხვა კუნძულზე, სტრომბოლიში, სიცილიის სანაპიროზე. სნეფელი კიდევ ერთ სრულიად ფანტასტიკურ მისიას მასპინძლობს ასი წლის შემდეგ, 1968 წელს, ისლანდიელი მწერლის, ჰალდორ ლაქსნესის რომანში, რომელშიც ნათლად ჩანს გაცნობიერებული ირონია: სამეცნიერო ფანტასტიკის ფრანგმა მამამთავარმა ხომ ისლანდიური ადგილი მიისაკუთრა. ამჯერად მიწის გულში ჩასვლა საჭირო აღარ არის, ყინულის მთის უბრალო სიახლოვეც საკმარისია იმისთვის, რომ წარმოუდგენელი კოსმიური მისტერიები დატრიალდეს.
რაიმე უჩვეულოს გამოგონება, რასაც ხშირად სასწაულებრივ, ჯადოსნურ ან ზებუნებრივ მოვლენად აღიქვამენ, თხრობის მუდმივი ამოცანაა. მასში მოსახვედრად ტრადიცია ფიზიკურ ადგილს გვთავაზობს: გამოქვაბულს, გვირაბს ან ორმოს, რომელსაც ძალიან უცნაურ თუ სულაც მოჯადოებულ სამეფოში შევყავართ, სადაც ალტერნატიული რეალობა გვხვდება. ლაქსნესის ამბავში სნეფელის სიახლოვეს ცხოვრება ისეთ წარმოუდგენელ სიმამაცეს არ მოითხოვს, მიწის გულამდე ჩასვლას რომ სჭირდება. აქაურმა ისლანდიელებმა კარგად იციან: ყინულის მთა თავად არის სამყაროს ცენტრი. ზებუნებრივი (ეს ცენტრი) ზედაპირზევეა მოცემული, ყოველდღიური ცხოვრების საბურველით – სოფელში, რომლის გზააცდენილმა პასტორმაც საეკლესიო მსახურების განხორციელება, ბავშვების მონათვლა, მკვდრების დამარხვა შეწყვიტა. ქრისტიანობა (ისლანდიელები ევანგელისტი ლუთერანები არიან) ისაა, რაც ნორმალურია, ისტორიულია, ლოკალურია* (მიწათმოქმედ ვიკინგთა კუნძული ქრისტიანულ რწმენაზე ერთ დღეში მოექცა, ალტინგზე – მსოფლიოს უძველესი ეროვნული პარლამენტის სხდომაზე, 999 წელს). ის კი, რაც შორეულ სნეფელში ხდება, ანომალურია, კოსმიურია, გლობალურია.
სამეცნიერო ფანტასტიკა ორი მიმართულებით უპირისპირდება დროისა და სივრცის კონვენციურ იდეებს. ერთი მხრივ, დრო შეიძლება შემოკლდეს ან “ირეალური” გახდეს, ხოლო მეორე მხრივ, სამყაროში არის განსაკუთრებული ადგილები, სადაც იდენტობისა და მორალის მმართველი ნაცნობი კანონები სრულიად დარღვეულია. სერიოზული სამეცნიერო ფანტასტიკის ნიმუშებში ეს ის ადგილებია, სადაც სიკეთე და ბოროტება ერთმანეთს ებრძვის. უფრო მსუბუქ ვერსიებში კი ამგვარი გეოგრაფიული გამონაკლისი სიბრძნის დაგროვების ადგილი ხდება. სნეფელი სწორედ ასეთი ტერიტორიაა, ან ასეთი ჰგონიათ. აქ ხალხი საკუთარი მიწიერი ცხოვრებით ცხოვრობს და როგორც ჩანს, არავის აღელვებს იმ გარემოს უნიკალურობა, რომელიც მის ირგვლივაა: “ამ ადგილებში არავის ეპარება ეჭვი, რომ ყინულის მთა სამყაროს ცენტრია”. სნეფელი ერთგვარ ლაბორატორიად ქცეულა, სადაც რაღაც ახალი და ამაღელვებელი ხდება: ის იდუმალი ყარიბობის ადგილია.
როგორც თხრობის ნაირსახეობა, სამეცნიერო ფანტასტიკა ალეგორიული ლიტერატურისთვის დამახასიათებელი ძიების თანამედროვე ვარიანტია. მას ხშირად სახიფათო ან იდუმალი მოგზაურობის სახე აქვს, რომელსაც გულადი, თუმცა კი უმეცარი მოგზაური გვიამბობს – სწორედ ის, დაბრკოლებებს მამაცურად რომ უმკლავდება, რათა სხვა რეალობას დაუპირისპირდეს და იქ უამრავი რამ აღმოაჩინოს. სწორედ ამ კაცის ხარჯზე (რადგან ის ყოველთვის კაცია) იძენს ცოდნას ადამიანთა მოდგმა, რადგან ქალები მთელი კაცობრიობის წარმომადგენლებად კი არ მოიაზრებიან, არამედ მხოლოდ ქალების ნაწილად. ქალმა შეძლება თავისი სქესი წარმოადგინოს. მხოლოდ კაცი წარმოადგენს კაცსა თუ კაცობრიობას – ყველას. რა თქმა უნდა, მდედრობითი სქესის პროტაგონისტი შეიძლება ბავშვს წარმოადგენდეს (“ალისა საოცრებათა ქვეყანაში”), მაგრამ არა ზრდასრულ ადამიანს.
ამგვარად, ორივე წიგნს: “მოგზაურობა დედამიწის ცენტრისკენ” და “ყინულის მთის ძირას”, პროტაგონისტად და მთხრობელად კეთილშობილი, გულუბრყვილო ახალგაზრდა კაცი ჰყავს, რომელიც საკუთარ სურვილს უფრო ასაკოვანი ავტორიტეტული ფიგურის ნებას უმორჩილებს. ვერნის მთხრობელი, აქსელი, გამოჩენილი პროფესორის, ლიდენბროკის ობოლი ძმისშვილი და ასისტენტია. ის უარს ვერ ეუბნება ბიძას, ისლანდიელ გიდთან ერთად ახლდეს ამ მოგზაურობაში, თუმცა დარწმუნებულია: ეს მათ სიცოცხლის ფასად დაუჯდებათ. ლაქსნესის რომანში კი, რომელიც პაროდიული შენიშვნით იწყება, მთხრობელი უსახელო ახალგაზრდაა, ვისაც რეიკიავიკში მყოფი ისლანდიელი ეპისკოპოსი სნეფელის ყინულის მთის ძირას მდებარე სოფელში გზავნის – “უმნიშვნელოვანესი კვლევის ჩასატარებლად ჟიულ ვერნის ეპოქიდან მთელს მსოფლიოში ცნობილი მთის შემოგარენში”. მან უნდა გაარკვიოს, თუ რა მოუვიდა იქაურ სამწყსოს, რომლის წინამძღოლსაც – პასტორ იონ იონსონს, რომელსაც პრიმუსს უწოდებენ – 20 წელია, ხელფასი არ აუღია. ნუთუ იქაურები ისევ ქრისტიანები არიან? ხმები დადის, მათ ეკლესიის კარი აჭედეს და აღარც საეკლესიო მსახურება ტარდებაო, პასტორი იმ ქალთან ცხოვრობს, ვინც მისი ცოლი არ არისო და იმასაც ამბობენ, მან ვიღაცის გვამი ყინულში ჩატოვაო.
ეპისკოპოსი ახალგაზრდა კაცს ეუბნება, რომ მან უამრავი წერილი გაუგზავნა პრიმუსს, მაგრამ პასუხი არ მიუღია. ახლა კი სურს, მისმა წარგზავნილმა მთელი სოფელი დაათვალიეროს, პასტორს გაესაუბროს და მისი სულიერი მდგომარეობა სათანადოდ შეაფასოს.
სამეცნიერო ფანტასტიკის მიღმა
“ყინულის მთის ძირას” ფილოსოფიური რომანი და რომანი-სიზმარიცაა. ის აგრეთვე ერთ-ერთი ყველაზე სასაცილო წიგნია, რაც კი ოდესმე დაწერილა. თუმცა ეს ჟანრები – სამეცნიერო ფანტასტიკა, ფილოსოფიური რომანი, რომანი- სიზმარი, კომიკური რომანი – ისეთი გამოკვეთილი არ არის, როგორიც შეიძლება გვეგონოს.
მაგალითად, ორივეს: სამეცნიერო ფანტასტიკასაც და ფილოსოფიურ რომანსაც სჭირდება მთავარი პერსონაჟები, რომლებიც სკეპტიკურები, შეუპოვრები, ამავე დროს კი განცვიფრებისა და აღფრთოვანებისთვის მზადმყოფნი იქნებიან. სამეცნიერო ფანტასტიკა, ჩვეულებრივ, მოგზაურობის გეგმით იწყება ხოლმე. ფილოსოფიური რომანი კი შეიძლება მოგზაურობის გარეშეც გავიდეს ფონს – ფიქრი ნაკლებ მოძრაობას ითხოვს – თუმცა ამას ნამდვილად ვერ ვიტყვით კლასიკური მამაკაცური წყვილის შემთხვევაში: ბატონი, რომელიც კითხვებს სვამს და მოსამსახურე, რომელსაც ეჭვი არ ეპარება, ანუ ის, ვინც საგონებელშია ჩავარდნილი და ის, ვისაც ჰგონია, რომ პასუხები აქვს.
