მალხაზ ხარბედია – ბაღი და ხეტიალი

ფრაგმენტები შოთა ჩანტლაძის ქალაქური ტექსტიდან

 

„ბოდლერს მარტოობა უყვარდა, მაგრამ ბრბოში მარტოობა სურდა“[1]

ვალტერ ბენიამინი

 

„ღმერთო ჩემო, ეს დღე როგორ მოვკალ,

არ მინდოდა მოკვდინება მისი,

დღეს ქალაქში კარგი მქონდა ყოფნა,

მით უმეტეს დღისით“

შოთა ჩანტლაძე

 

შოთა ჩანტლაძის ტექსტები უპირატესად ქალაქური ტექსტებია. ლექსებიც, პროზაც და ჩანაწერებიც. იგი ხეტიალის პოეზიაა, ქალაქში ხეტიალისა და ჭვრეტის, თუმცა ამის მიუხედავად, ეს არაა არქიტექტურული ან ლანდშაფტური ლექსები და იგი არც ისტორიულ-კოლორიტული დეტალებითაა დატვირთული. შოთა ჩანტლაძე ხშირად არც აქცევდა ყურადღებას ასეთ დეტალებს. მას შეიძლება წლების მანძილზე არაერთხელ ჩაუვლია თავის უბანში რომელიმე სახლთან, შესაძლოა ყოველ დღე მის სიახლოვეს ტრიალებდა, მაგრამ გამოპარვია, არასდროს დაუნახავს შენობის ზედა სართულის ორნამენტები, შემდეგ კი გაკვირვებია, რომ აქამდე ვერ შეამჩნია ისინი.

ეს ორნამენტების ამბავი 1957 წლის 6 აპრილით დათარიღებულ ჩანაწერში გვხვდება, რომელიც შემდეგი სიტყვებით სრულდება: „მე ინტერესით დავაკვირდი ამ შენობას. ქალიშვილმა, რომელიც ამ სახლის ფანჯრიდან იყურებოდა, მიხურა ფანჯარა. – თავს გეფიცებით, ქალიშვილო, მე თქვენ არ გიყურებდით!…“ [319][2]. ეს ის იშვიათი შეთხვევაა, როდესაც შოთა ჩანტლაძე ქალაქში ნაგებობას ათვალიერებს და არა ადამიანებს. ესაა გამონაკლისი, როცა ბაღის პოეტი და თავჩახრილი მოსეირნე ზემოთ, ბოლო სართულებისკენ იყურება.

შოთა ჩანტლაძე არაა ოთახის, კაბინეტის, ტყე-ველების, ზღვის, მოედნის ან შრომის პოეტი. იგი ქუჩების და ბაღების პოეტია, რომელიც დადის და დაატარებს ფეხებს ქალაქში, დაატარებს „ნელა და შეჩერებით“, კითხულობს ამ ქალაქს, დეტალურად ეცნობა ადამიანებს და ყოველდღიურად იმეორებს დაგროვილ მასალას. იგი ხშირად აზუსტებს ხოლმე ლექსების დაწერის ადგილს და თარიღს. მასთან გვხვდება მინაწერები – „პლიტასთან“, „რუსულის გაკვეთილზე, ალგებრაში 2-იანის მიღების შემდეგ“, „ლათ. პრაქტიკაზე“, „მარქსიზმის ლექციაზე“, თუმცა რამდენიმეჯერ იგი ქალაქურ სივრცეებსაც ასახელებს ლექსის ბოლოს, ადგილებს, სადაც ან დაწერა ან ჩაიფიქრა ესა თუ ის ლექსი – „უნივ. ბაღში“, „მარის ქუჩა“, „უნივერსიტეტის ეზო“, „მეიდანი“, „კიროვის ბაღი“.

მის ლექსებში ხშირად გვხვდებიან ქალაქელი პერსონაჟები, კონკრეტულებიც და უპიროვნოებიც, ისინი, ვინც ქალაქურ კულტურას წარმოადგენენ ან პროფესიული ნიშნით ეწერებიან ადგილობრივ გარემოში. ბევრი მათგანი სათაურშიც აქვს გამოტანილი ავტორს: მზესუმზირის გამყიდველი, ზოოლოგიური პარკის მუშაკი, პაპიროსის გამყიდველი (ან მეპაპიროსე), პარიკმახერი, წყლების გამყიდველი, მეტაჭკე, მილიციელი. ცალკე საუბრის თემაა ტრამვაი, მაშინდელი ქალაქის ერთ-ერთი მთავარი გმირი. კიდევ არაერთ თემასა თუ მოტივზე შეიძლება ყურადღების გამახვილება და ეს ყველაფერი მთლიანობაში შოთა ჩანტლაძის საკმაოდ ვრცელ და დატვირთულ ქალაქურ ტექსტს ქმნის.

მისი ქალაქი სხვადასხვანაირად აღიწერება. სხვადასხვაა მისი აღქმის წერტილები. იგი ხან ბაღის კიდიდან ხედავს ქალაქს, ხან ქუჩიდან. გაქანებული ტრანსპორტიდანაც შეიძლება დანახვა. ზოგჯერ ოთახის ვიწრო ოთხ კედელში თამაშდება ქალაქური დრამა, ან სულაც ეზო აღიწერება. შოთა ჩანტლაძის თბილისური ეზოს ვერტიკალი კი ასე გამოიყურება: „სარდაფში ქურთები, პირველ სართულზე რუსები, მეორეზე სომხები, მესამეზე კი ქართველები ცხოვრობენ“ [247]. ეს სიტყვები არ ნიშნავს, რომ შოთა ჩანტლაძე მულტიკულტურალიზმის რიგითი მომღერალი და გაცვეთილი თბილისური მითის კიდევ ერთი შემამკობელია. არ მინდა რაღაცა ქალაქური ეთნოგრაფია ვეძებო მასთან, არამედ ვცდილობ შოთა ჩანტლაძის ქალაქურ ტექსტზე ვისაუბრო, რომელსაც იგი ნაბიჯ-ნაბიჯ ქმნიდა, ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით. ქმნიდა სეირნობისას, ხეტიალისას.

 

მოხეტიალე შოთა

იგი, ძველი ფლანერებივით, გარეთ, ქუჩაში ცხოვრობს. აქ ისე გრძნობს თავს, როგორც შინ. უკეთაც, ვიდრე შინ. ქუჩა მისთვის სახლად იქცა, ბაღი და პარკი კი ინტერიერად. იგი ამ ქუჩის მასაში იმალება და მხოლოდ რჩეულებს იღებს თავისთან. იგი ერთი შეხედვით ასოციალური ტიპია, მაგრამ მუდამ ახალგაზრდები ახვევია თავს.

აუცილებლად უნდა განვმარტოთ ეს ტერმინი, ფლანერი (Flâneur) და მისი ღრმა გააზრება ვალტერ ბენიამინთან. ბენიამინისვე ტერმინებით რომ ვთქვათ, ესაა ქალაქში უაზროდ, უმიზნოდ მოხეტიალე განათლებული ადამიანი, რომელიც ამ თავისი ხეტიალით ერთგვარად პროტესტს გამოთქვამს შრომის განაწილების წინააღმდეგ, იმის წინააღმდეგ, რაც ადამიანებს ვიწრო სპეციალისტებად აქცევს. იგი უპირისპირდება დასაქმებულობასა და საქმიანი კაცის პოზას.

შოთა ჩანტლაძესთან არაერთგან გვხვდება შენიშვნა, რომ იგი უმიზნოდ დახეტიალობს. აი მაგალითად, მისი ერთი მინიატურის დასაწყისი: „მე დილით ვიღვიძებ და გამოვდივარ ქუჩაში. დილით, სულში მოწყენაა და ჯიბეში არ არის სიგარეტი და მივემართები სრულიად უმიზნოდ, რადგან ერთადერთი გამაჩნია მიზანი: სასიამოვნოდ დავიღალო, რათა დავიძინო სასიამოვნოდ და ყოველ დილიდან ყოველ ღამემდემე არ მასვენებს მიზანი იგი“ [295].

მისი ჩანაწერები ძალიან ხშირად იწყება სიტყვებით: „მივდივარ ქუჩაში“, ზოგჯერ კი ასეთი რამეც შეიძლება შეგვხვდეს: „დღესაც უმიზნოდ გამოვედი ქუჩაში. ქუჩაში ხალხია და ხალხში სურვილებია სულელური. და მეც მებადება სულელური სურვილი: ვიყო ხალხში“ [305].

იგი ამ ხალხს აკვირდება, რადგან ფლანერი სანახაობის წყურვილის ტრიუმფს განასახიერებს. მას კონცენტრირება უყვარს, ყურადღების დაძაბვა, გამახვილება. თუმცა არ უნდა ავურიოთ ერთმანეთში ფლანერი და რომელიმე დოყლაპია, სეირის მაყურებელი ადამიანი. მოსეირე უპიროვნოა, სანახაობის გავლენით იგი კარგავს პერსონალურობას და ბრბოდ, „პუბლიკად“ იქცევა, განსხვავებით ფლანერისგან, რომელსაც მკვეთრად გამოხატული ინდივიდუალობა აქვს.

ფლანერი გარედან მჭვრეტელია, დამკვირვებლის სიამოვნება მისი მთავარი ვნებაა, იგი დროს კლავს, უსაქმოდ დაეხეტება. ეს ერთგვარი მსოფლმხედველობაა, რომელიც გარკვეულწილად პროგრესსა და რეფორმებსაც კი უპირისპირდება. მას თავისი ტემპო-რიტმიც აქვს. მაგ. 1840 წელს კარგ ტონად ითვლებოდა პარიზის პასაჟებზე კუს გასეირნება. სწორედ კუს ტემპი შეესაბამებოდა ყველაზე მეტად ფლანერის სიარულის ტემპს. ესაა დროისა და მოძრაობის შენელება. შოთა ჩანტლაძეს ერთი ეპიზოდი აქვს აღწერილი, სადაც რამდენიმე ამხანაგს შეხვდება და „იწყება ლაპარაკი ექვსსაათიანი. მშვიდობიანი იწყება ლაპარაკი, რომელიც თანდათან გადადის ჩხუბში, რადგანაც ჩხუბი უფრო ხანგრძლივია, ვიდრე სიყვარული, მე კი მსურს გაყვანა დროის. ჩვენ ვჩხუბობთ დიდხანს და თან ნერვიულად შევყურებთ საათს ქუჩაში დაყუდებულს. საათის ისრებს უნდათ, რომ ირბინონ, ისინი გვითანაგრძნობენ ჩვენ, ხოლო დრო, მტერი ჩვენი, ეზიდება მათ უკან“ [295].

სხვათა შორის, ვალტერ ბენიამინი დეტექტიური ჟანრის დაბადებასაც ფლანერს უკავშირებს[3] და შოთა ჩანტლაძის ლირიკული თუ მისი ჩანაწერების გმირი, – და ჩანაწერების ტონალობა პრინციპულად არც განსხვავდება ბევრი მისი ლექსის გმირის ტონალობისგან, – სწორედ ასეთი ქალაქელი პოეტი-დეტექტივია, რომელიც ჭვრეტაში და დაკვირვებაში ატარებს მთელ დღეს, მათ შორის მაშინაც, როდესაც სხვებთან ერთადაა. სწორედ ამით, ამ მჭვრეტელობით შეიძლება გამართლდეს (და აქ ვალტერ ბენიამინის აზრს დავუბრუნდები ისევ) მისი უსაქმურობა, მოხეტიალე ბუნება. ეს უმოქმედობა მხოლოდ ერთი შეხედვითაა უმოქმედობა, სინამდვილეში კი იგი ბევრს შრომობს, რათა არაფერი გამოეპაროს და ყველა „სამხილი“ მოაგროვოს „დამნაშავის“ წინააღმდეგ. ეს „დამნაშავე“ კი ყველგანაა, ბაღებშიც, ქუჩებშიც, ტრამვაიშიც. ყველგან, სადაც მისი ბასრი მზერა მიწვდება. აი ნახეთ: „მინდა ქუჩაში მაინც გავძლაყუნდე / და ვინმეს თვალები დავარჭო“ [183].

