ზაზა შათირიშვილი – ლევან ბერიძის რომანი “ფორა”

ექსისტენციური გამოცდილება და “დახშული ლიტერატურა”:

ლევან ბერიძის რომანი “ფორა”

თანამედროვე კანადელი ფილოსოფოსი ჩარლზ ტეილორი ისეთ სამყაროს, რომელშიც ტრანსცენდენტური განზომილება ბლოკირებულია, “დახშულ, ჩაკეტილ სამყაროს” (Closed World) უწოდებს. ტეილორის მიხედვით, ესაა – “სამყაროს ისეთი ფორმები, რომლებიც ადგილს არ ტოვებს ვერტიკალის ანდა ტრანსცენდენტურისათვის. ამგვარი სამყაროები  ახშობს, კარს უკეტავს ტრანსცენდენტურ [განზომილებას] და მას მიუღწევლად ან, სულაც, მოუაზრებლად აქცევს”.[1]

ამგვარი ჩაკეტილი სამყაროს ერთ-ერთ ნაირსახეობას ე.წ. “პოსტმოდერნისტული” ლიტერატურა (და – ფართო გაგებით, პოსტმოდერნისტული ნარატივი) წარმოადგენს. ესაა ლიტერატურა, რომელიც ლიტერატურიდან და ტექსტებიდან კეთდება (“ინტერტექსტუალობა”) და რომელიც მუდმივად მიუთითებს საკუთარ “ლიტერატურულობასა” და “ტექსტუალობაზე”, რომ ის გამოგონილია, ფიქციური ბუნებისაა (“მეტაფიქციურობა”). ამიტომაც, წიგნი და წიგნის ხატი პოსტმოდერნისტული მწერლობის მთავარ ფიგურად იქცა.

აქ შეიძლება გავიხსენოთ პუანკარესეული არსებები, რომელთაც მხოლოდ ორი განზომილება აქვთ. როგორც პუანკარე შენიშნავს, ამგვარი არსებებისათვის, მაგალითად, იმ ბურთის ზედაპირი, რომელზეც ისინი იმოძრავებენ, უსასრულო სიბრტყე იქნებოდა.

მაშასადამე, “პოსტმოდერნული ლიტერატურა” ესაა – “ზედაპირის ლიტერატურა” (ჟილ დელეზის ტერმინოლოგიას თუ გამოვიყენებთ), ანუ, სხვაგვარად – ესაა სიბრტყის ლიტერატურა, რომელმაც აღარ იცის ტრანსცენდენტური განზომილება – ექსისტენციური სიღრმე ან მეტაფიზიკური სიმაღლე.

ამ აზრით, უმბერტო ეკოს, პერეს-რევერტეს, პიტერ აკროიდის, ჰარუკი მურაკამის, ამინ მაალუფის, ორჰან ფამუქის და სხვ. პროზა ტიპური “ზედაპირის” ანუ – “სიბრტყის ლიტერატურაა”, სადაც ტექსტები უსასრულოდ აციტირებენ სხვა ტექსტებს და მუდმივად მიუთითებენ საკუთარ ფიქციურ, გამონაგონ ბუნებაზე.

ცხადია, ამგვარი ლიტერატურისა და მხატვრული ტექსტების მიღმა არსებობს სხვა ტექსტებიც, სადაც ჩვენ ვხედავთ ექსისტენციურ შინაარსსა და ტრანსცენდენტურ გამოცდილებას – აქ შეიძლება, მაგალითისათვის, დავასახელოთ უხუცესი პორტუგალიელი კინორეჟისორი მანოელ დი ოლივეირა (მას სულ მალე 106 წელი უსრულდება), იტალიელი კინორეჟისორი ერმანო ოლმი, პოლონელი კინორეჟისორიYკშიშტოფ ზანუსი, ახლახან გადაცვლილი ბერძენი კინორეჟისორი თეო ანგელოპულოსი, ესტონელი კომპოზიტორი აარვო პერტი, პოლონელი კომპოზიტორი კშიშტოფ პენდერეცკი… ამავე დროს, უნდა შევნიშნოთ, რომ სულ უფრო და უფრო ჭირს ამგვარი ტიპის შემოქმედთა დასახელება ლიტერატურის სფეროში. თუმცა, ცხადია, აქაც შეიძლება მსგავსი მაგალითების მოხმობა. ერთ-ერთი ყველაზე უფრო გამორჩეული მწერალი, ამ კუთხით, ესპანელი ხოსე ხიმენეს ლოსანოა.