სამეცნიერო ფანტასტიკაში პროტაგონისტი, პირველ რიგში, საკუთარ შიშებს უნდა მოერიოს. სრულიად გასაგებია აქსელის მღელვარება, ვინც ფიქრობს, რომ ბიძამისი სულელურ ავანტიურაში ჩაითრევს და თავს მიწაში ამოაყოფინებს. საკითხავი ის კი არ არის, აქედან რას ისწავლის, არამედ ფიზიკურად გაუძლებს თუ არა იგი იმ შოკს, რომელიც აუცილებლად დაატყდება. ფილოსოფიურ რომანს რაც შეეხება, აქ შიშისა და ნამდვილი საფრთხის ელემენტი მინიმალურია, ან საერთოდ არ არის. მთავარი გადარჩენა კი არაა, არამედ ის, რასაც შეიტყობს გმირი, თუ საერთოდ შეიტყობს რამეს. ცხადია, ცოდნის შესაძენად აუცილებელი პირობებიც განსჯის საგანი ხდება.
როცა ლაქსნესის წიგნში ერთ გულუბრყვილო ახალგაზრდა კაცს ისლანდიის ეპისკოპოსი სნეფელში მიმდინარე მოვლენების გამოძიებას დაავალებს, ის უარს აცხადებს და ამბობს, რომ ამ მისიის აღსასრულებლად საჭირო კვალიფიკაცია არ აქვს. “არც შესაფერისი გარეგნობა”, – მოხერხებულად დაამატებს იგი და მაგალითად თავისი სიყმაწვილე და ავტორიტეტის ნაკლებობა მოაქვს, რაც ხელს შეუშლის, გულდასმით გამოიძიოს პატივსაცემი მოხუცის მიერ პასტორალური მოვალეობების უგულებელყოფა – მით უფრო მაშინ, როცა ამ უკანასკნელს თვით ეპისკოპოსის სიტყვებიც კი არ შეუსმენია. ეს ახალგაზრდა კაცი (მკითხველს ეუბნებიან, რომ იგი 25 წლისაა და სტუდენტია) სტუდენტი-თეოლოგი მაინც თუ არის? არა, არც კი. სასულიერო სფეროში აპირებს მოღვაწეობას? სულაც არა. დაქორწინებულია? არა (როგორც ვიგებთ, სინამდვილეში უმანკოა). მაშ, რა პრობლემაა? არც არანაირი. ბრძენი ეპისკოპოსის თვალში, კანდიდივით გამოუცდელი ახალგაზრდა ისლანდიელის უმეცრება სწორედ ის არის, რაც მას საჭირო პიროვნებად აქცევს. ამ ყმაწვილკაცს რომ შესაბამისი კვალიფიკაცია ჰქონოდა, ალბათ ცდუნებას ვერ გაუძლებდა და იმ ყველაფერს განსჯიდა, რაც ნახა.
ეპისკოპოსი უხსნის: ახალგაზრდამ მხოლოდ ის უნდა გააკეთოს, რომ თვალები ფართოდ გაახილოს, ყველას მოუსმინოს და შენიშვნები ჩაიწეროს. ეპისკოპოსმა იცის: მას ამის შესრულება შეუძლია – ყმაწვილკაცს აკვირდებოდა, როცა იგი სტენოგრაფიულ ჩანაწერს აკეთებდა სინოდის ბოლო კრებაზე და იმასაც იყენებდა… რა ჰქვია? ფონოგრაფს? მაგნეტოფონს ვიყენებდი, – პასუხობს ახალგაზრდა კაცი. ეპისკოპოსი კი აგრძელებს: ჩაწერე ყველაფერი, რასაც დაინახავ და გაიგონებ. ოღონდ არ განსაჯო.
ლაქსნესის რომანი მოგზაურობის ამბავიცაა და ანგარიშიც.
ფილოსოფიური რომანი უმთავრესად რომანული გამონაგონის იდეასთან დაპირისპირებით ვითარდება. ერთ-ერთი ცნობილი ხერხია, წარმოადგინო გამონაგონი, როგორც ავტორის სიკვდილისა თუ გაუჩინარების შემდეგ ნაპოვნი ან აღდგენილი დოკუმენტი: გამოკვლევა, ჩანაწერები, დღიური, პირადი წერილები.
ლაქსნესის წიგნის ანტი-რომანული მხარეა ის, რომ მკითხველს მომზადებული ან მომზადების პროცესში მყოფი დოკუმენტი აქვს ხელში, უფრო განსახილველად წარდგენილი, ვიდრე ნაპოვნი. მწერლის მახვილგონივრული ჩანაფიქრით, “ანგარიშს” ორი მნიშვნელობა აქვს: ანგარიში მკითხველის წინაშე, ხან პირველ პირში მოთხრობილი, ხან კი შეულამაზებელი დიალოგის სახით მოწოდებული, რომელიც სტენოგრაფიულ რვეულებში ჩაწერილი საუბრებიდან და დაკვირვებებიდან იმ ანგარიშის მასალადაა შერჩეული, რომელიც ჯერ კიდევ არ დაწერილა და არც არავის წაუკითხავს. ლაქსნესის ნარატივი მებიუსის ლენტს ჰგავს: ანგარიში მკითხველისთვის და ანგარიში ეპისკოპოსისთვის მუდმივად ერთმანეთში გადადის. პირველი პირის ხმა, სინამდვილეში, ჰიბრიდული ხმაა. ახალგაზრდა კაცი – ვის სახელსაც ვერასდროს გავიგებთ – ხშირად საკუთარ თავს მესამე პირში ახსენებს. “ქვემორე ხელისმომწერი” – თავიდან იგი სწორედ ასე გვეცნობა. შემდეგ საკუთარ თავს “ეპისკოპოსის ემისარს” უწოდებს, შემოკლებით “ეპიემს” და რომანის ბოლომდე ქვემორე ხელისმომწერად თუ ეპიემად რჩება.
იქაურები ისლანდიის ეპისკოპოსის ემისრის ჩამოსვლას ელიან – ამას ეპიემი მაშინ იგებს, როცა ავტობუსი შორეულ სოფლამდე მიიყვანს გაზაფხულის ერთ დღეს, მაისის დასაწყისში. ეპიემის კოლორიტული, გულდახურული და ამავე დროს მაინც სოფლურად ენაჭარტალა ინფორმანტები იმთავითვე ყოველგვარი ზედმეტი ცნობისმოყვარეობისა თუ ანტაგონიზმის გარეშე მისცემენ დაკითხვის უფლებას. ჰო, რომანში კომიკური ეფექტი აქვს იმას, რომ სოფლელები მას ისე მიმართავენ, როგორც “ეპისკოპოსს”. როცა იგი შეახსენებს, უბრალო ემისარი ვარო, ისინი პასუხობენ, თქვენი როლი სულიერად ეპისკოპოსთან გათანაბრებთო. ეპისკოპოსის ემისარი, ეპისკოპოსი – რამ გაყო?
ჰოდა, ეს სერიოზული, მორიდებული ყმაწვილკაცი, ვინც ზოგჯერ სიმორცხვის გამო საკუთარ თავზე მესამე პირში საუბრობს, სად აღარ დადის, ვის აღარ ესაუბრება – ეს რომანი ხომ საუბარია, კამათია, სჯა-ბაასია, ხმამაღლა ფიქრი და განსჯაა. ყველას, ვისაც იგი ესაუბრება, წარმართული ან პოსტ-ქრისტიანული იდეები აქვს დროის, მოვალეობების და სამყაროს წარმმართველი ძალების შესახებ: ყინულის მთის ძირას მდებარე პატარა სოფლის სულიერი სახე სრულიად გადასხვაფერებულია. ახლა აქ მოუხელთებელ პასტორ იონთან ერთად – ვინც, პურის ფულს იმით შოულობს, რომ ყველანაირ საქმეს აკეთებს მთელს დასახლებაში და როცა ეპიემი საბოლოოდ მაინც გამოიჭერს, იგი ამ ახალგაზრდას შოკში აგდებს თავისი საეჭვო თეოლოგიური დაკვირვებებით – მოქმედებს გურუების ინტერნაციონალური კონკლავი, რომელთაგან ყველაზე გამოჩენილი დოქტორი გოდმან სინგმანია ოუჰაიდან, კალიფორნიიდან. ეპიემს არ სურს, რომელიმე ერეტიკულ მიმდინარეობაში გაერიოს. უნდა, რომ ისევ სტუმრად, დამკვირვებლად, სტენოგრაფისტად დარჩეს: მისი ამოცანაა, უბრალოდ სარკე იყოს. თუმცა როცა ეროსი პასტორის იდუმალი ცოლის, უას სახით შემოიჭრება, იგი თავიდან უხალისოდ, მერე კი დიდი გატაცებით თმობს პოზიციებს და ამ ყველაფრის მონაწილე ხდება. მას რაღაც უნდა, რაღაც არ ასვენებს. მგზნებარე სურვილი საბოლოოდ ამოხეთქავს. ეს უკვე მისი მოგზაურობა, მისი ინიციაციაა (“ანგარიში უბრალოდ სისხლად და ხორცად კი არ მექცა, ჩემი ცხოვრების არსი შეერია ამ ანგარიშს”). მოგზაურობა მაშინ სრულდება, როცა იდუმალი არსება მოჩვენება აღმოჩნდება და ქრება. ეროტიკული გარდასახვის უტოპია ხომ მხოლოდ სიზმარი იყო. ინიციაციის დარღვევა კი მაინც რთულია. პროტაგორნისტმა უნდა იმუშაოს, რათა რეალობას დაუბრუნდეს.