იგი არ თმობს თავის ხეტიალს, მარტოობას, დაკვირვებებს და ამ დაკვირვებებით მოგვრილ შთაგონებას. მას შეიძლება მანქანა გაუჩერონ და ძმა-ბიჭებმა ხელების გაშლით შეიწვიონ მანქანაში, მაგრამ რადგან მას „ფიქრი სხვაგან მიაქანებს“, ურჩევნია ბოდიშებით მოიშოროს მოპატიჟეები: „დღეს მანქანებით გაქანება ვერ გამიტაცებს, / მე მინდა ეხლა გაქანება სხვაგან ვეძიო, / დინჯი ნაბიჯით მსურს ვიარო მშობელ მიწაზე, / იქნება სადმე შთაგონება წამომეწიოს“ [59].

ზოგიერთი ავტორი ფლანერს ჯენტლმენსაც კი უწოდებს, ოღონდ დეკლასირებულ ჯენტლმენს, რომელსაც არანაირი შეხება არა აქვს შრომასთან, წარმოებასთან.[4] იგი განათლებული, თუმცა უცნობი და ღარიბი ადამიანია. შოთა ჩანტლაძე ერთიორჯერ სწორედ ამაზე მიაქცევს ყურადღებას ჩანაწერებში და თავისი ცხოვრების წესი უნივერსიტეტის ბაღელ თუ კიროვის პარკელ ბიჭებზეც გადააქვს. ამბობს, რომ ისინი უსაქმობისთვის არიან განწირულები. ერთგვარი ფორმულაც კი აქვს ჩამოყალიბებული: „უმაღლესდამთავრებული უმუშევრები“  [287].

ფლანერი გრძნობს თავის უძალობას. ფლანერი თავისუფლებას იჩემებს, ამბობს, რომ არავისთვის მიუყიდია თავი, არაა სისტემის ნაწილი, იგი არ აიძულებს თავს დილიდან საღამომდე სამსახურში იყოს. უარყოფს ე.წ. „კონვენციურ საზოგადოებას“, თუმცა გარკვეულად ფინანსურადაც დამოკიდებულია მასზე: „ქუჩა. ქუჩა. ქუჩა. / მივალ ქუჩა–ქუჩა. / და ქუჩაში დავარდნილ, / მანეთს ხელით ვმუჭავ“ [212]. სწორედ აქედან იშვება მისი ცინიზმი და ირონია, რაც ძალიან განსხვავდება ვნებიანი კრიტიკისაგან ან თანმიმდევრული ოპოზიციონერობისაგან, ასეთი ოპოზიციონერობა კი პირველ რიგში შეურიგებლობას, გარკვეულ დისიდენტურ ცხოვრებას და სერიოზულობასაც გულისხმობს.

ფლანერი ამავე დროს ქალაქის სივრცეებშიც ცდილობს გარკვევას და თავის უძალობას, უუფლებობას ხეტიალით აქარწყლებს. ზოგიერთი ავტორი ამ დროს „ლაბირინთის“ ცნებასაც ახსენებს, თუმცა ჩვენი, თბილისელი ფლანერის გზა მარტივია, იგი სულ რამდენიმე მარშრუტს გულისხმობს, რადგან თბილისში ქალაქური სივრცეებიც არაა მაინცდამაინც რთული.[5]

ფლანერი მოთამაშეა, ქუჩის Homo Ludens, რომელიც არ ქმნის დოვლათს, არამედ ქმნის სიუჟეტებს და თავისუფლების მომენტებს, შლის სოციალურ დიფერენციაციას და სერიოზულობას და დასაქმებულობას ირონიულ ჭვრეტას უპირისპირებს. ერთ-ერთი მკვლევარი ასე აყალიბებს ფლანერის მთავარ პრინციპს: „უყურე, მაგრამ არ მიეკარო“[6]. შოთა ჩანტლაძესთან ესეც მნიშვნელოვანი მომენტია, რადგან ასეთია ზოგადად შოთა ჩანტლაძის ეროსიც. იგი არ ეკარება მას, თავისი ტრფობის ობიექტს. იგი ჭვრეტს და შეიძლება მხოლოდ შემთხვევით შეეხოს მას.

ამასთან დაკავშირებით უნდა გავიხსენოთ ბოდლერის ცნობილი ლექსის („გამვლელ ქალს“) ვალტერ ბენიამინისეული ანალიზი[7], სადაც იგი ფლანერის ეროტიულ გრძნობებს ახასიათებს არა როგორც „პირველი ნახვით შეყვარებას“, არამედ როგორც „უკანასკნელი ნახვით შეყვარებას“. ბოდლერთან სწორედ Jamais (აღარასდროს) გახლავთ შეხვედრის და ვნების კულმინაცია. ასეთი რამ შოთა ჩანტლაძესთანაც არაერთხელ გვხვდება, როდესაც ვნების ნაპერწკალი უკვალოდ ქრება ქუჩის რიტმში, გნებავთ ბრბოში. ბევრი მაგალითის მოყვანა შეიძლება. თუნდაც ამის, ლექსიდან „ტრამვაის“: „შენში ეხება ადამიანი ორი, / შეხებით „შემთხვევით“ და ვერ შეხვდებიან ერთმანეთს სიკვდილამდე“ [204].[8]

განვავრცოთ შემთხვევითი შეხების თემა. ყოფილა სიტუაციები, როცა ასეთ შემთხვევით შეხებას კონფლიქტებიც კი გამოუწვევია. ერთგან შოთა ჩანტლაძე აღწერს: „მე ქუჩაში მივდიოდი სიცოცხლეზე ფიქრით გართული. ენერგიულად ვიქნევდი ხელებს. სრულიად შემთხვევით (თავს გეფიცებით), ჩემი მარჯვენა ხელი მოხვდა მუცელში ორსულ ქალს, რომელსაც გვერდით ქმარი მოჰყვებოდა. მომადგნენ და მლანძღეს. ბოდიშმა არ მიშველა. მივადექი და მეც ვლანძღე“. [313] შოთა ჩანტლაძე ძალზე საინტერესოდ ავითარებს ამ შემთხვევას. რამდენიმე თვის შემდეგ იგი ქუჩაში შენიშნავს ამ ცოლ-ქმარს, რომლებიც ეტლით მოაგორებენ პატარა ბავშვს. მუცელი აღარსადაა, სამაგიეროდ ბავშვი ატირდება, როცა მის მარჯვენა ხელს შეხედავს. დედ-მამა ვერ ცნობს „უცნობს“, მთხრობელი კი წითლდება, ხელს მალავს ჯიბეში, აკვირდება ბავშვს, და როგორც თავად ამბობს, მიამიტად დაეძებს მის სახეზე თავისი მარჯვენა ხელის ნაკვალევს.

ამ თვალსაზრისით ძალზე საინტერესო მასალას გვაძლევს ასევე მისი ლექსი, „ვინ ვარ და რა ვარ!“, სადაც ვკითხულობთ: „…ქალიშვილებზე უფრო მატკბობს შეხედვით მადამ, / მე მადამები შემხვედრია, მაგრამ შეხებით, / ჩვენ ერთმანეთი არასოდეს გვიგრძვნია ცხადად. / და ისე მინდა, ისე მინდა, ისე, ისე, რომ / შუა პროსპექტზე ავათრთოლო მისნი გავანი…“ [155].

სხვათა შორის, შოთა ჩანტლაძე ერთ ქალს გაუცხოების ტერმინებში აღწერს: „უკიდურესად მდედრობითი სქესი“ (335). შდრ. კიდევ ერთგან, ქალზე და ქალაქზე: „…ქალს ქალაქური იერი აძევს“. [29]. ასეა სხვებიც, ვისაც იგი ხვდება ქალაქში. უმრავლესობა უპიროვნოა, მილიციელი იქნება ეს თუ პაპიროსის გამყიდველი, სამხედრო, მეძავი თუ ზეინკალი („მიდიოდა ქუჩა-ქუჩა / ზეინკალი უჩაქუჩო…“ [160]).

         შოთა ჩანტლაძის ხეტიალის ლექსებში გალაკტიონის ინტონაციებსაც ვხვდებით და მისეულ ლექსიკასა თუ ფორმულებს: „მე მივდიოდი ქარში, წვიმაში…“ [164].[9] ან ეს: “დღესაც საკმაოდ ვიხეტიალე, / ქუჩები მოვვლე გუშინდებურად, <…> მე მარტო ვიყავ თავის წინაშე[10] / და ვგრძნობდი თმები ვით თეთრდებიან“. [157] გალაკტიონიც ხომ მოხეტიალე იყო ცხოვრების გარკვეულ პერიოდში და მასაც ჰქონდა ამოჩემებული მარშრუტები.

შოთა ჩანტლაძის გმირი ხან ბედნიერი იწყებს ხეტიალს, ხან სევდიანი, ხან არც თუ ისე მსუბუქი იერით, მძიმედ დადის ქუჩებში, ხანაც დინჯი ნაბიჯით. გამზირთან უძლური ხველებით შედგება, გაემართება რუსთაველის პროსპექტისკენ და ხედავს, რომ იქ არავითარი სიახლე არაა, „იგივე სახლები, იგივე ფანჯრებით“ [295]. გაივლის ქუჩაში ღამით და შეარხევს ქუჩის ჰაერს. ლაღიძის წყლებთან წყალი სწყურდება, ასფალტი ხურდება, „ხალხი მიზოზინებს ირგვლივ უხალისოდ, / რამდენი ლამაზი, რამდენი მახინჯი, / ირგვლივ არაფერი აღარ გიხარია, / ნაბიჯი, ნაბიჯი, ნაბიჯი“ [163]. იგი ზოგჯერ მწუხარე ლანდივით გაუყვება ქუჩას, ხანაც ყოჩაღად გამოდის ქუჩაში, დაყიალობს ყუჩიდან ჩიხებში, უხვევს შესახვევებში, „გავხდები თანდათან მძაფრი და უხეში / ხელშეუხებელი“ [217]. ხეტიალობს დილამდე, შიგადაშიგ ქუჩას გადაჭრის ხოლმე, ან შეჩერდება, ფეხებს დაასვენებს. მის სიარულში არის აქეთობა და იქეთობა, წასვლა და დაბრუნება. გავლა და მიღწევა, მისვლა და წამოსვლა, ჩიხში შესვლა: „ქუჩებს გავეკიდე, პროსპექტს გავეკიდე, / ჩიხში გავეჩარი“ [215].[11]

დედა საყვედურს ეუბნება: „ყველა მსახურობს, ყველამ დაანება ხეტიალს თავი, ყველა ჩამოგცილდა, ყველამ მიგატოვა, ანდა სად ცალიათ შენთან სახეტიალოდ“ [284], თუმცა ქუჩაში გამოსული მაინც იმაზე ფიქრობს, რომ „დადის ქუჩაში ბევრის მსგავსი ჩემი სხეული“ [82]. მასთან ტრამვაიც კი ხეტიალის ჟინსაა აყოლილი, ფოთლებიც, „ცვენილი ფოთლების ქარით ხეტიალი. ამ ბაღში ხეტიალი ჩემი – კაცობრიობის დამჭკნარი ფოთლის ცხოვრების ქარისაგან ხეტიალი“ [305].