თუკი თანამედროვე ქართულ ლიტერატურას გადავხედავთ, დავინახავთ, რომ მწერალი, რომლის შემოქმედებაც ექსისტენციურ გამოცდილებას შეიცავდა, ნამდვილად გახლდათ არცთუ დიდი ხნის წინ გარდაცვლილი ოთარ ჭილაძე. მისი პროზაცა და პოეზიაც დამყარებული იყო არა ლიტერატურულ ალუზიებსა თუ ე.წ. ორმაგ კოდირებაზე, არამედ იმაზე, რასაც პიროვნული ხმა შეიძლება ვუწოდოთ. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ის “ლაპარაკობდა არა როგორც მწიგნობარი, არამედ როგორც – ძალაუფლების მქონე”. რაც შეეხება მიმდინარე სალიტერატურო სივრცეს, ასეთივე, ოღონდ, ცხადია, სრულიად განსხვავებული პიროვნული ხმით აღბეჭდილია ნაირა გელაშვილის როგორც მხატვრული, ისე პუბლიცისტური პროზა.

ლევან ბერიძის რომანი “ფორა” (2014წ.) სწორედ ამგვარი ლიტერატურის ნიმუშია. ამ ნაწარმოებში, ასევე, ისმის პიროვნული ხმა და ჩანს ავთენტური ექსისტენციური გამოცდილება.

ლევან ბერიძემ (1963წ.) გერმანისტიკის ფაკულტეტი საბჭოთა ეპოქის მიწურულს დაამთავრა. ის მალევე გერმანიას გაემგზავრა დოქტორანტურაში სასწავლებლად. სადისერტაციო თემად მან რაინერ მარია რილკეს პოეზია აირჩია. მოხდა ისე, რომ მთელი მისი შემდგომი ცხოვრება სწორედ ამ ქვეყანას დაუკავშირდა. გასული საუკუნის 90-იანი წლების მეორე ნახევარში ლევან ბერიძემ ძალა ლიტერატურის სფეროში სცადა. საგულისხმო ისაა, რომ მან წერა გერმანულ ენაზე დაიწყო და მცირე ხანში ერთ-ერთ სალიტერატურო სემინარზე თანამედროვე გერმანულენოვანი ლიტერატურის კლასიკოსის პეტერ ჰანდკეს მოწონებაც დაიმსახურა. კერძოდ, ჰანდკემ აღნიშნა, რომ ბერიძის “სახე-ხატები, რიტმი, მანერა გამორჩეული, მძლავრი და პოეტურია”.

“ფორა” მწერლის პირველი რომანია. ისიც თავდაპირველად გერმანულად დაიწერა და ამის შემდეგ ავტორმა თავადვე თარგმნა საკუთარი ტექსტი ქართულ ენაზე. აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ ქართულზე უფრო ადრე რომანი ლატვიურად ითარგმნა (2012წ.) და მას ძალიან საგულისხმო პრესაც მოჰყვა. განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია შესანიშნავი ლატვიელი კრიტიკოსის ნორმუნდს ნაუმანისის რეცენზია – ამის შესახებ ქვემოთ!

დღევანდელ სიტუაციაში საკმაოდ გახშირდა შემთხვევები, როცა ესა თუ ის ავტორი სალიტერატურო ენად ირჩევს არა თავის ეთნიკურ, არამედ იმ საზოგადოების ენას, რომელშიც მას ცხოვრება უხდება. ამ ფენომენის შესახებ დღეს საკმაოდ ბევრი იწერება, ხოლო ხშირ შემთხვევაში საინტერესო და არატრივიალური დაკვირვებებიც გამოითქმება ხოლმე. ლევან ბერიძის რომანში ამ ენობრივ კოლიზიას მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია – ამბავს ნაწარმოებში პირველი პირი მოგვითხრობს, რომელიც გერმანელია და სხვათა და სხვათა მიზეზთა გამო თბილისში აღმოჩნდება.

რომანის სიუჟეტური ქარგა XX საუკუნის 90-იანი წლების დასაწყისში ვითარდება – საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, როცა თბილისში სრული ქაოსია, ხოლო ქვეყანაში, ფაქტობრივად, სამოქალაქო ომი მიმდინარეობს.