რომანი – სიზმარი
მკითხველები იოლად ამოიცნობენ სკანდინავიური მითოლოგიისთვის დამახასიათებელ სიზმარეულ სამყაროს, რომელშიც მამრის სულიერ ძიებას მარადქალური საწყისის სულგრძელობა თუ მოქნილობა ეხმარება და საფრთხეებისგან იცავს. იბსენის “პერ გიუნტის” სოლვეიგის, სტრინდბერგის “სიზმრების თამაშის” ინდრას ტყუპისცალი და – უა საოცარი ქალია, რომელიც გადაიქცევა: ალქაჯად, მეძავად, დედად, საყვარლად, სიბრძნის უშრეტ წყაროდ. უა ამბობს, რომ 52 წლისაა, ანუ ორჯერ უფროსია ეპიემზე – იგივე ასაკობრივი სხვაობაა, შენიშნავს იგი, წმინდა ტერეზასა და სან ხუან დე ლა კრუსს შორის რომ იყო, როცა მათ ერთმანეთი გაიცნეს. სინამდვილეში, ის სახეცვალებადია, უკვდავია. მარადიულობას აქ ქალის სახე აქვს. უა პასტორ იონის ცოლია (მიუხედავად იმისა, რომ კათოლიკეა) და აქამდე ბორდელის მეძავიც ყოფილა ბუენოს აირესში, მონაზონიც და კიდევ უამრავი ვინმე. იგი თითქმის ყველა ძირითად ენაზე საუბრობს. უსასრულოდ ქსოვს: ხელთათმანებს – როგორც ამბობს, პერუელი მეზღვაურებისთვის. დიდი უცნაური ამბავია: სავარაუდოდ, ის მოკვდა, თევზად გადაიქცა და რაღაც დროის მანძილზე ყინულში იდო, ახლა კი პასტორმა იონმა მკვდრეთით აღადგინა და სადაცაა, ეპიემის საყვარელიც გახდება.
ეს მითის უბრალო პაროდია კი არ არის, არამედ ჩრდილოურ სტილში წარმოდგენილი მარადიული მითოლოგიაა. სტრინდბერგმა მისი დავიწყებული შედევრის “სიზმრების თამაშის” წინასიტყვაობაში დაწერა: “დრო და სივრცე არ არსებობს”. დრო და სივრცე მუდმივად იცვლება რომან-სიზმარში, სიზმრების თამაშში. დრო შეიძლება ყოველთვის გაუქმდეს. სივრცე მრავალია.
სტრინდბერგთან უდროობა და უადგილობა ირონიული არ არის, ლაქსნესთან კი პირიქით – ის თავის რომანში განზრახ მიმოაბნევს უხეშ დეტალებს – ისტორიულ ნიშნულებს, რომლებიც მკითხველს შეახსენებს, რომ ეს მხოლოდ ჩრდილოური მითოლოგიის ფოლკლორული დრო კი არ არის, არამედ ნარცისულ-აპოკალიფსური ლტოლვის უმნიშვნელოვანესი წელი: 1968. წიგნის ავტორი, ვინც პირველი რომანი 19 წლის ასაკში გამოაქვეყნა და ხანგრძლივი, სრულიად არაპროვინციული ცხოვრების მანძილზე (95 წლის გარდაიცვალა) 60 რომანი დაწერა, იმ დროს 66 წლის იყო. ისლანდიის ერთ-ერთ სოფელში დაბადებული მწერალი 1920-იანი წლების ბოლოს ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ძირითადად ჰოლივუდში ცხოვრობდა. ბრეხტთან მეგობრობდა. 30-იან წლებში საბჭოთა კავშირშიც იმყოფებოდა. ამ რომანს როცა წერდა, სტალინის მშვიდობის პრიზი (1952) და ლიტერატურის დარგში ნობელის პრემია (1955) უკვე მიღებული ჰქონდა. მას იმ ეპიკური რომანებით იცნობდნენ, ღარიბი ისლანდიელი გლეხების შესახებ რომ დაეწერა. სუფთა სინდისი ჰქონდა. ათწლეულების მანძილზე საბჭოთა კავშირით იყო აღფრთოვანებული, მერე ტაოიზმით დაინტერესდა. სარტრის “წმინდა ჟენე” წაიკითხა და საჯაროდ დაგმო ამერიკული ბაზების არსებობა ისლანდიაში, ამერიკის ომი ვიეტნამში. “ყინულის მთის ძირას” კი საერთოდ არ ასახავს ამ ყველაფერს. იგი უკიდურესი დაცინვის, თავისუფლებისა და ენამახვილობის ნიმუშია. ის არაფერს ჰგავს, რაც კი ლაქსნესს ოდესმე დაუწერია.
კომიკური რომანი
კომიკურ რომანშიც გულუბრყვილო მთხრობელი გვხვდება: ადამიანი, რომელსაც რაღაც ბოლომდე არ ესმის და შეუფერებლად უშრეტი მხნეობა თუ ოპტიმიზმი აქვს. პასტორი იონი, უა, სოფლელები – ყველა ეუბნება ეპიემს, რომ ის ვერაფერს ხვდება. “პატარა კი ხარ, მაგრამ ცოტა ხომ არ წაიშტერებ, ჩემო ბიჭუნა?” – ეკითხება უა ალერსიანად. ყოველ ნაბიჯზე ცდებოდე, მაგრამ გულს არ იტეხდე, შეცდომებს მამაცურად აღიარებდე და მაინც ჯიუტად აგრძელებდე იმავე საქმეს – ეს ხომ კომიკური სიტუაციაა (გულწრფელობის კომედია ყველაზე კარგი მაშინ გამოდის, როცა პროტაგონისტი ახალგაზრდაა, როგორც სტენდალის ავტობიოგრაფიულ “ანრი ბრიულარის ცხოვრებაში”). წესიერი და პატიოსანი გმირი, ვინც აბსურდულ სიტუაციებში ამოყოფს ხოლმე თავს, ცდილობს, იოლად მიაგნოს გამოსავალს და უმრავლეს შემთხვევაში, წარმატებასაც აღწევს. იმას, რომ უსახელო მთხრობელი ხან “მე”-ს ამბობს და ხან საკუთარ თავზე მესამე პირში ლაპარაკობს, დეპერსონალიზაციის უცნაური ელფერი დაჰკრავს, რაც ასევე სიცილს იწვევს. ხმების დაუდევრად არევა მთელს პათოსს ანგრევს. ის კომიკური გმირის მონათხრობის ნაკლებ სანდოობაზე მიანიშნებს.
სულაც არ იქნება კომიკური, რომ მართლაც განსაცვიფრებელი ან აბსურდული რამ გაგიკვირდეს. ეპისკოპოსის დავალება – რასაც არ უნდა გადაეყაროს მისი ახალგაზრდა ემისარი, ყველაფერი ჩაინიშნოს – თავისი არსით, უკვე კომიკურ სცენარს წარმოადგენს. ეპიემი ყოველთვის ინიშნავს იმ აბსურდულ სიტუაციებს, რომლებშიც აღმოჩნდება: მაგალითად, სოფელში ყოფნის მთელი დროის განმავლობაში პასტორის მოსამსახურე მას ყოველ დღე მხოლოდ ნამცხვრებით უმასპინძლდება.
გაიხსენეთ ბასტერ კიტონისა და ჰარი ლენგდონის ფილმები, გაიხსენეთ გერტრუდ სტაინის წიგნები. კომიკური სიტუაციის მთავარი ელემენტებია: გაქვავებული სახე, ერთი და იმავეს გამეორება, ნაკლები ემოციურობა, იმის ვერ მიხვედრა (ყოველ შემთხვევაში, დროებით მაინც), თუ რას აკეთებს სხვა (რაც მაყურებელს თავგზააბნეულ გმირთან შედარებით უპირატესობას ანიჭებს), მიამიტური საქციელი, შეუსაბამო მხნეობა – ეს ყველაფერი ბავშვურობის შთაბეჭდილებას ტოვებს.