შოთა ჩანტლაძისთვის ხეტიალი ბაღშიც კია შესაძლებელი, შემოსაზღვრულ სივრცეში, რომელიც მისი ხეტიალის სამიზნეს წარმოადგენს და სადაც წესით ყველანაირი ხეტიალი უნდა დასრულდეს. იგი ბაღშიც ვერ ისვენებს. თითქოს ქუჩაა ხეტიალისა და ქმნადობის, ხოლო ბაღი მყოფობისა და ქმნილის სივრცე, მაგრამ როგორც ჩანს, ბაღშიც არ სრულდება ეს ქმნადობა და ხეტიალი.

 

ბაღი და პარკი

შოთა ჩანტლაძის ქალაქურ ფრაგმენტებში ბაღი უმთავრესი ურბანული სივრცეა. ზემოთ ვისაუბრე ხეტიალზე, ქვემოთ შევეხებით ახალი და ძველი ქალაქის, სოფლისა და ქალაქის დაპირისპირებას, და ეს ყველაფერი, შეიძლება ითქვას ბაღში იყრის თავს. ხეტიალი ხშირად ბაღებში ან პარკებში სრულდება და ხანდახან დაპირისპირებულობით გამოწვეული დაძაბულობაც (ქალაქი და სოფელი იქნება ეს, თუ სამართალდამცავი და კანონდამრღვევი) ასეთ სივრცეებში უქმდება და ერთგვარი მშვიდობა ისადგურებს.

პოეტის ხეტიალის მიზანი, როგორც წესი, ბაღებია. იგი ბაღისკენ მიემართება, მიიჩქარის და ასეთ დროს მზადაა ყველა წინააღმდეგობა გადალახოს: „მივდივარ ბაღისკენ. ტრამვაის გაჩერებასთან შემხვდა ნაცნობი, გავაბით უგულო საუბარი. ვფიქრობ: – როდის მოვა ტრამვაი, ნაცნობი რომ მომცილდეს.“ [313].[12]

არის თუ არა ბაღი მითოლოგემა შოთა ჩანტლაძესთან? როგორ ეწერება ეს სივრცე მსოფლიო და ქართული პოეზიის კონტექსტში?[13] რას ნიშნავს ბაღი ჩანტლაძის ტექსტებში?

პირველ რიგში უნდა ვთქვათ, რომ ბაღები და პარკები შოთა ჩანტლაძესთან ორი კონკრეტული ადგილით შემოისაზღვრება და სანამ მის საზრისზე თუ პოეტიკაზე დავიწყებდეთ საუბარს, უნდა ითქვას, რომ იგი ერთი მხრივ უნივერსიტეტის ბაღს გულისხმობს ხოლმე, მეორეს მხრივ კი „კიროვის პარკს“. უნივერსიტეტის ბაღში, როგორც წესი ახალგაზრდების, სტუდენტების ჭვრეტაში და მათთან საუბარში ატარებდა დროს შოთა ჩანტლაძე, „კიროვის პარკში“ კი მთავარი გმირები შედარებით უფროსი ასაკის ადამიანები არიან, ანდა „პენსიონერები“: „კიროვის პარკში პენსიონერები / ლაპარაკობენ პოლიტიკაზე…“ [158]. 

პარკი, ლაპარაკი და კამათი სხვაგანაც არაერთხელაა: „კიროვის პარკი და ზოოპარკი, / ვარაზის ხევი ვერ ამოვსებული, / საუბარი, კამათი, ლაპარაკი, / განწყობა საღამოსებური“ [189]. პენსიონერები ჩანან მის ერთ მცირე ქალაქურ ტექსტშიც – პოეტი პარკში დასეირნობს, იანვარია და „კიროვის პარკში გამოსულან პენსიონერები, / როგორც გაზაფხულზე / და ეფიცხებიან მზეზე“ [210].

პარკების და ბაღების პენსიონერები ჩანაწერებში და დღიურებშიც გვხვდება. ერთგან მათი არყოფნაა ხსენების მიზეზი, ისევე როგორც ბაღის მეძავების არყოფნა: „ბაღში სიცარიელე. ღამე, ისე უინტერესო, რომ ზეცაში ახედვა არ გახსენდება. ბაღში თითქმის არავინაა, არც კახპა, არც პენსიონერი. თვით მილიციელიც კი არსად ჩანს. პავილიონში ორიოდე საეჭვო პიროვნება სვამს, თუ უფრო თავს იქცევს. პავილიონში ვერ მივალ, რადგან გიორგი ნისიად აღარაფერს არ იძლევა. ასეთ დროს ძილი თუ უშველის კაცს. გავდივარ ბაღიდან“ [310].

სხვაგან იგი ბაღში შედის და სკამზე ჩამოჯდება, საყვარელ სკამზე[14], „…ნერვული წვალებით. ირგვლივ თვლემა. ჩემს გვერდით თვლემს პენსიონერი. მეც გადავდივარ თვლემაში და ვეღარ ვიგერიებ პატარა ბუზებს, რომლებიც ჩემს დასიცხულ სახეზე დაეძებენ დღიურ საზრდოს“ [306].

შოთა ჩანტლაძესთან არაერთხელ შეხვდებით ექსპოზიციებს, რომელშიც სამოქმედო ან სააზროვნო სივრცე ბაღია: „გაზაფხულის გრილი ღამეა. ბაღის ბოლოში ვზივარ. გავცქერი თითქმის მიძინებულ ქალაქს და ვოცნებობ“ [234]. მისი ერთი მოთხრობის პერსონაჟის ცხოვრება ასევე მჭიდროდაა ბაღთან გადაჯაჭვული: „იგი დილიდან დაღამებამდე ბაღში ისვენებდა და მის დასვენებას შესვენება მხოლოდ სადილის დროს ჰქონდა. იგი მართალია, ბაღის ერთ-ერთ წრეს ეკუთვნოდა, მაგრამ იგი ამ წრის მხოლოდ ერთ წევრთან მეგობრობდა“ [239-240]. ამ ფრაგმენტში კარგად ჩანს ბაღის „ბინადართა“ იერარქია, ერთგვარი სისტემა და რაც მთავარია, ბაღში დასვენება აქ გარკვეულ საქმიანობად, შრომად აღიქმება, რადგან ამ დასვენებასაც თავისი შესვენებები აქვს.

ქალაქის ბაღში ვითარდება მთლიანად შოთა ჩანტლაძის ცნობილი მინიატურის, „მილიციელი და პოეტის“ მოქმედება, სადაც მისი ქალაქური ტექსტის ორი მთავარი გმირი, პოეტი და მილიციელი სათაურშივეა გამოტანილი. აქ საკმაოდ ზუსტადაა მოხაზული ბაღის ცხოვრების განრიგი და ბევრი ისეთი თემა და მოტივიც გვხვდება, რომელიც სხვა ტექსტებში მხოლოდ გაიელვებენ.

„ბაღში 23 საათი და 30 წუთია“, ასე იწყება ეს ტექსტი და მაშინვე ჩნდება მილიციელიც, რომელიც სასტვენს ჩაბერს და ხალხს ბაღის დატოვებისკენ მოუწოდებს, მათ შორის ახალგაზრდებსაც, რომლებიც ცხარედ კამათობენ. იქვე თავად ავტორსაც ამოვიცნობთ, რომელიც ერთად-ერთია, ვინც კამათში არ იღებს მონაწილეობას: „მას ცალი ფეხი მოპირდაპირე სკამის თავზე ჩამოედო, ირიბად გაჰყურებდა მოკამათეებს და თვალებში და ტუჩებზე ირონია გადაკროდა აუტანელი“ [285-286]. ბაღის კარები ამ ტექსტში მნიშვნელოვანი საზღვარია, რომლის გადალახვისას ერთი მხრივ კამათის, მახვილსიტყვაობისა და თავის დამკვიდრების სივრცეში შედიხარ, მეორე მხრივ კი, ბაღის დატოვებისას, გამოდიხარ ამ სივრციდან. მილიციელიც დაუზარებლად მიერეკება ხოლმე ახალგაზრდებს ამ საზღვრებს მიღმა, როცა ამის დრო მოდის. შოთა ჩანტლაძე კიდევ ერთხელ აზუსტებს, რომ ამ სივრცეში მხოლოდ ერთია, ვინც არ კამათობს: „რადგან იგი მათ [ახალგაზრდებს] შორის აღიარებული „მხეცი“ იყო და „შაყირის“ შეუდარებელი ოსტატი. იგი არ კამათობდა, იგი ლაპარაკობდა მხოლოდ და მისი ლაპარაკის დროს ისე დუმდებოდნენ ყველანი, როგორც მეხის გავარდნის დროს“ [286].

ამ სივრცეში, ბაღში ახალგაზრდები (რომლებიც თავიანთ თავს ბაღისა და ქუჩის პოეტებს უწოდებდნენ) აკრძალულ აზრებსაც გამოთქვამენ („აშაყირებდნენ იმ ქვეყნის პოლიტმოღვაწეებს“), თანაც მოურიდებლად, მილიციელის თვალწინ. მილიციელი ამის გამო მათ არ აპატიმრებდა, თუმცა შიშობდა, რომ ბაღში „გამუდმებით დაძვრებოდნენ „მვდ“-ს ძაღლები და დაეძებდნენ ლუკმას (იგი ვერ იტანდა მათ). ალბათ ეს ახალგაზრდები უკვე აღრიცხვაზე იქნებიან აყვანილნი და შეიძლება ერთ მშვენიერ დღეს ისინი ვეღარ მივიდნენ ბაღში და ვეღარ იკამათონ. იგი იცნობდა „მვდ“-ს ზოგიერთ ძაღლს, რომლებიც ამ ბაღში დაძვრებოდნენ. ერთი მათგანი დაჯდებოდა ამ ახალგაზრდების შორიახლო და უსმენდა გულდაგულ მათ კამათს და თან წიგნს „კითხულობდა““ [287].

კარგადაა მონიშნული ამ ახალგაზრდების სოციალური სტატუსიც. როგორც ზემოთაც აღვნიშნე, ისინი ძირითადად „უმაღლესდამთავრებული უმუშევრები“ არიან , ან სტუდენტები, მომავალი უმუშევრები.