რომანის ერთ-ერთი გამჭოლი ფიგურა-ხატი ძაღლი და ძაღლებია. ჩვენ “თბილისელ” ძაღლებს შესანიშნავად ვიცნობთ აკა მორჩილაძის მეორე რომანიდან სახელწოდებით – “ფალიაშვილის ქუჩის ძაღლები”. მაგრამ მნიშვნელოვანი სწორედ ისაა, რომ ბერიძის რომანში ეს არც ალუზიაა და არც ციტატა – უფრო მეტიც – ძაღლისა და ძაღლების ფიგურა არათუ აახლოებს ამ ორ ტექსტს, არამედ – მაქსიმალურად აშორებს ერთმანეთს.

საქმე ისაა, რომ ლევან ბერიძის რომანში შემოდის ის განზომილება, რასაც, ჩარლზ ტეილორის კვალდაკვალ, შეიძლება ვერტიკალური ვუწოდოთ. როგორ ხდება ეს?

ერთი მხრივ, ამაზე საუბარი ნეგატიური ენით შეიძლება: ბერიძის რომანის გაგებაში ვერ გვეხმარება ვერც ინტერტექსტუალური წაკითხვა და ვერც ციტატებისა თუ ალუზიების აღნუსხვა. არსებობენ ამგვარი ტექსტებიც – აქ მთავარი არა იმდენად სტრუქტურა და მნიშვნელობაა, რამდენადაც – საზრისი. არა შეკითხვა – თუ როგორაა ტექსტი აგებული? არამედ – რას გვეუბნება ნაწარმოები?

მაგრამ, მეორე მხრივ, ნაწარმოების ვერტიკალურ განზომილებას ბევრწილად განსაზღვრავს ჯვრის მოტივი, რომელიც თავიდან სრულიად რეალისტურად და გროტესკულადაა წარმოდგენილი (ნაწარმოების გერმანელ პროტაგონისტ-მთხრობელს ფანატიკოსი დემონსტრანტები უშველებელ ჯვარს ზურგში ჩასცხებენ – ერთი შეხედვით, სრულიად შემთხვევით და “დაუმსახურებლად” – მას ხომ არანაირი წარმოდგენა არა აქვს იმ პოლიტიკიურ ვნებებზე, რომელიც ამ ქაოსში თამაშდება!), მაგრამ ამ გროტესკული დასაწყისიდან ეს “სტიგმა” სწორედ ახალი ექსისტენციური გამოცდილების საწყისად იქცევა.

კიდევ ერთი ეპიზოდი, სადაც ეს გამოცდილება უკვე სრულიად ცხადად განივთდება, კირკეგორის საყვარელ წიგნთან ხელმეორედ შეხვედრაა, რომელის რუდუნებით გადაღებულ და სხვადასხვა ფერის ფლომასტერებით აჭრელებულ ქსეროასლსაც მთავარი მოქმედი პირი ერთი თბილისური ოჯახის ბიბლიოთეკაში აღმოაჩენს.

მე აქ სავსებით შეგნებულად თავს ვარიდებ რომანის დაწვრილებით ანალიზს, რადგანაც ეს ნაწარმოების შინაარსის უფრო დეტალურ გადმოცემას მოითხოვს. არადა,  “ფორა” გარკვეულ “დეტექტიურ” შრესაც შეიცავს, რის გამოც სრულიადაც არ მსურს, რომ მკითხველს მისი პირველად წაკითხვის გემო დავაკარგვინო. ოღონდ, აქვე შევნიშნავ, რომ ეს “დეტექტიური შრე” არა სიუჟეტურ, არამედ თხრობის დონეზე თამაშდება. იმავე ნაუმანისმა თავის რეცენზიაში განსაკუთრებულად აღნიშნა რომანის ეს თავისებურება: “მიუხედავად იმისა, რომ რომანი მოზაიკური სტილითაა დაწერილი, თხრობის ძაფი არსად არ წყდება. გეგონებათ, რომ ესაა თანამედროვე პროზაში შესრულებული ბიუხნერის[2] პიესა”. მართლაც, კითხვისას დგება წამი, როცა მკითხველი კარგავს მყარ ნიადაგს და უკვე აღარ იცის, თუ სად იმყოფება – რომელ ენობრივ გარემოში, რომელ ქრონოტოპოსში თუ ფიზიკურ ანდა მეტაფიზიკურ განზომილებაში.

დაბოლოს, უმთავრეს ექსისტენციურ გამოცდილებას რომანის გმირი ამგვარი სიტყვებით გამოხატავს: “… არ არის აუცილებელი რამეს შეეხო, რომ მისი დაიჯერო, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ამ რაღაცისგან უკვე მიიღე ნიშანი…” სწორედ ასეთია რწმენის ქრესტომათიული განმარტებაც.

© არილი