კომიკურობა სასტიკიცაა. ეს არის რომანი დამცირების – გმირის დამცირების შესახებ. ის უძლებს იმედგაცრუებას, უძილობას, შიმშილს (არა, ახლა ეკლესია ღია არ არის. არა, ახლა ამას ვერ მიირთმევთ. არა, არ ვიცი, სად არის პასტორი). ეს იმ იდუმალ ავტორიტეტთან დაპირისპირებაა, რომელიც საკუთარ თავს ბოლომდე არ ამჟღავნებს. პასტორმა იონმა თავის ავტორიტეტზე უარი მაშინ თქვა, როცა საეკლესიო მოვალეობების აღსრულება შეწყვიტა და მექანიკოსი გახდა, თუმცა, სინამდვილეში, ბევრად უფრო დიდ, მისტიკურ, კოსმიურ, გალაქტიკათშორის ავტორიტეტთან მისასვლელი გზა იპოვა. ეპიემი შემთხვევით გადააწყდება რაღაც შეკრებას – იმ ავტორიტეტული ფიგურების თავყრილობას, რომელთა წარმომავლობისა და ძალების გაშიფვრას ვერ ახერხებს. რა თქმა უნდა, ისინი თაღლითები, შარლატანები არიან და არც არიან – ან, ყოველ შემთხვევაში, გულუბრყვილო მსხვერპლი იმსახურებს მათ არსებობას (როგორც შარლატანი მოძღვრებისა და სოფლელი ბრიყვების შესახებ დაწერილ გაცილებით პირქუშ უნგრულ რომანში, კრასნაჰორკაის “სატანტანგოში”). საითაც არ უნდა გაიხედოს ეპიემმა, მაინც ვერაფერს ხვდება და არც არავინ ეხმარება იმაში, რომ რამე გაიგოს. პასტორი გასულია, ეკლესია დაკეტილია. თუმცა განსხვავებით, ვთქვათ, კაფკას “ცოხესიმაგრის” კ.-სგან, ეპიემი არ იტანჯება. არსად ჩანს, რომ ამ დამცირებების გამო ტკივილს გრძნობდეს. რომანში უცნაური სიცივე იგრძნობა. ის სასტიკიცაა და მხიარულიც.
ვიზიონერული რომანი
კომიკურ რომანსა და ვიზიონერულ რომანსაც აქვთ რაღაც საერთო: ბუნდოვანება. კომიკურ ასპექტს უაზრობა და სიცარიელე ქმნის, რაც უდავოდ დიდი რესურსია კომედიისთვის და აგრეთვე, სულიერებისათვის – აღმოსავლური (ტაოისტური) ვერსიით მაინც, რომლითაც ლაქსნესი იყო აღფრთოვანებული.
რომანის დასაწყისში ახალგაზრდა კაცი მცირე წინააღმდეგობას მაინც გამოხატავს, რადგან თვლის, რომ ეპისკოპოსის მიერ დაკისრებული მისიის განხორციელების უნარი არ შესწევს. შეკითხვებს სვამს: რა უნდა ვთქვა? რა უნდა ვქნა?
ეპისკოპოსი პასუხობს: “უბრალოდ, რაც შეიძლება, ცოტა თქვი და ცოტა აკეთე. თვალები ფართოდ გაახილე. ამინდზე ილაპარაკე. იკითხე, შარშან და შარშანწინ როგორი ზაფხული იდგა-თქო. თქვი, ეპისკოპოსს რევმატიზმი აწუხებს-თქო. თუ ვინმეს ასევე აწუხებს რევმატიზმი, ჰკითხე, რა ადგილას გტკივათ-თქო. ნუ შეეცდები, რაიმე გამოასწორო…”
აი, ეპისკოპოსის კიდევ ერთი სიბრძნე: “ნურაფერში ჩაერევი – იყავი გულგრილი!… რაც შეიძლება, მეტი წერე მესამე პირში… არანაირი შემოწმება-გადამოწმება!… არ დაგავიწყდეს, რომ ცოტა ვინმე თუ გადმოგიგდებს სიმართლის მარცვალზე მეტს: არავინ გეტყვის სიმართლის დიდ ნაწილს, მით უფრო მთელ სიმართლეს… როცა ადამიანები საუბრობენ, ისინი საკუთარ თავს ამჟღავნებენ, სულ ერთია, ტყუილს ამბობენ თუ მართალს… დაიხსომე, ნებისმიერი ტყუილი, განზრახ ნათქვამიც კი, ხშირად უფრო მნიშვნელოვან ფაქტს წარმოადგენს, ვიდრე სრულიად გულწრფელად მოყოლილი სიმართლე. არ შეასწორო ისინი და არც ინტერპრეტაცია სცადო”.
განა ეს სულიერების თეორია და ლიტერატურის თეორია არ არის?
ცხადია, სულიერების მხრივ ყინულის მთის ძირას ქრისტიანობის საზღვრებს დიდი ხნის წინ გასცდნენ (პასტორი იონი ფიქრობს, რომ ყველა ღმერთი, რომელსაც ხალხი ეთაყვანება, თანაბრად კარგი და თანაბრად არასრულყოფილია). ეს რაღაც უფრო მეტია, ვიდრე ბუნების კანონი. და ღმერთებს რა როლი ენიჭებათ? რელიგიას? მკრეხელური სიმსუბუქე, რომლითაც ღრმააზროვან კითხვებს სვამენ ამ რომანში, მეტად შორს არის იმ სერიოზულობისგან, რუსულ თუ გერმანულ ლიტერატურაში რომ ახლავს მათ. ეს საოცრად მომხიბლავი რომანია, რომელიც პაროდიად მოჩანს. ეს “ნიუ ეიჯის” სახალისო აბდაუბდით სავსე რელიგიური სატირაა. ეს იდეების წიგნია და არაფრით ჰგავს ლაქსნესის არცერთ სხვა ნაწარმოებს.
ლაქსნესს ზებუნებრივი ძალის არ სჯეროდა. მას ცხოვრების სისასტიკის სწამდა: მხოლოდ სიცილი რჩება უასგან, იმ ქალისგან, ვის წინაშეც ეპიემმა ფარ-ხმალი დაყარა და ვინც უკვალოდ გაქრა. რაც მოხდა, სიზმარივით მოჩანს, ანუ ძიების რომანი მაინც რეალობასთან სავალდებულო დაბრუნებით მთავრდება. ეპიემი სასტიკ ბედისწერას ვერსად გაექცევა.
“თქვენი ემისარი თავის სამგზავრო ჩანთიანად გაიძურწა შუა სიცილში”, – ამგვარად ასრულებს ეპიემი ეპისკოპოსისთვის წარსადგენ ანგარიშს. რომანიც ასე მთავრდება. “დამფრთხალი ვიყავი და თავქუდმოგლეჯილი გავრბოდი იმავე ბილიკზე, რომლითაც აქ მოვედი. იმედი მქონდა, რომ მთავარ გზას ისევ მივაგნებდი”. “ყინულის მთის ძირას” საოცარი რომანია, რომელშიც ყველაზე ამბიციური შეკითხვებია დასმული, მაგრამ ის რომანთან ერთად მოგზაურობაცაა, რომელიც ადრე თუ გვიან უნდა დასრულდეს, მკითხველი კი გაოგნებული, გულმოსული და – თუ ლაქსნესის წიგნმა თავისი საქმე შეასრულა – ალბათ მთავარი გზის ხელახლა პოვნის სურვილით ნაკლებად შეპყრობილი უნდა დარჩეს, ვიდრე თვით ეპიემია.* წიგნის ისლანდიური სათაური სიტყვასიტყვით ითარგმნება, როგორც “ქრისტიანობა ყინულის მთასთან”.
The New York Times Book Review, 2005
ინგლისურიდან თარგმნა ირმა ტაველიძემ
დიდტანიანი პროზაული ნაწარმოები, რომელსაც უკეთესი სახელის არარსებობის გამო, რომანი ეწოდება, უნდა გათავისუფლდეს მე-19 საუკუნეში დაკისრებული სასიცოცხლო მნიშვნელობის ვალდებულებისგან: მოგვითხროს იმ პერსონაჟების ამბავი, ვისი როლი და ბედისწერაც ჩვეულებრივი, ე.წ. რეალური ცხოვრებიდან იქნება აღებული. ნარატივები, რომლებიც ამ ხელოვნურ ჩარჩოს სცდებიან და სხვაგვარ ამბებს მოგვითხრობენ, ან საერთოდ არ მოგვითხრობენ რაიმე ამბავს, მე-19 საუკუნეზე ბევრად უფრო ძველ ტრადიციებს ეყრდნობიან, მაგრამ ისინი, დღესაც კი, ინოვაციურად, ულტრალიტერატურულად ან ძალიან უცნაურად გვეჩვენება. მახსენდება რომანები, რომლებიც უმთავრესად დიალოგებითაა აგებული; რომანები, რომლებიც საშინლად კომიკურია (და ამდენად, ზღვარგადასული), ან სულაც დიდაქტიკურია; რომანები, რომელთა პერსონაჟები დღე და ღამ ფიქრებში გართულნი არიან, ან სმენადქცეულ თანამოსაუბრეს სულიერ თუ ინტელექტუალურ საკითხებზე ეკამათებიან; რომანები, რომლებიც მოგვითხრობენ, თუ როგორ ეზიარება გულუბრყვილო ყმაწვილი არაამქვეყნიურ სიბრძნესა თუ მწარე სიმართლეს; რომანები, რომელთა პერსონაჟებსაც ზებუნებრივი ძალა აქვთ, მაგალითად, გარდასახვა ან მკვდრეთით აღდგომა შეუძლიათ; რომანები, რომლებშიც წარმოსახვითი გეოგრაფიული გარემოა აღწერილი. გაუმართლებელი იქნება, თუ ავდგებით და უბრალოდ, რომანებს დავარქმევთ ისეთ ნაწარმოებებს, როგორიცაა: “გულივერის მოგზაურობა”, “კანდიდი”, “ტრისტრამ შენდი”, “ჟაკ-ფატალისტი და მისი ბატონი”, “ალისა საოცრებათა ქვეყანაში”, გერშენზონისა და ივანოვის “ორი კუთხიდან მიმოწერა”, კაფკას “ციხე-სიმაგრე”, ჰესეს “ტრამალის მგელი”, ვულფის “ტალღები”, ოლაფ სტეპლდონის “უცნაური ჯონი”, გომბროვიჩის “ფერდიდურკე”, კალვინოს “უხილავი ქალაქები”, ან სულაც პორნოგრაფიული ნარატივები. იმის საჩვენებლად, რომ ჩამოთვლილი ტექსტები რომანის ტრადიციულ ჩარჩოში ვერ თავსდება, სპეციალური ტერმინებია შემოღებული: “სამეცნიერო ფანტასტიკა”, “ზღაპარი, იგავი, ალეგორია”, “ფილოსოფიური რომანი”, “რომანი-სიზმარი”, “ვიზიონერული რომანი”, “ფენტეზის ჟანრის ლიტერატურა”, “სიბრძნისმეტყველებითი ლიტერატურა”, “პაროდია”, “სექსუალური საკითხავი”. ტრადიცია გვავალებს, რომ გასული საუკუნეების არაერთი ლიტერატურული შედევრი აუცილებლად ამ კატეგორიებიდან რომელიმეში მოვათავსოთ. მხოლოდ ერთი რომანი ვიცი, რომელიც ყველა მათგანს თანაბრად შეესაბამება – ეს ჰალდორ ლაქსნესის სრულიად ორიგინალური, დაუნდობელი და ამავე დროს ძალიან სასაცილო წიგნია: “ყინულის მთის ძირას”.