ბაღი ხან დამსვენებლების სამფლობელოა, ხანაც მილიციელის, განსაკუთრებით მაშინ, როცა იქ უკვე აღარავინაა. ბაღში რადიო ლაპარაკობს სრული რწმენით, რომ მას უსმენენ. ბაღში მარტო დარჩენილმა მილიციელმა შეიძლება მოიწყინოს კიდეც და ადამიანი ინატროს, ხმის გამცემი და სწორედ ამ დროს გამოდის სააშკარაოზე ის „მხეცი“ და „შაყირის შეუდარებელი ოსტატი“ და იწყება საუბარი ბაღის კანონებზე, რომელთაგან ერთ-ერთი უმთავრესია მეძავების განდევნა ბაღიდან, რათა მოსახლეობაში ვენერიული სენის გავრცელებას შეუშალონ ხელი. მილიციელი ასევე მოვალეა ხელი შეუშალოს წყვილების კოცნას, რადგან „შეიძლება ეს კოცნა სხვა, უფრო კანონით აკრძალულ რამეში გადაიზარდოს“ [289]. ამას პოეტის ვრცელი სოციოლოგიური ახსნა მოსდევს მეძავობის გამომწვევი მიზეზების შესახებ – სექსუალურ მოთხოვნილებებზე, შრომის ანაზღაურებაზე, მთავრობის მიერ დადგენილ კანონებზე და რაც მთავარია, ბაღზე, როგორც უკანონო ეროსის ტერიტორიაზე, სადაც კანონიერი ცოლ-ქმარიც კი ეძლევიან სექსუალურ ვნებებს, რადგან მათ ერთად-ერთი ოთახი აქვთ, სადაც მშობლები ცხოვრობენ და იძულებულნი არიან ბაღი გამოიყენონ ამისთვის.

ღამე ბაღი კიდევ უფრო მეტი თავისუფლების სივრცედაც შეიძლება იქცეს, სადაც თავად მილიციელიც კი რადიოდან გადმოღვრილ რუსულ ჩასტუშკებს შეუკურთხებს: „ამ გარემოებამ ჩააფიქრა და გაიფიქრა. სხვას რომ შეეგინებინა, ხომ დავსჯიდი და ეხლა მე თვითონ ვიგინები და მე მტყუანი არა ვარ, ჩემდაუნებურად ამოვიდა გინება პირიდან. ვინ იცის, სხვებსაც ასე ემართებათ და ჩვენ კი ვსჯით მათ. –მერე იგი წამოდგა და ბაღში დაიწყო ხეტიალი[15]. ბაღის ბოლოში მიჯნურნი ამბორყოფდნენ ერთმანეთს. მილიციელს მათ დანახვაზე გაეცინა და მოსცილდა“ [291] .

ხანდახან ბაღი რუსი სამხედროებით ივსებოდა, რომლებთან შესახვედრადაც რუსი მეძავები გამოდიოდნენ. ეს დღე იყო კვირა დღე, სამხედროების დღე: „ისინი დაეხეტებოდნენ ბაღში. სიმრავლით იმედმოცემულნი არაფერს არ ერიდებოდნენ. ქართველ ახალგაზრდებს გადაუგდებდნენ შოვინისტურ ფრაზას, შემდეგ მათი ცხვირიდან იღვრებოდა ისეთი ფერის სისხლი, როგორც მათი დროშა იყო, რომელსაც ისინი ერთგულად ემსახურებოდნენ. მერე იწყებოდა ჩექმებიდან კოვზების დაძრობა და მათი ტრიალი. გამოჩნდებოდა მილიციელი და დამნაშავე რასაკვირველია ის იყო, ვინც ნაკლებად დაზარალდებოდა ჩხუბში“  [291-292].

ბოლოს ეს მინიატურა იმით სრულდება, რომ მილიციელი სამოქალაქო ფორმაში გამოეცხადება პოეტ-ფილოსოფოსს და თავადაც ბაღის თავისუფალი ბინადარი, მჭვრეტელი და ფლანერი ხდება. ამ მეტამორფოზას მცირე ინტერმეცო მოსდევს: „…გამოვალთ ბაღში, ვისუნთქავთ ბაღის გრილ ჰაერს, თვალს გადავავლებთ ბაღში მოსეირნე ხალხს, დავცინებთ და გავიხარებთ, რომ ჩვენ ის ადამიანები არა ვართ. ხანდახან დასიცხულნი ბურახს დავლევთ და თუ ფული გვექნება, ლუდსაც გეახლებით, სოსისებსაც დავაყოლებთ. მერე არ ვიფიქრებთ არც სამუშაოზე, არც ოჯახზე, არც პოლიტიკაზე, ირონიით შევხედავთ სამყაროს მარადიულ ღელვას და მოძრაობას და მერე ვისაუბრებთ დიდხანს, დიდხანს, გვიან ღამემდე და როდესაც დავამთქნარებთ, მაშინ მივხვდებით, რომ ძილის დრო დადგა და ნელი, მოწყენილი ნაბიჯებით გავყვებით ქუჩას და წავალთ იქითკენ, სადაც გვეგულება ჩვენი ყოველდღიური სამარე – პატარა სევდიანი ოთახი და მერე…“ [294].

ამ სიტყვების შემდეგ ყოფილ მილიციელს „უნდოდა მოფერებოდა ამ კაცს, როგორც საყვარელ ქალს. ისინი იჯდნენ ასე დიდხანს. საუბრობდნენ მეგობრულად, საუბრობდნენ ისე, როგორც შეყვარებულთა ბედნიერ წყვილს ჩვევია. ჯერ კიდევ საუბრის დამთავრებისაგან შორს იყვნენ, როდესაც მოისმინეს: – А ну, разойдитесь, граждане!“ [294].

როგორც ხედავთ, ტექსტი კარნავალური ადგილების გაცვლით სრულდება და მას კარნავალურივე სიცილ-ხარხარი მოსდევს („მათ გაეღიმათ, მერე გაეცინათ, მერე გადაიხარხარეს…“), ბოლოს კი ორი ფლანერი, ბაგეზე ღიმილით მიდიან ბაღის კარებისკენ და გადიან ბაღის სივრციდან: „ნაძვის ხეების ქვეშ ახალგაზრდები იყვნენ და კამათობდნენ. იქვე, მოშორებით, იჯდა ერთი კაცი და წიგნს „კითხულობდა““ [294].

ამ ბაღებსა და პარკებში შოთა ჩანტლაძე არ ტკბება ბუნების მშვენიერებით, არ აღწერს პეიზაჟებს, იგი უფრო ადამიანებს აკვირდება, ბაღში თუ მის ფარგლებს გარეთ, და მათი გავლით და გამჭოლ თავის თავსაც მიმოიხილავს. მაგ. მის ნაწერებში გვხვდება სიტუაცია, როცა იგი უნივერსიტეტის ბაღის ბოლოდან გადაჰყურებს ვარაზის ხევს: „ხალხი ხევით – მოკლე გზით, მიიჩქარის სტადიონისკენ. ხალხი მხიარული. ხალხი ხალისიანი. მე ნაღვლიანი გადავყურებ ხალხს. მათ შორის, ალბათ, არ აღმოჩნდება არავინ, რომელიც შეიცვლის განწყობას, დადგება ჩემთან და დაუწყებს ყურებას სტადიონისკენ მიმავალ ხალხს“ [317].

როგორც ვხედავთ, ბაღი ბევრ რამეს შეიძლება ნიშნავდეს შოთა ჩანტლაძესთან, ეს ოფიციალური კულტურისგან გაქცევაცაა, დასვენებაცაა, ჭვრეტაც, ფიქრიც, აუდიტორიაც, სააქტო დარბაზის მაგიერიც, კამათიც, აგორაც და სხვ. მასთან იპოვით სეზონურ ბაღებსაც, სადაც ხან ზაფხულის მზე ანათებს[16], ხანაც შემოდგომის ფოთლების იგავებს ისმენს პოეტი: „მე შემოდგომის ბაღში ვიყავი, / მე მოვისმინე ფოთოლთ იგავი. / მე შემოდგომის ბაღში ვიყავი, / მე შემოდგომა ვიყავ იგივე“. [160].

მის კლასიკურ ქალაქურ ტექსტში „ჩემი მაგიდის წიგნი“, რა თქმა უნდა, ასევე გვხვდება ბაღი. თუკი ამ „ქალაქურ წიგნში“ ქუჩა წიგნის თავია, შესახვევი – ქვეთავი, ჩიხი კი ეპიგრაფი, „ბაღები – ამ წიგნის თავების მხატვრობაა“ [201] და ამ მხატვრულ სამყაროში შებიჯების შემდეგ პოეტი სეზონებსაც კი ურევს. მისთვის უკვე აღარა აქვს მნიშვნელობა გაზაფხულია თუ შემოდგომა[17], აქ მისი შინაგანი სეზონია ყოველთვის.

 

თბილი თოვლი

დაახლოებით ასეთივე სეზონური აღრევებია შოთა ჩანტლაძის იმ ლექსებში, სადაც თოვლი ფიგურირებს, თოვლი, რომელმაც გალაკტიონიდან მოყოლებული მყარად დაიკავა ადგილი თბილისურ ტექსტებში. ჩანტლაძესთან თბილისის თოვლი შეიძლება თბილიც იყოს: „კარგია ხოლმე ხანდახან თოვლიც, / ხანდახან თოვლი თბილია მზეზე…“ [190]. ან ეს: „სითბო და თოვლი გვიყვარს, გვახარებს / და თბილზე თბილი გვებურვის  ფიქრი, / რომ იქნებ ვინმეს შენი ჭაღარა / ეგონოს თოვლის ნათელი ფიფქი“ [191].

ზემოთ დამოწმებული ორი ლექსი 1958 წელსაა დაწერილი, თუმცა 5 წლით ადრე დაწერილ ერთ ლექსშიც ვხვდებით ერთად თოვლს, ქალაქს, სითბოს და ჭაღარას: „ო, დედაჩემის თეთრი თმების სათნო ციმციმი, / ჩემში აღვიძებს პირველ თოვლით მელანქოლიას. / ოთახში თბილა და ქუჩებში დაძრწის სიცივე, / ოთახი მძიმედ დაგმანულა, როგორც სქოლიო.[18] // ძმა კი ქაღალდზე გულმოდგინედ ზომავს ნახაზებს, / ქაღალდი ელავს, როგორც შუბლი ჩამოღარული, / ძმა თუ ოცნებობს, რომ ოდესმე სახლებს აღაგებს, / სადაც იქნება სითბოს გარდა ზღვა სიხარული“ [143].

თბილისის თოვლისადმი კიდევ არაერთი ლექსი აქვს მიძღვნილი შოთა ჩანტლაძეს: „გარეთ ქალაქი ისევ დათოვა, კვლავ ათოვს თბილისს…“ [191], „ქუჩაში თოვდა, იყო ყინვა ძვლების მსხვრეველი“ [91]. იგი აღწერს 27 მარტის თოვლსაც: „მზეა ქალაქში, ეფინება ნათელი ქალაქს, / ტანზე აცვიათ ტანსაცმელი საგაზაფხულო. <…> უცებ დაეშვა ციდან თოვლი, თბილი და ფართო, / მოედო ქუჩებს, სახურავებს და სანაპიროს, / მოქალაქეებს თოვლი ათოვს, ათბობს და ართობს, / განიხარებდეთ ქ. თბილისის მოქალაქენო“ [172].

ზამთარზე: „შუა ზამთარია ეხლა თბილისში, / თბილისში ეხლა შუა ბუხრის ზამთარია, / თბილისში ეხლა თოვლი უნდა იყოს კანონით, / მაგრამ სადაა თოვლი.

ქალაქი გაფენილია მზეში; / კიროვის პარკში გამოსულან პენსიონერები, / როგორც გაზაფხულზე / და ეფიცხებიან მზეზე. / და ეძებენ მიზეზს საუბრისას. / პატარა ბავშვები მოსულან დედებით / და დახტიან, როგორც კალიები. / ეს გაზაფხულის დღე არის ნამდვილი / ვითომ რით არ არის გაზაფხული? / გაზაფხულის დღეა ნამდვილი შუა ზამთარში / პარკში დასეირნობს პოეტიც, / უღიმის მზეს და ეშმაკურად ფიქრობს: / ხომ არ გამოდნება რაიმე ამ მზიდან?“ [210].

„ზამთრის ღამე გაბატონდა ირგვლივ, / ნაცნობ უბანს დაეუფლა ზამთარი. <…> ოთახებში ჩაფიქრება ჩადგა…“ [169].

* * *

სეზონურობა, წელიწადის დროები, ქალაქის ტემპერატურული თუ სტიქიური თვისებები კიდევ არაერთგან გვხვდება შოთა ჩანტლაძესთან: „თბილისში დაიწყო აუტანელი სიცხეები. <…> ბაღში სიცხეა აუტანელი“ [313]. „მზე იყო. ქუჩა იყო, როგორც სივრცე მზეში“ [321].

ჩანტლაძესთან ზაფხულის მზეც გვხვდება, ზამთრისაც, შემოდგომისაც და გაზაფხულისაც. 1956 წლის 28 ოქტომბრის (!) ჩანაწერში იგი გაზაფხულის მზეზე ლაპარაკობს, იმაზე, რომ ასეთ ამინდში არ შეიძლება არ იჯდეს ბაღში. ბაღში გაზაფხული ორმაგია. იგი მზეზე თბება, გარშემო კი ყველაფერი თვლემს. თვლემენ პენსიონრები. მას არაფერი ენაღვლება. მზეზე თბება. არსად მსახურობს, არ აქვს პასპორტი. არაა მოქალაქე. არ აქვს ბინა. მის ბინაში მეზობლები ცხოვრობენ: „მე ღამეს ვათევ მხოლოდ. მე არ მსურს ომი. მე არ მსურს მშვიდობა. მე არ მსურს სიცოცხლე. მე არ მსურს სიკვდილი. მე არ მსურს არაფერი. მე ვარ ადამიანი, რომელიც მზეზე თბება. მე დავივიწყე ხალხი. მე დავივიწყე მეგობრები, ამხანაგები და ნათესავები და აღარც მათ ვახსოვარ მე. მე ქუჩაში ვეღარ მამჩნევს თვით მილიციელიც (ეს ძალიან კარგია!)“ [315-316].

„სიზმარი პაპანაქებაში“, ასე ჰქვია მის ერთ სიურრეალისტურ მოთხრობას, სადაც ქალაქში დიდი მზე დადის, მოქალაქეები შიშისგან  გარბიან, დნება ასფალტი, სიცხისგან ვიტრინის მინები „ჭრიალით, წკმუტუნით, წივილით იმსხვრევიან“ [277]. ესაა მზე, რომელმაც მხოლოდ აღმოსავლური ენები იცის, რუსული ცუდად ესმის, ესაა მოხარხარე მზე, მას მილიციელები ესვრიან. ამ მზის გამო ქალაქში „სახლები ინგრეოდნენ აღტაცებით. <…> სირენები კიოდნენ შემზარავი საამო ხმით <…> მანქანები <…> ეჯახებოდნენ ერთმანეთს და იმსხვრეოდნენ აღფრთოვანებით. <…> ადამიანები ისრისებოდნენ სიამოვნებით“ [278]. ამის შემდეგ ქალაქში წვიმა მოვარდება, ალმოდებულ სახლებს ღვარი წალეკავს, „ცა ფეხად ჩამოდიოდა, ცა დადიოდა წვიმის ფეხებით ქალაქში“ [278].

არ უნდა დავივიწყოთ ქარიც: „თბილისს დაეცა ქარი მაჰმადხან, / ფოთლების ჯარი შემოასია, / დაქრის და დაძრწის ქარი კარდაკარ / და ბოლოს მტკვარის გასწვრის გასწია“ [133].

თბილისი მტკვარის გარეშე წარმოუდგენელია და მისი ნაკადები ჩანტლაძის პირველ ლექსებში ჩნდება. ამ ლექსებს ქვემოთ შევეხები, მანამდე კი გეტყვით, რომ მისი მტკვარი ინტერტექსტუალურიცაა (ბარათაშვილი, გალაკტიონი) და პირადიც.  მასთან მტკვარი „გარბის, თითქოს უნდა, რომ ქვეყნებს ამცნოს ქართველი ხალხის „საქმენი საგმირონია“. მაგრამ, ალბათ ღონდება, რომ დასასრულს უახლოვდება და გულში ფიქრობს: – რა ამაოდ გამოვიარე ამდენი გზა, მაინც ვერ შევძელი წადილის ასრულება…“ [235].

მტკვართან გარკვეული მითოლოგიური სიუჟეტებიცაა დაკავშირებული შოთა ჩანტლაძესთან. მაგალითად, მოთხრობაში, თუ ლირიულ-დრამატულ პოემაში „პროხორ!!!“, რომელიც თავის მხრივ კლასიკური თბილისური ტექსტია, ერთი ასეთი სიუჟეტია. თბილისში ხმა დაირხევა, „რომ მტკვარს თევზების უამრავი ჯგუფები მოაწყდა და თევზები იმდენად ბრიყვები არიან, ანკესზედაც კი ეგებიანო“ [250]. და იწყება მტკვარზე თევზაობის ალბათ ყველაზე შთამბეჭდავი და უცნაური ეპიზოდები, რაც კი დაწერილა ქართულ ლიტერატურაში – ადიდებული მტკვრით, მეთევზეებით, ერთი კილო შვეიცარიული ყველით, როგორც სატყუარათი და უსაზღვრო მოლოდინით.

შემდეგ პროხორი ავად გახდება და იგი უკვე საავადმყოფოდან გადაჰყურებს მტკვარს, მის ნელ და მდორე დინებას.

* * *

თბილისი მათხოვრების, უცნობების, უპოვართა და დანაშაულებების, უცნობი მიცვალებულების ქალაქიცაა. შოთა ჩანტლაძის ერთ-ერთ ადრეულ ლექსში აღწერილია როგორ გადასრისა ავტომობილმა „ვიღაც მათხოვარი“ „და ლიანდაგებს ბორბლებივით გაყვნენ ფულები, / ხურდა ფულები! – მოგროვილი მათხოვრობითა, / <…> მარტო ფულები დასტიროდნენ პატრონს წკრიალით“ [73].

1956 წელს დაწერილ ერთ ლექსში იგი აღწერს ავაზაკის ამბავს, რომელიც რევოლვერით ხელში ეძებს თავის მსხვერპლს: „დინჯი ნაბიჯით გაიარა ქუჩა ნათელი, / მერე საეჭვო შესახვევთან შედგა ლანდივით; / ენთო ქალაქი, როგორც თვალში მუხანათობა, / იყო ცდუნება იმის გულში, ვით სინამდვილე // აი, გამოჩნდა კაცის ლანდი დინჯი და ნელი, / და რევოლვერმა, როგორც ძაღლმა ასწია ტუჩი… ეს კაცი ელის, რაღაცას ელის, / ეს კაცი ელის სიკვდილს ამ ქუჩით…“ და დასკვნა: „ბოლოსდაბოლოს შეწყდა ხალხის ხმა და დაობა, – / მილიციელი კითხულობდა მკვდრის ვინაობას“ [166].

თუმცა, არიან ადამიანები, ვისთვისაც თბილისი ნამდვილ სამოთხედ, ახდენილ ოცნებად ჩანს. ასეთია ზეინკალი ვასილი მოთხრობიდან „პროხორ!!!“, რომლისთვისაც თბილისი დიდი ქალაქია სანეტარო სითბოთი და ხალისით, სადაც ქვაფენილზე მანდარინი გდია, ან ძეხვის ნამუსრევი, სადაც ზამთარში მზე არ ჩადის: „Ой, мама, сколько солнца <…> Как в сказке“ [275][19].

შოთა ჩანტლაძესთან ქალაქი სრულყოფილად ჩანს, სხვადასხვა დეტალით, ხედით, რეალიით და საბოლოო ჯამში ერთიანი სურათი იკვრება. აქ „ასფალტის ქვევით სარდაფია პატარა ფრიად“ [85], აქ ეზო სამსართულიანია, ასფალტიანი გამზირი კი „ლუარსაბივით გადიშხლართება“, ხალხი ხან ასფალტიდან ამოიზრდება, ხანაც ლასლასით მიუყვებიან ქალაქს. ღამის 1-ლ საათზე ქუჩაში არავინაა, „თბილისში ეს ის დროა, როდესაც პაპიროსის თხოვნა სირცხვილად არ ითვლება“ [314]. აქაა ვიწრო ქუჩები და „ქუჩაზე პატარა სახლი“ [106], ზოგიერთი ქუჩა კი მშიერ ხახას დააღებს.

ჩანტლაძესთან ვხვდებით ქალაქის სურნელებსაც. მოთხრობა „ნემეცკი შჩოტი“ ამის საუკეთესო ნიმუშია, სადაც საკონდიტრო ქარხანა ყოველ დღე, საღამოს 8 საათზე ამაყად ყივის და ბოლთან ერთად მოაქვს ტკბილი ნამცხვრის საამო სურნელება, რომელსაც აივანზე გამოსული ქალები ისუნთქავენ ხარბად, სხედან და დუმან და თვალმილულულნი იყნოსავენ ამ სურნელს [231-232].

ბევრია მოგონებებიც, სხვა ქუჩების გახსენება, სადაც ავტორი ადრე ცხოვრობდა, ყრმობა გაატარა და სადაც ყოველი გავლისას საკუთარი სხეული ავიწყდება.

 

სოფელი და ქალაქელი

სოფელი და ქალაქი ერთ–ერთი უმთავრესი დაპირისპირებული წყვილია შოთა ჩანტლაძის ქალაქურ პოეტიკაში. მის ადრეულ ლექსებში ჯერ კიდევ ძლიერია სოფლის კვალი, ხშირად გაიელვებს გურია, ტყეები, „გაზაფხული ჩემს სოფელში“ – „მწვანე მინდორი – დედამიწის კაბა – ნახირით“ [21], ირმებივით მთების თავზე ამაღლებული ხეები, მატარებლიდან დანახული ყანაში მიმავალი გლეხი, გურიის გზები (არაერთხელ), გურული ლხინი, გურიის ტოპონიმები თუ ადგილები, მაგ. წყარო – „მოდი და გურულ საცივს ესტუმრე“ [27].

1949 წელს 21 წლის შოთა ჩანტლაძე წერს ლექსს, „სოფელი“, სადაც ასეთ სტრიქონებსაც შეხვდებით: „კვლავ ჩავალ ქალაქში და ვეტყვი, / ჩემ ტოლებს – ბიჭებს – რომ მოგროვდნენ / და სოფლად დასახლდნენ, სოფელში / დარჩნენ და იცხოვრონ ბოლომდე“ [48].

ადრეულ ლექსში „თავადო“ ახალგაზრდა ქალაქელი პოეტი „თავადს“ მიმართავს: „მარჯვე იყავით იმჯერად იმარჯვეთ, / ქალაქს მიაშურეთ სოფლის ფანტომიდან“ [84]. ამ ლექსს თავის მხრივ გალაკტიონის „თავადებთან“ გადავყავართ, თავადებთან, რომლებიც მარტოობის აღმნიშვნელები არიან და არა წოდებრივი აღსანიშნები[20]. აქვე ერთ უცნაურ დეტალზე მინდა ყურადღება გავამახვილო, რომელიც ალბათ ისევ ბარათაშვილზე, როგორც საერთო წყაროზე, ამოსავალზე მიგვანიშნებს. ამ 1949 წელს დაწერილ ლექსში („თავადო“) ვხვდებით სტრიქონებს: „ერთხელ დარდიანმა გულმა აიხირა / და მტკვართან ნახე სავანე მყუდრო, <…> მღვრიე მტკვარს დაჰყურებდი ამაყ წარბებით, / ვინ იცის გულში რა დარდი გებადა…“. ოთხი წლის შემდეგ გალაკტიონი: „მტკვარს ვერის პირად / ხე დაჰყურებდა, / როს მას თიბათვის / მზე ახურებდა. / ხეობებიდან  / წამოსულ ნიავს / ის თავადივით იმსახურებდა“ [85].