სამეცნიერო ფანტასტიკა
1864 წელს გამოქვეყნდა ჟიულ ვერნის “მოგზაურობა დედამიწის ცენტრისკენ”, სამკაციანი ჯგუფის ამაღელვებელი თავგადასავალი, რომელსაც მინერალოგიის გერმანელი პროფესორი – ფიცხი და გადარეული გიჟი-მეცნიერი ხელმძღვანელობს. ეს ხალხი ჩამქრალი ვულკანის კრატერში ჩაეშვება ისლანდიის ყინულებში, კერძოდ სნეფელში და მოგზაურობის დასასრულს მოქმედი ვულკანის გადახსნილი პირიდან ამოდის სხვა კუნძულზე, სტრომბოლიში, სიცილიის სანაპიროზე. სნეფელი კიდევ ერთ სრულიად ფანტასტიკურ მისიას მასპინძლობს ასი წლის შემდეგ, 1968 წელს, ისლანდიელი მწერლის, ჰალდორ ლაქსნესის რომანში, რომელშიც ნათლად ჩანს გაცნობიერებული ირონია: სამეცნიერო ფანტასტიკის ფრანგმა მამამთავარმა ხომ ისლანდიური ადგილი მიისაკუთრა. ამჯერად მიწის გულში ჩასვლა საჭირო აღარ არის, ყინულის მთის უბრალო სიახლოვეც საკმარისია იმისთვის, რომ წარმოუდგენელი კოსმიური მისტერიები დატრიალდეს.
რაიმე უჩვეულოს გამოგონება, რასაც ხშირად სასწაულებრივ, ჯადოსნურ ან ზებუნებრივ მოვლენად აღიქვამენ, თხრობის მუდმივი ამოცანაა. მასში მოსახვედრად ტრადიცია ფიზიკურ ადგილს გვთავაზობს: გამოქვაბულს, გვირაბს ან ორმოს, რომელსაც ძალიან უცნაურ თუ სულაც მოჯადოებულ სამეფოში შევყავართ, სადაც ალტერნატიული რეალობა გვხვდება. ლაქსნესის ამბავში სნეფელის სიახლოვეს ცხოვრება ისეთ წარმოუდგენელ სიმამაცეს არ მოითხოვს, მიწის გულამდე ჩასვლას რომ სჭირდება. აქაურმა ისლანდიელებმა კარგად იციან: ყინულის მთა თავად არის სამყაროს ცენტრი. ზებუნებრივი (ეს ცენტრი) ზედაპირზევეა მოცემული, ყოველდღიური ცხოვრების საბურველით – სოფელში, რომლის გზააცდენილმა პასტორმაც საეკლესიო მსახურების განხორციელება, ბავშვების მონათვლა, მკვდრების დამარხვა შეწყვიტა. ქრისტიანობა (ისლანდიელები ევანგელისტი ლუთერანები არიან) ისაა, რაც ნორმალურია, ისტორიულია, ლოკალურია* (მიწათმოქმედ ვიკინგთა კუნძული ქრისტიანულ რწმენაზე ერთ დღეში მოექცა, ალტინგზე – მსოფლიოს უძველესი ეროვნული პარლამენტის სხდომაზე, 999 წელს). ის კი, რაც შორეულ სნეფელში ხდება, ანომალურია, კოსმიურია, გლობალურია.
სამეცნიერო ფანტასტიკა ორი მიმართულებით უპირისპირდება დროისა და სივრცის კონვენციურ იდეებს. ერთი მხრივ, დრო შეიძლება შემოკლდეს ან “ირეალური” გახდეს, ხოლო მეორე მხრივ, სამყაროში არის განსაკუთრებული ადგილები, სადაც იდენტობისა და მორალის მმართველი ნაცნობი კანონები სრულიად დარღვეულია. სერიოზული სამეცნიერო ფანტასტიკის ნიმუშებში ეს ის ადგილებია, სადაც სიკეთე და ბოროტება ერთმანეთს ებრძვის. უფრო მსუბუქ ვერსიებში კი ამგვარი გეოგრაფიული გამონაკლისი სიბრძნის დაგროვების ადგილი ხდება. სნეფელი სწორედ ასეთი ტერიტორიაა, ან ასეთი ჰგონიათ. აქ ხალხი საკუთარი მიწიერი ცხოვრებით ცხოვრობს და როგორც ჩანს, არავის აღელვებს იმ გარემოს უნიკალურობა, რომელიც მის ირგვლივაა: “ამ ადგილებში არავის ეპარება ეჭვი, რომ ყინულის მთა სამყაროს ცენტრია”. სნეფელი ერთგვარ ლაბორატორიად ქცეულა, სადაც რაღაც ახალი და ამაღელვებელი ხდება: ის იდუმალი ყარიბობის ადგილია.
როგორც თხრობის ნაირსახეობა, სამეცნიერო ფანტასტიკა ალეგორიული ლიტერატურისთვის დამახასიათებელი ძიების თანამედროვე ვარიანტია. მას ხშირად სახიფათო ან იდუმალი მოგზაურობის სახე აქვს, რომელსაც გულადი, თუმცა კი უმეცარი მოგზაური გვიამბობს – სწორედ ის, დაბრკოლებებს მამაცურად რომ უმკლავდება, რათა სხვა რეალობას დაუპირისპირდეს და იქ უამრავი რამ აღმოაჩინოს. სწორედ ამ კაცის ხარჯზე (რადგან ის ყოველთვის კაცია) იძენს ცოდნას ადამიანთა მოდგმა, რადგან ქალები მთელი კაცობრიობის წარმომადგენლებად კი არ მოიაზრებიან, არამედ მხოლოდ ქალების ნაწილად. ქალმა შეძლება თავისი სქესი წარმოადგინოს. მხოლოდ კაცი წარმოადგენს კაცსა თუ კაცობრიობას – ყველას. რა თქმა უნდა, მდედრობითი სქესის პროტაგონისტი შეიძლება ბავშვს წარმოადგენდეს (“ალისა საოცრებათა ქვეყანაში”), მაგრამ არა ზრდასრულ ადამიანს.
ამგვარად, ორივე წიგნს: “მოგზაურობა დედამიწის ცენტრისკენ” და “ყინულის მთის ძირას”, პროტაგონისტად და მთხრობელად კეთილშობილი, გულუბრყვილო ახალგაზრდა კაცი ჰყავს, რომელიც საკუთარ სურვილს უფრო ასაკოვანი ავტორიტეტული ფიგურის ნებას უმორჩილებს. ვერნის მთხრობელი, აქსელი, გამოჩენილი პროფესორის, ლიდენბროკის ობოლი ძმისშვილი და ასისტენტია. ის უარს ვერ ეუბნება ბიძას, ისლანდიელ გიდთან ერთად ახლდეს ამ მოგზაურობაში, თუმცა დარწმუნებულია: ეს მათ სიცოცხლის ფასად დაუჯდებათ. ლაქსნესის რომანში კი, რომელიც პაროდიული შენიშვნით იწყება, მთხრობელი უსახელო ახალგაზრდაა, ვისაც რეიკიავიკში მყოფი ისლანდიელი ეპისკოპოსი სნეფელის ყინულის მთის ძირას მდებარე სოფელში გზავნის – “უმნიშვნელოვანესი კვლევის ჩასატარებლად ჟიულ ვერნის ეპოქიდან მთელს მსოფლიოში ცნობილი მთის შემოგარენში”. მან უნდა გაარკვიოს, თუ რა მოუვიდა იქაურ სამწყსოს, რომლის წინამძღოლსაც – პასტორ იონ იონსონს, რომელსაც პრიმუსს უწოდებენ – 20 წელია, ხელფასი არ აუღია. ნუთუ იქაურები ისევ ქრისტიანები არიან? ხმები დადის, მათ ეკლესიის კარი აჭედეს და აღარც საეკლესიო მსახურება ტარდებაო, პასტორი იმ ქალთან ცხოვრობს, ვინც მისი ცოლი არ არისო და იმასაც ამბობენ, მან ვიღაცის გვამი ყინულში ჩატოვაო.
ეპისკოპოსი ახალგაზრდა კაცს ეუბნება, რომ მან უამრავი წერილი გაუგზავნა პრიმუსს, მაგრამ პასუხი არ მიუღია. ახლა კი სურს, მისმა წარგზავნილმა მთელი სოფელი დაათვალიეროს, პასტორს გაესაუბროს და მისი სულიერი მდგომარეობა სათანადოდ შეაფასოს.
სამეცნიერო ფანტასტიკის მიღმა
“ყინულის მთის ძირას” ფილოსოფიური რომანი და რომანი-სიზმარიცაა. ის აგრეთვე ერთ-ერთი ყველაზე სასაცილო წიგნია, რაც კი ოდესმე დაწერილა. თუმცა ეს ჟანრები – სამეცნიერო ფანტასტიკა, ფილოსოფიური რომანი, რომანი- სიზმარი, კომიკური რომანი – ისეთი გამოკვეთილი არ არის, როგორიც შეიძლება გვეგონოს.
მაგალითად, ორივეს: სამეცნიერო ფანტასტიკასაც და ფილოსოფიურ რომანსაც სჭირდება მთავარი პერსონაჟები, რომლებიც სკეპტიკურები, შეუპოვრები, ამავე დროს კი განცვიფრებისა და აღფრთოვანებისთვის მზადმყოფნი იქნებიან. სამეცნიერო ფანტასტიკა, ჩვეულებრივ, მოგზაურობის გეგმით იწყება ხოლმე. ფილოსოფიური რომანი კი შეიძლება მოგზაურობის გარეშეც გავიდეს ფონს – ფიქრი ნაკლებ მოძრაობას ითხოვს – თუმცა ამას ნამდვილად ვერ ვიტყვით კლასიკური მამაკაცური წყვილის შემთხვევაში: ბატონი, რომელიც კითხვებს სვამს და მოსამსახურე, რომელსაც ეჭვი არ ეპარება, ანუ ის, ვინც საგონებელშია ჩავარდნილი და ის, ვისაც ჰგონია, რომ პასუხები აქვს.
სამეცნიერო ფანტასტიკაში პროტაგონისტი, პირველ რიგში, საკუთარ შიშებს უნდა მოერიოს. სრულიად გასაგებია აქსელის მღელვარება, ვინც ფიქრობს, რომ ბიძამისი სულელურ ავანტიურაში ჩაითრევს და თავს მიწაში ამოაყოფინებს. საკითხავი ის კი არ არის, აქედან რას ისწავლის, არამედ ფიზიკურად გაუძლებს თუ არა იგი იმ შოკს, რომელიც აუცილებლად დაატყდება. ფილოსოფიურ რომანს რაც შეეხება, აქ შიშისა და ნამდვილი საფრთხის ელემენტი მინიმალურია, ან საერთოდ არ არის. მთავარი გადარჩენა კი არაა, არამედ ის, რასაც შეიტყობს გმირი, თუ საერთოდ შეიტყობს რამეს. ცხადია, ცოდნის შესაძენად აუცილებელი პირობებიც განსჯის საგანი ხდება.
როცა ლაქსნესის წიგნში ერთ გულუბრყვილო ახალგაზრდა კაცს ისლანდიის ეპისკოპოსი სნეფელში მიმდინარე მოვლენების გამოძიებას დაავალებს, ის უარს აცხადებს და ამბობს, რომ ამ მისიის აღსასრულებლად საჭირო კვალიფიკაცია არ აქვს. “არც შესაფერისი გარეგნობა”, – მოხერხებულად დაამატებს იგი და მაგალითად თავისი სიყმაწვილე და ავტორიტეტის ნაკლებობა მოაქვს, რაც ხელს შეუშლის, გულდასმით გამოიძიოს პატივსაცემი მოხუცის მიერ პასტორალური მოვალეობების უგულებელყოფა – მით უფრო მაშინ, როცა ამ უკანასკნელს თვით ეპისკოპოსის სიტყვებიც კი არ შეუსმენია. ეს ახალგაზრდა კაცი (მკითხველს ეუბნებიან, რომ იგი 25 წლისაა და სტუდენტია) სტუდენტი-თეოლოგი მაინც თუ არის? არა, არც კი. სასულიერო სფეროში აპირებს მოღვაწეობას? სულაც არა. დაქორწინებულია? არა (როგორც ვიგებთ, სინამდვილეში უმანკოა). მაშ, რა პრობლემაა? არც არანაირი. ბრძენი ეპისკოპოსის თვალში, კანდიდივით გამოუცდელი ახალგაზრდა ისლანდიელის უმეცრება სწორედ ის არის, რაც მას საჭირო პიროვნებად აქცევს. ამ ყმაწვილკაცს რომ შესაბამისი კვალიფიკაცია ჰქონოდა, ალბათ ცდუნებას ვერ გაუძლებდა და იმ ყველაფერს განსჯიდა, რაც ნახა.
ეპისკოპოსი უხსნის: ახალგაზრდამ მხოლოდ ის უნდა გააკეთოს, რომ თვალები ფართოდ გაახილოს, ყველას მოუსმინოს და შენიშვნები ჩაიწეროს. ეპისკოპოსმა იცის: მას ამის შესრულება შეუძლია – ყმაწვილკაცს აკვირდებოდა, როცა იგი სტენოგრაფიულ ჩანაწერს აკეთებდა სინოდის ბოლო კრებაზე და იმასაც იყენებდა… რა ჰქვია? ფონოგრაფს? მაგნეტოფონს ვიყენებდი, – პასუხობს ახალგაზრდა კაცი. ეპისკოპოსი კი აგრძელებს: ჩაწერე ყველაფერი, რასაც დაინახავ და გაიგონებ. ოღონდ არ განსაჯო.
ლაქსნესის რომანი მოგზაურობის ამბავიცაა და ანგარიშიც.
ფილოსოფიური რომანი უმთავრესად რომანული გამონაგონის იდეასთან დაპირისპირებით ვითარდება. ერთ-ერთი ცნობილი ხერხია, წარმოადგინო გამონაგონი, როგორც ავტორის სიკვდილისა თუ გაუჩინარების შემდეგ ნაპოვნი ან აღდგენილი დოკუმენტი: გამოკვლევა, ჩანაწერები, დღიური, პირადი წერილები.
ლაქსნესის წიგნის ანტი-რომანული მხარეა ის, რომ მკითხველს მომზადებული ან მომზადების პროცესში მყოფი დოკუმენტი აქვს ხელში, უფრო განსახილველად წარდგენილი, ვიდრე ნაპოვნი. მწერლის მახვილგონივრული ჩანაფიქრით, “ანგარიშს” ორი მნიშვნელობა აქვს: ანგარიში მკითხველის წინაშე, ხან პირველ პირში მოთხრობილი, ხან კი შეულამაზებელი დიალოგის სახით მოწოდებული, რომელიც სტენოგრაფიულ რვეულებში ჩაწერილი საუბრებიდან და დაკვირვებებიდან იმ ანგარიშის მასალადაა შერჩეული, რომელიც ჯერ კიდევ არ დაწერილა და არც არავის წაუკითხავს. ლაქსნესის ნარატივი მებიუსის ლენტს ჰგავს: ანგარიში მკითხველისთვის და ანგარიში ეპისკოპოსისთვის მუდმივად ერთმანეთში გადადის. პირველი პირის ხმა, სინამდვილეში, ჰიბრიდული ხმაა. ახალგაზრდა კაცი – ვის სახელსაც ვერასდროს გავიგებთ – ხშირად საკუთარ თავს მესამე პირში ახსენებს. “ქვემორე ხელისმომწერი” – თავიდან იგი სწორედ ასე გვეცნობა. შემდეგ საკუთარ თავს “ეპისკოპოსის ემისარს” უწოდებს, შემოკლებით “ეპიემს” და რომანის ბოლომდე ქვემორე ხელისმომწერად თუ ეპიემად რჩება.
იქაურები ისლანდიის ეპისკოპოსის ემისრის ჩამოსვლას ელიან – ამას ეპიემი მაშინ იგებს, როცა ავტობუსი შორეულ სოფლამდე მიიყვანს გაზაფხულის ერთ დღეს, მაისის დასაწყისში. ეპიემის კოლორიტული, გულდახურული და ამავე დროს მაინც სოფლურად ენაჭარტალა ინფორმანტები იმთავითვე ყოველგვარი ზედმეტი ცნობისმოყვარეობისა თუ ანტაგონიზმის გარეშე მისცემენ დაკითხვის უფლებას. ჰო, რომანში კომიკური ეფექტი აქვს იმას, რომ სოფლელები მას ისე მიმართავენ, როგორც “ეპისკოპოსს”. როცა იგი შეახსენებს, უბრალო ემისარი ვარო, ისინი პასუხობენ, თქვენი როლი სულიერად ეპისკოპოსთან გათანაბრებთო. ეპისკოპოსის ემისარი, ეპისკოპოსი – რამ გაყო?