კიდევ ერთ ლექსში უკვე თავად ქალაქელ პოეტს მიმართავენ, ამჯერად ხევსური ქალი: „ეს მთვარეაო ღრუბლებში ხარბად, / რომ შესრიალდა და ჩაიძირა, / ბოლოს დასძინა: ქალაქელ ხარ და / სოფლის ამბავი არა იცი რა“ [94].

ეს და კიდევ რამდენიმე ლექსი ერთგვარი „გაქალაქელების“ სამანია შოთა ჩანტლაძის შემოქმედებაში და ამის შემდეგ მასთან უკვე მძაფრად შემოდის ურბანული თემატიკა, თუმცა არაერთხელ გვხვდება ეპიზოდები, როდესაც იგი სიყვარულით იხსენებს სოფელს: „მახსენდება: ტურების კივილი. ბებიაჩემის წყევლა. ბაბუაჩემის ჩახველება. მთვარის უძრაობა. ძაღლის თვალის უპეებში ორი პატარა მთვარე. ლეღვის ფოთლებში ლეღვის უჩინარი მწიფება. ხიდან გადამწიფებული მსხლის ჩამოვარდნა და სევდის გაღვივება. სოფლის დაძინება და სოფლის მონატრება ადამიანის თვალისა“ [310]. ასევე: „ფიქრი სოფელს მიემატა, / ფიქრი ქალაქს დაკლებია, / შარას გაყვა მიამიტად, / სად სახლი და კაკლებია, / სად კაკლები მაღლებია, / სახლიც არანაკლებია“ [171].[21]

ისეც ხდება ხოლმე, რომ შოთა ჩანტლაძე სოფელშია და ქალაქზე ფიქრობს: „გააბოლებ თუთუნს, / გაიხსენებ ქალაქს, / გაიხსენებ უთოს, / გაიხსენებ კარაქს…“ [185]. დღიურებში კი, სადაც იგი სოფ. სვირში გატარებულ პერიოდს აღწერს, ვკითხულობთ: „მე თბილისში ცნობილი თავხედი, შარაფისტი და ჩანგალისტი კაცი, რომელიც ყველაფერს კადრულობს, საოცრად მორცხვი გავხდი. ალბათ ამის მიზეზი იყო ის, რომ მთელ სოფელს ვუყვარდი. გამიჩნდნენ მეგობრები, რომლებთანაც ერთად უგონოდ დავთვერი“ [336]. ერთ-ერთ ასეთ სუფრაზე, ახალ მეგობრებთან, ისე შინაურულად იგრძნობს თავს, რომ „სმის დროს ფიქრებში წავედი. სახლის უფროსმა მზრუნველობით შენიშნა ჩემი სევდიანი ჩაფიქრება. ასეთი სიფაქიზე მეგობრებიდან თუ მახსოვს“ [342].

და ბოლოს, მეგობრისადმი მიწერილი წერილიდან: „აქ (ვალეში), ყველაფერია იმისათვის, რომ ქალაქი გაგახსენდეს და არაფერი იმისათვის, რომ ქალაქი არ მოგენატროს“ [364].

 

სიახლე და ძველი

შოთა ჩანტლაძესთან ხშირად ხვდება ერთმანეთს ძველი და ახალი ქალაქი, ძველი სამყარო და აწმყოს ან მომავლის განახლებული გარემო. სიახლე წინა პლანზე გამოდის ლექსების არქიტექტურულ, პოეტიკის თუ ონომასტიკურ, სახელდების თემატიკაში, ასევე ქალაქის კულტურულ-პროფესიული კოლორიტის დახასიათებისას. ჩანტლაძის ერთ-ერთი პირველი, 1945 წელს დაწერილი ლექსი სწორედ ამ დაპირისპირებას თუ შეხვედრას ეძღვნება. ლექსს „მზესუმზირის გამყიდველი“ ჰქვია და ასე იწყება: „შენ მზესუმზირას ჰყიდი და დარდობ…“, რის შემდეგაც ავტორი გამყიდველის სახელსაც აზუსტებს და გვაწვდის როგორც მის ძველ, ტრადიციულ სახელს, ასევე განახლებულს: „შენ ეხლა უბრალოდ დავითს გეძახიან, / წინად კი გეძახდენ შენ დავითაღას, / ცხოვრება წაგართვეს და ბოლოს სახელიც, / რატომ დაიფლითა და დაიდაღა…“.  ბოლოს კი: „აღარ დაბრუნდება აქ დავითაღობა“ [7].

დაახლოებით მსგავსი, ოღონდ მეტი უცხოობით და შეიძლება ითქვას, ქალაქური წარსულის, თუ მისი ძველი კულტურული ნიშნების მიუღებლობითაა შემოსაზღვრული ლექსი „ავლაბარი“: „აქ კინტოს სული და სიფათი ჯერ არ წაშლილა, / მამის სამოსი გასცვეთია კინტოს ნაშიერს, / აქ ისევ ძველი სიმღერები მითხრა აშუღმა, / ახალი კაცი სიახლეზე მყის დამაშიეს“ [75]. ეს „ახალი კაცი“ გარკვეულწილად ახალი, წითელი დროების შვილიცაა, ახალგაზრდა, ენერგიული პოეტი, რომელიც ავლაბარს ისევ „მუქ ფერს“ აყვედრის: „არ გაწითლებულს შეგრჩენია მუქივე ფერი. / ვნახე სომეხნი გამუდმებით მომღიმარენი, / თუმცა არასდროს დამთვრალნი და მოქეიფენი“ [75]. მანამდე კი გვხვდება სტროფი, რომელიც წარსულის მიუღებლობის გარდა, მკვეთრად ქსენოფობიურიცაა: „ვიცი, ავლაბრით იჩემებდნენ თბილისს სომეხნი, / ისე მომრავლდნენ, როგორც ლეკვნი კახპა ძაღლების / და სომხის ყეფას გახელებით ძაღლნი მიემხრნენ. / ო! თუმცა თურქებს ექართველნენ ჩაბალახებით“ [75].

იმავე კონტექსტში შეგვიძლია დავიმოწმოთ ლექსი „მაგრამ რა არის“: „ეხლა სიახლემ დაჰკრა თბილისსაც, / კინტოს არღანი ბნელს ვერ ერევა, / აშმორებამ და რყევამ კბილისამ, თბილისსაც ამცნო გადაბერება“. ლექსის ფინალურ სტრიქონებში კი ასეთ სიტყვებსაც ვხვდებით: „ძველია იგი, თუმც ძველობს ძნელად…“ [81].

ექსპრომტში „მიხეილ თორელს“ ასეთ პარალელურ სტრიქონებს ვხვდებით: „ძველი დროება წასულა სადღაც / და ახალი კი მოვარდა ქშენით <…> ძველი ლექსები გადანაფხრეწი, / არ გამთელდება აწი არასდროს…“ [89].

პოეტი არაერთხელ მიმართავს ქალაქელ მუშაკებს, მაგ. ზოოპარკის თანამშრომელს ან პარიკმახერს და ეუბნება: „მე ვიცი, ეხლაც თბილისში ცხოვრობ / და თავიდანვე ხარ თბილისელი. // ვიცი, გქონია მწარე წარსული, / მაგრამ წარსული სადღაც წასულა…“, „ასე ვხვდებით და ასე ვსაუბრობთ, / ხედავ ქალაქის აღმა შენებას, / იცი სოფლების შარა საურმე / იქცა მანქანის დასამშვენებლად“ [57].

საურმე შარაზე და მანქანაზე გამახსენდა. ერთი საინტერესო ჩანაწერი აქვს შოთა ჩანტლაძეს, რომელსაც პირობითად „ტაჭკა და ზიმს“ დავარქმევდი. ელბაქიძის დაღმართზე მეტაჭკეს და ზიმის მძღოლს მცირე ინციდენტი მოუვათ, მეტაჭკეს დიდი ულვაშები და პატარა წვერი აქვს, „ზიმის“ მძღოლს პატარა ულვაშები აქვს და წვერგაპარსულია: „მეტაჭკემ სინელის გამო სწრაფად ვერ გადაჭრა დაღმართი. მძღოლმა სისწრაფის გამო სწრაფად ვერ დაამუხრუჭა მანქანა და ცხენები დაფრთხნენ. მძღოლმა და მეტაჭკემ ერთმანეთს გულმოსულად შეხედეს, მაგრამ არ შეაგინეს, რადგან მძღოლის მამა მეტაჭკე იყო და მეტაჭკის შვილი კი – მძღოლი…“ [317].

შოთა ჩანტლაძის ლექსი „ფიქრები ახალი მტკვრის პირას“, ღია ინტერტექსტია ცნობილი კლასიკური ტექსტისა, სადაც პოეტი დგას „როგორც ბარათაშვილი“ და მტკვარს აკვირდება, რომელიც ქალაქში ფერს იცვლის: „ვხედავ იერი შესცვლია მტკვარსაც / დაუღალავი ქარხნის ოფლითა, / თითქოს იმედი ვერ პოვა ვერსად / და მგლოვიარე მიდის სოფლიდან“. ლექსი მტკვრის ჩივილით გრძელდება, იგი მჩქეფარე არაგვს იგონებს „და ბრაზით ამბობს. რა დაგიშავეთ, / რომ დამამსგავსეთ პირთეთრი არაბს / და სამუდამოდ გამაპირშავეთ“ . ბნელისა და ნათლის დაპირისპირება შემდეგაცაა ხაზგასმული, ზემოთ დამოწმებულ სიტყვებზე კი ახალი ბარათაშვილი პასუხობს: „შენც ხომ ქარხნისთვის ღელავ მუდამდღე, / გსურს გაანათო მისი კედლები, / გიჯობს ვაჟკაცურ ფერს შეუხამდე, / სხვა ფერს კი ნურვის შეევედრები“ [49]. სხვათა შორის, შოთა ჩანლტლაძის ამ და ზოგიერთი სხვა ლექსის ეკოლოგიური კრიტიკის ჭრილში წაკითხვა ძალზე საინტერესო იქნებოდა.

რა თქმა უნდა, გვხვდება ძველისა და ახლის არქიტექტურული წყვილებიც, მიუხედავად იმისა, რომ შოთა ჩანტლაძე მაინცდამაინც მგრძნობიარე არაა ქალაქური არქიტექტურის მიმართ. ერთ-ერთ პირველ ასეთ ლექსში პოეტს თავისი ძმა შემოჰყავს (ეს ლექსი ზემოთაც დავიმოწმეთ სხვა კონტექსტში): „ძმა კი ქაღალდზე გულმოდგინედ ზომავს ნახაზებს, / ქაღალდი ელავს, როგორც შუბლი ჩამოღარული, / ძმა თუ ოცნებობს, რომ ოდესმე სახლებს აღაგებს, / სადაც იქნება სითბოს გარდა ზღვა სიხარული“  [143]. ეს არქაული „აღაგებს“, ახალი სახლების მიმართ ნათქვამი, განსაკუთრებულ ირონიულ ელფერს სძენს სტრიქონებს.