ჰოდა, ეს სერიოზული, მორიდებული ყმაწვილკაცი, ვინც ზოგჯერ სიმორცხვის გამო საკუთარ თავზე მესამე პირში საუბრობს, სად აღარ დადის, ვის აღარ ესაუბრება – ეს რომანი ხომ საუბარია, კამათია, სჯა-ბაასია, ხმამაღლა ფიქრი და განსჯაა. ყველას, ვისაც იგი ესაუბრება, წარმართული ან პოსტ-ქრისტიანული იდეები აქვს დროის, მოვალეობების და სამყაროს წარმმართველი ძალების შესახებ: ყინულის მთის ძირას მდებარე პატარა სოფლის სულიერი სახე სრულიად გადასხვაფერებულია. ახლა აქ მოუხელთებელ პასტორ იონთან ერთად – ვინც, პურის ფულს იმით შოულობს, რომ ყველანაირ საქმეს აკეთებს მთელს დასახლებაში და როცა ეპიემი საბოლოოდ მაინც გამოიჭერს, იგი ამ ახალგაზრდას შოკში აგდებს თავისი საეჭვო თეოლოგიური დაკვირვებებით – მოქმედებს გურუების ინტერნაციონალური კონკლავი, რომელთაგან ყველაზე გამოჩენილი დოქტორი გოდმან სინგმანია ოუჰაიდან, კალიფორნიიდან. ეპიემს არ სურს, რომელიმე ერეტიკულ მიმდინარეობაში გაერიოს. უნდა, რომ ისევ სტუმრად, დამკვირვებლად, სტენოგრაფისტად დარჩეს: მისი ამოცანაა, უბრალოდ სარკე იყოს. თუმცა როცა ეროსი პასტორის იდუმალი ცოლის, უას სახით შემოიჭრება, იგი თავიდან უხალისოდ, მერე კი დიდი გატაცებით თმობს პოზიციებს და ამ ყველაფრის მონაწილე ხდება. მას რაღაც უნდა, რაღაც არ ასვენებს. მგზნებარე სურვილი საბოლოოდ ამოხეთქავს. ეს უკვე მისი მოგზაურობა, მისი ინიციაციაა (“ანგარიში უბრალოდ სისხლად და ხორცად კი არ მექცა, ჩემი ცხოვრების არსი შეერია ამ ანგარიშს”). მოგზაურობა მაშინ სრულდება, როცა იდუმალი არსება მოჩვენება აღმოჩნდება და ქრება. ეროტიკული გარდასახვის უტოპია ხომ მხოლოდ სიზმარი იყო. ინიციაციის დარღვევა კი მაინც რთულია. პროტაგორნისტმა უნდა იმუშაოს, რათა რეალობას დაუბრუნდეს.
რომანი – სიზმარი
მკითხველები იოლად ამოიცნობენ სკანდინავიური მითოლოგიისთვის დამახასიათებელ სიზმარეულ სამყაროს, რომელშიც მამრის სულიერ ძიებას მარადქალური საწყისის სულგრძელობა თუ მოქნილობა ეხმარება და საფრთხეებისგან იცავს. იბსენის “პერ გიუნტის” სოლვეიგის, სტრინდბერგის “სიზმრების თამაშის” ინდრას ტყუპისცალი და – უა საოცარი ქალია, რომელიც გადაიქცევა: ალქაჯად, მეძავად, დედად, საყვარლად, სიბრძნის უშრეტ წყაროდ. უა ამბობს, რომ 52 წლისაა, ანუ ორჯერ უფროსია ეპიემზე – იგივე ასაკობრივი სხვაობაა, შენიშნავს იგი, წმინდა ტერეზასა და სან ხუან დე ლა კრუსს შორის რომ იყო, როცა მათ ერთმანეთი გაიცნეს. სინამდვილეში, ის სახეცვალებადია, უკვდავია. მარადიულობას აქ ქალის სახე აქვს. უა პასტორ იონის ცოლია (მიუხედავად იმისა, რომ კათოლიკეა) და აქამდე ბორდელის მეძავიც ყოფილა ბუენოს აირესში, მონაზონიც და კიდევ უამრავი ვინმე. იგი თითქმის ყველა ძირითად ენაზე საუბრობს. უსასრულოდ ქსოვს: ხელთათმანებს – როგორც ამბობს, პერუელი მეზღვაურებისთვის. დიდი უცნაური ამბავია: სავარაუდოდ, ის მოკვდა, თევზად გადაიქცა და რაღაც დროის მანძილზე ყინულში იდო, ახლა კი პასტორმა იონმა მკვდრეთით აღადგინა და სადაცაა, ეპიემის საყვარელიც გახდება.
ეს მითის უბრალო პაროდია კი არ არის, არამედ ჩრდილოურ სტილში წარმოდგენილი მარადიული მითოლოგიაა. სტრინდბერგმა მისი დავიწყებული შედევრის “სიზმრების თამაშის” წინასიტყვაობაში დაწერა: “დრო და სივრცე არ არსებობს”. დრო და სივრცე მუდმივად იცვლება რომან-სიზმარში, სიზმრების თამაშში. დრო შეიძლება ყოველთვის გაუქმდეს. სივრცე მრავალია.
სტრინდბერგთან უდროობა და უადგილობა ირონიული არ არის, ლაქსნესთან კი პირიქით – ის თავის რომანში განზრახ მიმოაბნევს უხეშ დეტალებს – ისტორიულ ნიშნულებს, რომლებიც მკითხველს შეახსენებს, რომ ეს მხოლოდ ჩრდილოური მითოლოგიის ფოლკლორული დრო კი არ არის, არამედ ნარცისულ-აპოკალიფსური ლტოლვის უმნიშვნელოვანესი წელი: 1968. წიგნის ავტორი, ვინც პირველი რომანი 19 წლის ასაკში გამოაქვეყნა და ხანგრძლივი, სრულიად არაპროვინციული ცხოვრების მანძილზე (95 წლის გარდაიცვალა) 60 რომანი დაწერა, იმ დროს 66 წლის იყო. ისლანდიის ერთ-ერთ სოფელში დაბადებული მწერალი 1920-იანი წლების ბოლოს ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ძირითადად ჰოლივუდში ცხოვრობდა. ბრეხტთან მეგობრობდა. 30-იან წლებში საბჭოთა კავშირშიც იმყოფებოდა. ამ რომანს როცა წერდა, სტალინის მშვიდობის პრიზი (1952) და ლიტერატურის დარგში ნობელის პრემია (1955) უკვე მიღებული ჰქონდა. მას იმ ეპიკური რომანებით იცნობდნენ, ღარიბი ისლანდიელი გლეხების შესახებ რომ დაეწერა. სუფთა სინდისი ჰქონდა. ათწლეულების მანძილზე საბჭოთა კავშირით იყო აღფრთოვანებული, მერე ტაოიზმით დაინტერესდა. სარტრის “წმინდა ჟენე” წაიკითხა და საჯაროდ დაგმო ამერიკული ბაზების არსებობა ისლანდიაში, ამერიკის ომი ვიეტნამში. “ყინულის მთის ძირას” კი საერთოდ არ ასახავს ამ ყველაფერს. იგი უკიდურესი დაცინვის, თავისუფლებისა და ენამახვილობის ნიმუშია. ის არაფერს ჰგავს, რაც კი ლაქსნესს ოდესმე დაუწერია.
კომიკური რომანი
კომიკურ რომანშიც გულუბრყვილო მთხრობელი გვხვდება: ადამიანი, რომელსაც რაღაც ბოლომდე არ ესმის და შეუფერებლად უშრეტი მხნეობა თუ ოპტიმიზმი აქვს. პასტორი იონი, უა, სოფლელები – ყველა ეუბნება ეპიემს, რომ ის ვერაფერს ხვდება. “პატარა კი ხარ, მაგრამ ცოტა ხომ არ წაიშტერებ, ჩემო ბიჭუნა?” – ეკითხება უა ალერსიანად. ყოველ ნაბიჯზე ცდებოდე, მაგრამ გულს არ იტეხდე, შეცდომებს მამაცურად აღიარებდე და მაინც ჯიუტად აგრძელებდე იმავე საქმეს – ეს ხომ კომიკური სიტუაციაა (გულწრფელობის კომედია ყველაზე კარგი მაშინ გამოდის, როცა პროტაგონისტი ახალგაზრდაა, როგორც სტენდალის ავტობიოგრაფიულ “ანრი ბრიულარის ცხოვრებაში”). წესიერი და პატიოსანი გმირი, ვინც აბსურდულ სიტუაციებში ამოყოფს ხოლმე თავს, ცდილობს, იოლად მიაგნოს გამოსავალს და უმრავლეს შემთხვევაში, წარმატებასაც აღწევს. იმას, რომ უსახელო მთხრობელი ხან “მე”-ს ამბობს და ხან საკუთარ თავზე მესამე პირში ლაპარაკობს, დეპერსონალიზაციის უცნაური ელფერი დაჰკრავს, რაც ასევე სიცილს იწვევს. ხმების დაუდევრად არევა მთელს პათოსს ანგრევს. ის კომიკური გმირის მონათხრობის ნაკლებ სანდოობაზე მიანიშნებს.
სულაც არ იქნება კომიკური, რომ მართლაც განსაცვიფრებელი ან აბსურდული რამ გაგიკვირდეს. ეპისკოპოსის დავალება – რასაც არ უნდა გადაეყაროს მისი ახალგაზრდა ემისარი, ყველაფერი ჩაინიშნოს – თავისი არსით, უკვე კომიკურ სცენარს წარმოადგენს. ეპიემი ყოველთვის ინიშნავს იმ აბსურდულ სიტუაციებს, რომლებშიც აღმოჩნდება: მაგალითად, სოფელში ყოფნის მთელი დროის განმავლობაში პასტორის მოსამსახურე მას ყოველ დღე მხოლოდ ნამცხვრებით უმასპინძლდება.
გაიხსენეთ ბასტერ კიტონისა და ჰარი ლენგდონის ფილმები, გაიხსენეთ გერტრუდ სტაინის წიგნები. კომიკური სიტუაციის მთავარი ელემენტებია: გაქვავებული სახე, ერთი და იმავეს გამეორება, ნაკლები ემოციურობა, იმის ვერ მიხვედრა (ყოველ შემთხვევაში, დროებით მაინც), თუ რას აკეთებს სხვა (რაც მაყურებელს თავგზააბნეულ გმირთან შედარებით უპირატესობას ანიჭებს), მიამიტური საქციელი, შეუსაბამო მხნეობა – ეს ყველაფერი ბავშვურობის შთაბეჭდილებას ტოვებს.
კომიკურობა სასტიკიცაა. ეს არის რომანი დამცირების – გმირის დამცირების შესახებ. ის უძლებს იმედგაცრუებას, უძილობას, შიმშილს (არა, ახლა ეკლესია ღია არ არის. არა, ახლა ამას ვერ მიირთმევთ. არა, არ ვიცი, სად არის პასტორი). ეს იმ იდუმალ ავტორიტეტთან დაპირისპირებაა, რომელიც საკუთარ თავს ბოლომდე არ ამჟღავნებს. პასტორმა იონმა თავის ავტორიტეტზე უარი მაშინ თქვა, როცა საეკლესიო მოვალეობების აღსრულება შეწყვიტა და მექანიკოსი გახდა, თუმცა, სინამდვილეში, ბევრად უფრო დიდ, მისტიკურ, კოსმიურ, გალაქტიკათშორის ავტორიტეტთან მისასვლელი გზა იპოვა. ეპიემი შემთხვევით გადააწყდება რაღაც შეკრებას – იმ ავტორიტეტული ფიგურების თავყრილობას, რომელთა წარმომავლობისა და ძალების გაშიფვრას ვერ ახერხებს. რა თქმა უნდა, ისინი თაღლითები, შარლატანები არიან და არც არიან – ან, ყოველ შემთხვევაში, გულუბრყვილო მსხვერპლი იმსახურებს მათ არსებობას (როგორც შარლატანი მოძღვრებისა და სოფლელი ბრიყვების შესახებ დაწერილ გაცილებით პირქუშ უნგრულ რომანში, კრასნაჰორკაის “სატანტანგოში”). საითაც არ უნდა გაიხედოს ეპიემმა, მაინც ვერაფერს ხვდება და არც არავინ ეხმარება იმაში, რომ რამე გაიგოს. პასტორი გასულია, ეკლესია დაკეტილია. თუმცა განსხვავებით, ვთქვათ, კაფკას “ცოხესიმაგრის” კ.-სგან, ეპიემი არ იტანჯება. არსად ჩანს, რომ ამ დამცირებების გამო ტკივილს გრძნობდეს. რომანში უცნაური სიცივე იგრძნობა. ის სასტიკიცაა და მხიარულიც.
ვიზიონერული რომანი
კომიკურ რომანსა და ვიზიონერულ რომანსაც აქვთ რაღაც საერთო: ბუნდოვანება. კომიკურ ასპექტს უაზრობა და სიცარიელე ქმნის, რაც უდავოდ დიდი რესურსია კომედიისთვის და აგრეთვე, სულიერებისათვის – აღმოსავლური (ტაოისტური) ვერსიით მაინც, რომლითაც ლაქსნესი იყო აღფრთოვანებული.
რომანის დასაწყისში ახალგაზრდა კაცი მცირე წინააღმდეგობას მაინც გამოხატავს, რადგან თვლის, რომ ეპისკოპოსის მიერ დაკისრებული მისიის განხორციელების უნარი არ შესწევს. შეკითხვებს სვამს: რა უნდა ვთქვა? რა უნდა ვქნა?
ეპისკოპოსი პასუხობს: “უბრალოდ, რაც შეიძლება, ცოტა თქვი და ცოტა აკეთე. თვალები ფართოდ გაახილე. ამინდზე ილაპარაკე. იკითხე, შარშან და შარშანწინ როგორი ზაფხული იდგა-თქო. თქვი, ეპისკოპოსს რევმატიზმი აწუხებს-თქო. თუ ვინმეს ასევე აწუხებს რევმატიზმი, ჰკითხე, რა ადგილას გტკივათ-თქო. ნუ შეეცდები, რაიმე გამოასწორო…”
აი, ეპისკოპოსის კიდევ ერთი სიბრძნე: “ნურაფერში ჩაერევი – იყავი გულგრილი!… რაც შეიძლება, მეტი წერე მესამე პირში… არანაირი შემოწმება-გადამოწმება!… არ დაგავიწყდეს, რომ ცოტა ვინმე თუ გადმოგიგდებს სიმართლის მარცვალზე მეტს: არავინ გეტყვის სიმართლის დიდ ნაწილს, მით უფრო მთელ სიმართლეს… როცა ადამიანები საუბრობენ, ისინი საკუთარ თავს ამჟღავნებენ, სულ ერთია, ტყუილს ამბობენ თუ მართალს… დაიხსომე, ნებისმიერი ტყუილი, განზრახ ნათქვამიც კი, ხშირად უფრო მნიშვნელოვან ფაქტს წარმოადგენს, ვიდრე სრულიად გულწრფელად მოყოლილი სიმართლე. არ შეასწორო ისინი და არც ინტერპრეტაცია სცადო”.
განა ეს სულიერების თეორია და ლიტერატურის თეორია არ არის?
ცხადია, სულიერების მხრივ ყინულის მთის ძირას ქრისტიანობის საზღვრებს დიდი ხნის წინ გასცდნენ (პასტორი იონი ფიქრობს, რომ ყველა ღმერთი, რომელსაც ხალხი ეთაყვანება, თანაბრად კარგი და თანაბრად არასრულყოფილია). ეს რაღაც უფრო მეტია, ვიდრე ბუნების კანონი. და ღმერთებს რა როლი ენიჭებათ? რელიგიას? მკრეხელური სიმსუბუქე, რომლითაც ღრმააზროვან კითხვებს სვამენ ამ რომანში, მეტად შორს არის იმ სერიოზულობისგან, რუსულ თუ გერმანულ ლიტერატურაში რომ ახლავს მათ. ეს საოცრად მომხიბლავი რომანია, რომელიც პაროდიად მოჩანს. ეს “ნიუ ეიჯის” სახალისო აბდაუბდით სავსე რელიგიური სატირაა. ეს იდეების წიგნია და არაფრით ჰგავს ლაქსნესის არცერთ სხვა ნაწარმოებს.
ლაქსნესს ზებუნებრივი ძალის არ სჯეროდა. მას ცხოვრების სისასტიკის სწამდა: მხოლოდ სიცილი რჩება უასგან, იმ ქალისგან, ვის წინაშეც ეპიემმა ფარ-ხმალი დაყარა და ვინც უკვალოდ გაქრა. რაც მოხდა, სიზმარივით მოჩანს, ანუ ძიების რომანი მაინც რეალობასთან სავალდებულო დაბრუნებით მთავრდება. ეპიემი სასტიკ ბედისწერას ვერსად გაექცევა.
“თქვენი ემისარი თავის სამგზავრო ჩანთიანად გაიძურწა შუა სიცილში”, – ამგვარად ასრულებს ეპიემი ეპისკოპოსისთვის წარსადგენ ანგარიშს. რომანიც ასე მთავრდება. “დამფრთხალი ვიყავი და თავქუდმოგლეჯილი გავრბოდი იმავე ბილიკზე, რომლითაც აქ მოვედი. იმედი მქონდა, რომ მთავარ გზას ისევ მივაგნებდი”. “ყინულის მთის ძირას” საოცარი რომანია, რომელშიც ყველაზე ამბიციური შეკითხვებია დასმული, მაგრამ ის რომანთან ერთად მოგზაურობაცაა, რომელიც ადრე თუ გვიან უნდა დასრულდეს, მკითხველი კი გაოგნებული, გულმოსული და – თუ ლაქსნესის წიგნმა თავისი საქმე შეასრულა – ალბათ მთავარი გზის ხელახლა პოვნის სურვილით ნაკლებად შეპყრობილი უნდა დარჩეს, ვიდრე თვით ეპიემია.* წიგნის ისლანდიური სათაური სიტყვასიტყვით ითარგმნება, როგორც “ქრისტიანობა ყინულის მთასთან”.
The New York Times Book Review, 2005
ინგლისურიდან თარგმნა ირმა ტაველიძემ
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
Facebook Comments Box