ჩანაწერებშიც გვხვდება ნგრევის და შენების მაგალითები. 1956 წლის 9 ივლისს შოთა ჩანტლაძეს ჩაუწერია: „იმ ქუჩაზე, სადაც მე ვცხოვრობ, ისე ნელა, ისე თანდათან დაანგრიეს ძველი სახლები და ისე ნელა, ისე თანდათან ააშენეს ახალი, რომ მე ძველი სახლები ძლივს მახსენდება. მე ძლივს მახსენდება პატარა სახლი. მე ძლივს მახსენდება ლამაზი ქალი, რომელიც ამ სახლში ცხოვრობდა. სად არის ის ქალი ეხლა?“ [311]. 1957 წელს დაწერილ ერთ ლინეარულ, თხრობით ვერლიბრში კი ისევ ვხვდებით ამ არქიტექტურულ თემას: „ვარაზის ხევის ამოვსებას, როგორც იქნა, ბოლო მოეღო, / თბილისს მოემატა ახალი ქუჩა, / თბილისში მშენებლობას კარგი პირი უჩანს. // იქნება დაანგრიონ ჩვენი სახლიც / და ახალი ბინები დაგვირიგონ, / სიხარულით კედლებს თავს ვახლი, / მასალას მივცემ სატირიკოსს“. და ბოლოსკენ, უცნაური სტრიქონები: „თბილისში ეხლა ქუთაისის ჰაერია / და ქუთაისში თბილისის ჰაერია დაბანაკებული“ [175].

უცნაურობაზე კიდე ერთი ფრაგმენტი უნდა დავიმოწმო პოეტის ადრეული ლექსიდან. აქაც სიახლეზეა საუბარი, უცნაურ სიახლეზე, რომელიც მან ახალი წლის ღამეს დაინახა: „ერთხელ ფხიზელმა გავათენე ახალი წელი / და ოთახიდან გადალეშილ ქალაქს ვეახლე, / <…> რომ უფრო ნათლად დამენახა ქვეყნის სიახლე. // <…> ვხედავ, ძველისგან განსხვავება მხოლოდ ის არი, / რომ დღეს ბავშვებიც გადამთვრალნი დაბარბაცობენ“ [81].

სიახლისა და ძველის კონტექსტში ბარათაშვილის სახელი ერთხელაც გამოჩნდება ლექსში „ნ. ბარათაშვილს“, სადაც იგი მის პირდაპირ მემკვიდრედ ასახელებს თავს[22] („სახით და სისხლით ნათესავი მე შენი მქვიან, / თუმც ქვეყანაზე შენზე უფრო გვიან მოველი“) და შემდეგ თავისი მომავალი პოეტიკის მთავარ ნიშნებს მოხაზავს: „მაგრამ ხალისი დღეს ჩემს გულში უფრო მეტია, / რადგან სიცოცხლე უახლესი ჩემში დამდგარა, / დედამიწაზე ბედნიერი ვიწყებ ხეტიალს / და ახალ მერანს მე დაგიწერ უფრო სხვაგვარად“ [67][23]. უნდა ითქვას, რომ შოთა ჩანტლაძემ შეასრულა ეს პირობა: მან მთელი თავისი ქალაქური პოეზია ხეტიალზე ააგო და რაც მთავარია, დაწერა ახალი „მერანი“ – „ტრამვაის“.

 

ტრამვაის

ტრამვაი შოთა ჩანტლაძესთან განსაკუთრებულ სახედ ყალიბდება პოეტურ თუ პროზაულ ტექსტებში. იგი მას ხანდახან ნარატიულ ხერხადაც კი იყენებს, მაგალითად მოთხრობაში „პროხორ!!!“. მოთხრობას ერთგვარ თხრობით რეფრენად გასდევს ტრამვაის თემა: „ტრამვაი იმ ქუჩამდე მისვლას, სადაც პროხორი ცხოვრობდა, 20 წუთს უნდებოდა და სანამ პროხორი სახლში მივა, ჩვენ რამოდენიმე სიტყვას ვიტყვით პროხორის შესახებ“, „აი, ტრამვაი უკვე უახლოვდება პროხორის ქუჩას, მაგრამ უეცრად დენი გამოთიშეს და ტრამვაიც გაჩერდა. <…> სანამ დენი მოვა, ჩვენ მოგითხრობთ ერთ ეპიზოდს პროხორის ცხოვრებიდან“, „ჩვენ, როდესაც ამ ეპიზოდს ვყვებით, ტრამვაიში დენი უკვე მოვიდა და ტრამვაიც დაიძრა“ და ა.შ. [247–276].

გადიგრიალებს ტრამვაი და ათრთოლდება შენობა, მაგიდა, სურათი კედელზე, ათრთოლდებიან წიგნები. ტრამვაი შემთხვევით შეხვედრებსაც ხშირად უკავშირდება, როგორც ზემოთაც ითქვა. მაგალითად, ტრამვაიში ასულ ქალს შეიძლება ღიმილი დარჩეს ქუჩაში დაგდებული, „ღიმილი დარჩა ქუჩაში დაგდებული. / ტრამვაი დაიძრა და თან წაგიტანათ თქვენ. / ჩვენ დავრჩით ქუჩაში. / ყველა მიეტანა დაგდებულ ღიმილს“ [200]. ხანდახან პოეტი ტრამვაის შეახტება ხოლმე (როგორც ბევრი მისი თანამედროვე) და ხალხი ტრამვაიში მას უყურებს, როგორც მოულოდნელ სტუმარს [302].

ტრამვაის გაჩერებაზე ან მის მოლოდინში ბევრი საინტერესო რამ ხდება. ტრამვაის მოლოდინი, გაჩერებაზე დგომა განსაკუთრებული საქმიანობაა შოთა ჩანტლაძესთან, მნიშვნელოვანი სემანტიკით დატვირთული. მაგალითად, რომელიღაც რედაქტორი თავის კაბინეტში თავს ისე გრძნობს, როგორც „საკუთარ სახლში და ისე გელაპარაკება, როგორც ტრამვაის გაჩერებასთან, როდესაც ტრამვაი უკვე ახლოვდება“ [304]. გარდა ამისა, ადამიანური ურთიერთებობის მთელი დრამები შეიძლება გათამაშდეს ტრამვაიში, ამ „კეთილ, თავმდაბალ ტრანსპორტში“ [273], რომელსაც პოეტმა თავისი შედევრით სული შთაბერა და ახალი სიცოცხლე მისცა.

ლექსი „ტრამვაის“ 1958 წლის დეკემბერში დაიწერა. იგი მთელი თვე იწერებოდა და ავტორმა მას „რეკვიემი“ დაარქვა. ლექსი, რომელიც ლამის ამერიკელი ბიტნიკი პოეტების ქნარზე აწყობილი შეიძლება ეგონოს ვინმეს, იწყება ობიექტის (ტრამვაის) გარდა-ცვალებით, ანუ მისი არსებობის ფორმის შეცვლით – ეს “რკინის კამეჩი”, ეს მექანიკური “გამწევი ძალა”, მას შემდეგ, რაც მას “რელსებიდან გადმოაბრძანებენ”, ახალ ცხოვრებას დაიწყებს და გრძელ ბოსელში კამეჩთან ერთად “მიირთმევს თივას”.[24]

ესაა მეორე პირის ტრიუმფით აღბეჭდილი ლექსი, სადაც ავტორი ძალზე შინაურულად, შენობით მიმართავს ტრამვაის და სემანტიკური აქცენტიც ძირითადად ამ „შენ“-ზე მოდის ხოლმე. იმაზე, რომ მეტყველების ამ ფორმას საგანგებო დატვირთვა აქვს, ადასტურებს ისეთი ფორმალური ხერხიც, როგორიცაა ძალზე ხშირად ხმარებული ანაფორები: „შენ გამოგაღვიძებენ ალიონზე <…> / შენ ეხები ფრთით ერთადერთით <…> / შენ ამ დროს იწყებ სიარულს შენსას <…> / შენ იხვეჭ მათ და განაგრძობ გზას…“ [203-204] და ა.შ. აზრობრივად ყველაზე დატვირთული სტრიქონებიც სწორედ ამ მეორე პირის ფორმით იწყება: „შენა ხარ ქუჩა მოარული! / შენ ცხოვრობ ცხოვრებით შინაგანით, / შენში ხდება ამბავი მრავალი, / შენში წყდება მრავალი ბედი, / შენში იკვებება ქურდი თითოსანი, / შენში ნათლდება დოცენტი უვიცი, / შენში ეხება ადამიანი ორი, / შეხებით ,,შემთხვევით“ / და ვერ შეხვდებიან ერთმანეთს სიკვდილამდე. / შენში იშლება ნერვები, როგორც სიმები გიტარის, / შენში გრძნობენ ფეხებს, როგორც გულს, / შენში აპატიმრებენ მგზავრს უბილეთოს, / რომელსაც არა აქვს ბილეთის ფული / და შენ განიცდი ამას ყოველივეს, / მთელ ამ სიმძიმეს განიცდი შენ / და გატანჯული გარბიხარ, გარბიხარ, / და დაიგმინებ შესახვევში – / გმინვით შესაბრალით და ამაზრზენით“ [204].

პოეტს რომ მესამე პირში წარემართა მეტყველება, გაჩნდებოდა გარკვეული დისტანცია მეტყველ “მე”-სა და ობიექტს შორის – ჩვეულებრივ, ობიექტი, რომელიც  მოიხსენიება ნაცვალსახელით “ის”, უფრო ბუნდოვანია და შორეული. ასეთ შემთხვევაში პოეზიაში უპირატესად გვხვდება თვით ლირიკული გმირის ემოციური დამოკიდებულების გამოხატვა იმ ობიექტის მიმართ, რომელიც მოიხსენიება სიტყვით “ის”, მაგრამ საკუთრივ ამ ობიექტის შინაგანი მდგომარეობის, მისი განცდების და ა.შ. დახასიათება რამდენადმე არაბუნებრივად, ხელოვნურად გამოიყურება ხოლმე, მეორე პირში კი სულ სხვა ინტენსივობას იძენს თხრობაც და მიმართვებიც, ასევე პარალელიზმები, რითაც სავსეა ეს ტექსტი. საყურადღებოა ისიც, რომ ლექსში აღწერილია ობიექტის მდგომარეობა და განცდები აწმყო დროში (წარსული დროის ზმნების გამოყენებისას მესამე პირის ფორმების გამოყენება  შესაძლებელი იქნებოდა, როგორც მოგონებებისა იმ დროის შესახებ, როდესაც “ის” იყო “შენ”, ანუ უფრო ახლო და გასაგები, უფრო ხელმისაწვდომი გახლდათ ლირიკული გმირისთვის).

ამგვარად, ლექსში „ტრამვაი“ არის “შენ”, ანუ გმირის უშუალო სოციალური გარემოს ნაწილი და ლირიკულ გმირს შეუძლია ობიექტის შინაგანი განცდების აღწერა-დახასიათებაც, თანაც მთელი ნიუანსირებით, გაპიროვნების სრული მარაგის გამოყენებით.

რა თქმა უნდა, ტრამვაი მეტაფორული სახეა (შდრ.: “შენ მაშინ საკუთარ სხეულს გრძნობ მხოლოდ, / სხეულს დაბერებულს. ფილტვებს დასუსტებულს,/ თვალებს დავსილს და მუხლებს დაქანცულს”), რომლის ერთ-ერთი ინტერპრეტაცია შეიძლება ასეთი იყოს: განსხვავებით ქალაქის  ტრადიციული  ხატებისგან, რომლებიც ხშირად გვხვდება პოეზიაში (ქალაქი, რომელიც ერთმანეთისგან აუცხოებს ადამიანებს და ა.შ.), აქ ქალაქი წარმოგვიდგება როგორც ერთიანი, თბილი სივრცე, სადაც ყველა და ყველაფერი გასულიერებულია, მათ შორის – ტრამვაიც. ეს საგანგებოდაა ხაზგასმული ლექსის დასაწყისსა და დასასრულში, სადაც საუბარია არა ტრამვაის გაცვეთის, არამედ – მისი გარდა-ცვალებისა და ახალი სიცოცხლის დაწყების შესახებ, როდესაც ის უკვე “უგემურ სითხეს კი არ დალევს” და “იდუმალი ელექტრონებით კი არ დაიმუხტება”, არამედ “ბოსელში კამეჩთან ერთად მიირთმევს თივას”.

ამ ლექსში ბევრი საინტერესო შრეა, რომელიც ცალკე ანალიზს მოითხოვს. თუნდაც ის რად ღირს, როცა ტრამვაი ურმის გვერდით აღმოჩნდება სრულიად შემთხვევით: „შენ შემოგხედავენ კამეჩები წყლიანი თვალებით, / შენ შემოგხედავენ კამეჩები, / როგორც შენ უყურებ ტროლეიბუსს, / ტროლეიბუსი – ავტობუსს, / ავტობუსი – ავტომობილს. / შენ ამ დროს წითლდები, / შენ ამ დროს გრცხვენია, / და შენ დარცხვენილი განაგრძობ გზას / და უკან გრჩება შავი კამეჩები, / ვითარცა წარსული, / და წინ, გელანდება შავი კამეჩები, / როგორც მომავალი“ [206].

 

ქალაქი-წიგნი

ერთ-ერთი უმთავრესი ქალაქური ტექსტია ასევე „ჩემი მაგიდის წიგნი“. ლექსის დასაწყისიდანვე ჩანს, რომ რიტმული იმპულსი სიტყვა „ქალაქზე“ მოდის: „ეს ქალაქი  ჩემთვის წიგნია – / სქელტანიანი, ეპოქალური და მოსაწყენი“ [201], შემდეგ კი ყველგან მის მეტონიმიურ შესატყვისზეა აქცენტი დასმული, „წიგნზე“: „ეს წიგნი დასტამბულია მაღალხარისხოვან ასფალტზე / <…> ეს წიგნი  შედგება სამი ნაწილისაგან: / <…> ეს წიგნი  შედგება მრავალი თავისაგან / <…> ეს წიგნი  შედგება უამრავი ქვეთავისაგან…“, და ეს მეტონომია მთლიანად გამსჭვალავს ტექსტს. წიგნის ანატომიური მონაკვეთის შემდეგ („ქუჩა – თავია ამ წიგნის, – / <…> შესახვევი – ქვეთავია ამ წიგნის, – / <…> ჩიხი – ეპიგრაფია ამ წიგნის, – / <…> მოედნები – ცარიელი ადგილებია ამ წიგნის, / ბაღები – ამ წიგნის თავების მხატვრობაა, / მიწა და ზეცა – ყდებია ამ წიგნის.“) ავტორი ჟანრსა და საკუთარი წერის მეთოდსაც ამ მეტონიმიურ ჯაჭვში სვამს: ქალაქი, წიგნი, რომელიც 700 000 სტრიქონისგან შედგება და სტრიქონები, რომლებიც „არ არიან ერთმანეთთან გარითმულნი, / მაგრამ მკაცრი აუცილებლობით / არიან დაკავშირებულნი ერთმანეთთან“ [201]. ეს სიტყვები, შეიძლება ითქვას, თავისუფალი ლექსის, ვერლიბრის ერთ-ერთი პირველი განსაზღვრებაა ქართულ ლიტერატურულ ტრადიციაში. ამას მოსდევს ავტორის დემიურგული ბუნების დამადასტურებელი სტრიქონები, სადაც იგი შლის და ახლიდან წერს ქალაქის შემადგენელ თავებს: „ამ წიგნის უხილავი ავტორი ყოველდღე შლის სტრიქონებს, / მთელ თავებს, ქვეთავებს, ეპიგრაფებს და წერს ახალს“.

ამის შემდეგ ეს „დემიურგოსი“ თავისი ჭვრეტის (უმოქმედობის) მთავარ საგანს, „ადამიანს“ ახსენებს („ადამიანები – სტრიქონებია ამ წიგნის.“) და შემდეგ კი თავისი მოქმედების მთავარ საგანზე, სიარულზე, ხეტიალზე გადადის: „მახსოვს, დავდიოდი ამ ქალაქში პატარა ბავშვი / და ვკითხულობდი თვალებით ქალაქს, / და დავატარებდი ფეხებს ამ ქალაქში / ნელა და შეჩერებით, / როგორც ,,დედაენის“ სტრიქონებზე ნელა და შეჩერებით / დავატარებდი თითებს“. ჩნდება წყვილები –  „ფეხები / თვალები“, ანუ „სიარული / ჭვრეტა“, რომელიც ქალაქს  მიემართება და „თითები / თვალები“, რომელიც წიგნს  მიემართება.

„დედა ენის“ ხსენება ერთგვარად საწყისთან გვაბრუნებს, ჭვრეტის პირველ გამოცდილებასთან. აქ ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ „ნელა და შეჩერებით“ ხდება სამყაროს აღქმა ხეტიალით, ისევე როგორც წაკითხვა, ეს კი მთლიანად განსაზღვრავს ავტორის არსებობის მოდუსს, რომელიც ყოველდღიურობად იქცა: „მე ღმერთმა მომისაჯა ამ წიგნის ყოველდღე კითხვა; / ეს წიგნი მე ახლა ზეპირად ვიცი / და მაინც ვიწყებ თავიდან მის კითხვას, / ზერელედ დავატარებ თვალებს ქალაქში;“. ამის მიუხედავად, მას უკვე აღარ სჭირდება სიარული ამ ქალაქის წასაკითხად, ღია სივრცეში ყოფნა, არამედ დახურული სივრციდანაც შეუძლია მისი აღქმა: „მე ახლა არ მჭირდება მის წასაკითხად / ფეხების ტარება, როგორც თითების, / მე შემიძლია, ვიჯდე სახლში და ეს წიგნი წარმოვთქვა ზეპირად; / მე ასეც ვიქცევი ზოგჯერ გუნებაში“ [202]. ეს კი ნიშნავს, რომ აქ ტექსტუალური სამყაროა და რეალური ხეტიალის გარეშეა შესაძლებელი ამ სამყაროს სრულად დანახვა.

ამის შემდეგ ამ ქალაქის (წიგნის) შინაარსის მოყოლის ჯერი დგება, რომელიც რეალურად ანაფორათა წყებაა, სადაც აპოფატიკურად, უარყოფის ნიშნებით ზუსტდება ქალაქი: „რომ ამ ქალაქში არ არის სიხარული / რომ ამ ქალაქში არ არის მწუხარება, / რომ ამ ქალაქში არ არის სიყვარული, / რომ ამ ქალაქში არ არის სიძულვილი, / რომ ამ ქალაქში არ არის სიცოცხლე, / რომ ამ ქალაქში არ არის სიკვდილი…“, ბოლოს კი ხაზგასმით ითქმება თუ რა არის ამ ქალაქში, ესაა „ვეებერთელა, ამ ქალაქის ხელა მოწყენილობა…“ [202], ანუ ფლანერის, მოხეტიალის ერთ-ერთი უმთავრესი მამოძრავებელი სტიქია.

დასკვნასავით ჟღერს სიტყვები: „ბოლოს ავტორი გვაძლევს მამაშვილურ დარიგებას: / წავიდეთ სახლში და დავიძინოთ,[25] / რათა აღვიდგინოთ ენერგია, / რადგანაც ხვალ ხელახლა მოგვიხდება ამ წიგნის კითხვა“.

* * *

კიდევ ერთი კლასიკური ქალაქური ტექსტია „ხანდახან ქუჩაში…“, საიდანაც ზემოთაც დავიმოწმე რამდენიმე ციტატა. ეს ლექსი იწყება ნიშანდობლივი სიტყვებით: „ხანდახან უმიზნოდ გამოხვალ ქუჩაში…“ [182]. ლირიკული გმირი გადაჭრის ქუჩას, მიესალმება ნაცნობ დახლიდარს. აქაა წითელი პრიმა, ნისია, კიოსკი, კარო და იოსკა, აქაა თვალების ცეცება „ნაცნობის საცნობლად“, თითების მკლავებზე ლაციცი, მილიციელი, სიგარეტი ყაზბეგი, ლაღიძის წყლები, პიტნის სურნელი, რუსთველის ძეგლი და საკუთარი პოეტობის გაცნობიერება.

ასევე ქალაქური სახეებითა და ლექსიკითაა გადავსებული მისი ლექსი „ღამე და ოთახში სინათლე განფენილი“. კიროვის პარკის, ზოოპარკის, საუბარის, კამათის, ლაპარაკის ხსენების შემდეგ პოეტი გადადის ფილმზე, რომლის პერსონაჟებიც ეკრანიდან გადმოვლენ და თბილისში გასხლტებიან. მათ მოეწონებათ ქალაქი, „დაწოწიალობენ“ ჩვენს ქალაქში და აღარ ბრუნდებიან ეკრანზე: „მოკლედ, ასეა ცხოვრება თბილისში / გმირები გარბიან ეკრანებიდან, / რაც შემოვიდა ფილმებით, / უკან ვერაფერი ვერ გავიდა.“ [189].

და ბოლოს, წერილი მინდა დავასრულო შოთა ჩანტლაძის ქრესტომატიული ლექსის ფრაგმენტით, „გენერალი ქალაქიდან დამპირდა გასახლებას“, პოეტის ერთ-ერთი უკანასკნელი ლექსით, სადაც თითქოს ნაპერწკლებივით გაიელვებენ მისი ქალაქური ტექსტის მთავარი ფრაგმენტები. აქ რამდენიმე მნიშვნელოვანი და დატვირთული სტრიქონია: „მე ერთი კაცი ვარ უდანაშაულო, / ჯიბეში არ მიდევს ჯაყვაც კი, / მაგრამ ორშაურსაც მუდამ ვერ ვშოულობ, / თუმც მნიშვნელოვანი ვარ მოღვაწე. / სხვის ხარჯზე მოვილხენ ყოველდღე, / საკუთარი არა მაქვს რადგანაც, / თუმცა მთელ ქალაქს მოვედე / და კიდევ გავწვდები ათ ქალაქს“ [220]. სხვა, უკვე კარგად ნაცნობ მოტივთან ერთად აქ განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მივაქციოთ სიტყვებს: „მთელ ქალაქს მოვედე“. ეს ერთგვარი შეჯამებაა, რომელიც დასრულებულ სახეს აძლევს და ვრცელ ტექსტად აქცევს მოხეტიალე პოეტის, შოთა ჩანტლაძის ქალაქურ ფრაგმენტებს, სავსეს მოძრაობით, ჭვრეტითა და დაკვირვებით.