ივ ბონფუა – პოლ ვალერი

ფრანგულიდან თარგმნა ნიკოლოზ აგლაძემ

I

ვალერის ჰქონდა ძალა, რომელიც უმიზნოდ დაიხარჯა. ჰქონდა ნებისყოფა და ენერგია, მუდამ მომართული ყველაზე რთული ენობრივი სამუშაოს შესასრულებლად, მაგრამ რად უნდოდა ეს ფრანგული პოეზია, რაციონალური რომ ეგონა, სინამდვილეში კი ბურუსით მოცული, ბუნდოვანებაზე მეჭველი აღმოჩნდა, და არსებითად, სიღრმისეულად ვერ ეთანადება საკუთარი საზრისის სამშობლოს: უნისლო სანაპიროს, სიცხადის სახიფათო ჰორიზონტს. ხდება ხოლმე სინათლის მირაჟი. ხდება ხოლმე, რომ პოეზია შეიგრძნობს, როგორც იმედგაცრუებას, ტყუილს, გარკვეულ – რეალურსა თუ წარმოსახვით – ნიადაგს, გონისმიერ ხმელთაშუა ზღვას. მხარეს, სადაც გრძნობა ისე მარტივი, ისე უბრალო, ისე წმინდაა, თითქოს მას პირდაპირ საგანთა სულთან მივყავდეთ: მარადიულ ზღვასთან, მზესა თუ ქართან. სადაც სინათლე არაფერს ნიღბავს და არც თავად ინიღბება. სადაც მზერა ცოდნას ჩემულობს და გონებას შემეცნების საკუთარ გზას ახვევს თავს, სადაც ზეთისხილის ხე ღორღიანის, ანდა წყლის პირას, რასაკვირველია, ზეთისხილის ხის არქეტიპია. აქ მოსულთ, საქმე თითქოს ზეგრძნობადთან, მატერიაში მოუხელთებელთან გვაქვს, იდეათა სახლში სწრაფად დასაბრუნებელ გზასთან. ილუზია კი იმდენად საამოა, რომ, მაგალითად, იტალიური ენა, თავისი ცხადი და სრულქმნილი სიტყვებით, არც ეჭვიანობს და არც განსჯის – მაგრამ არის სხვა გზაც. არის ერთი არაჩვეულებრივი რამ: რაც უნდა უფორმო და ბნელი იყოს, – არსება, რომელიც დაიბადა, დროს მიჰყვება და სიკვდილი უწერია. არსება ზუსტად ამ ადგილას. ეს ზეთისხილის ხე, სწორედ ეს ხე, სიღრმისეულად განსხვავებული, არსებული hic et nunc, რომლის მყოფობას ცული თუ ცეცხლი გააქრობს. ვალერი აწმყოფობის მისტერიას უგულებელყოფდა. მასთან დაპირისპირება არისტოტელეს მიმდევრად ყოფნას გასურვებინებს. რადგან იდეის ზმანებას პოეზიაში თან დიდი ხიფათი სდევს: სიტყვა შესაძლოა ვეღარ იყოს სკანდალი. ვამბობთ: ყვავილი, ზღვა, ზეთისხილის ხე, ანდა ქარი. ეს სიტყვები კი საგანთა არსს, მონოტონურობასა თუ მარადისობას თითქოს რომ მოიხელთებენ, ძალიან ზედაპირულად ეხებიან იმას, რასაც ვალერი ნამდვილ ზღვად, ზეთისხილის ხედ, ანდა ქარად მოიაზრებდა. აი, ენისათვის დასაშვები ბედნიერება, მაგრამ რა მსხვერპლის ფასად! მშვიდობა – გამეორება, მიბაძვა, აღწერა – მაგრამ უმოქმედო და უსულო მშვიდობა, სრულად საპირისპირო იმისა, რაც, მაგალითად, მალარმეს სურდა. ეს უკანასკნელიც, მართალია, აიგივებდა სიტყვასა და იდეას, ყვავილსა და ”გამოყოფილს ნებისმიერი თაიგულიგან”, მაგრამ მას ესმოდა, რომ იდეა არ არსობს, ჯერაც არ არსობს და მოითხოვდა ”წიგნისგან” მისეულად მოქნილი და საფუძველმიმცემი სიქველით შეექმნა საუფლო, სადაც იდეები იარსებდნენ. შესანიშნავი პროექტი, თუმც კი იმდენად პოეტური, რომ ხსნის გზადაც კი ასაღებდა თავს! ყოფიერებისკენ გადადგმული ნაბიჯი იდეას აკნინებს და გაჰყვირის იმას, რაც მას უარყოფს: მატერია, ადგილი, დრო – ყოველივე, რასაც მალარმე აერთიანებდა სიტყვით – შემთხვევითობა. ამდენად, ჩემ მიერ ზემოთ ხსენებულმა სკანდალმა ჩვენს მეტყველებაში იჩინა თავი. ვგულისხმობ დისტანციას სიტყვასა და ამ რეალურ ნივთს შორის. ობიექტის ინტელექტუალური შემეცნება დაუპირისპირდა მის გამოგონებას, რომელსაც ნამდვილად შეგვიძლია სიყვარული ვუწოდოთ.

ყოველთვის, პლატონიდან პლოტინამდე და პირველ ქრისტიანებამდე, იდეის ფილოსოფია ჭრილობებს ამ მაცოცხლებელი წყლით იშუშებდა.

ეს კი, ვფიქრობ, თანამედროვე ფრანგული პოეზიის, აი, იმისა, ბოდლერმა რომ ჩაუყარა საფუძველი, აბსოლუტურად ორიგინალური თვისებაა: მეტყველების ყველაზე პოეტურ მომენტში ის იდუმალ სურვილს შეიცნობს. პოეზიამ, ისევე როგორც სიყვარულმა, უნდა გადაწყვიტოს, რას წარმოადგენენ არსებები. მან თავი იმ ”აქ და ახლა”-ს უნდა მიუძღვნას, რომლებიც ჰეგელმა ამპარტავნად გააუქმა ენობრიობის სახელით, და იმ სიტყვების საშუალებით, ყოფიერებას რომ სცილდებიან, ამ უკანასკნელს სიღრმისეულად და პარადოქსულად დაუბრუნდეს. რა შეიძლება იყოს ლექსის საზრუნავი, თუ არა ის, რაც იკარგება? ახალქმნილი პოეზიის ქარტიად უნდა მივიჩნიოთ სონეტი გამვლელ ქალს. ამდენი ხეტიალის შემდეგ, ახალი პოეზიის საგანი სიკვდილის განაზრება გახდა.

II

მაგრამ ვალერიმ არ იცოდა, რომ სიკვდილი უკვე გამოიგონეს.

მისი ნაწერები პასკალისა და ბოდლერის შესახებ საოცარი სიჯიუტით გამოირჩევა. სიამოვნებას ჰგვრის ისეთი სამყარო, სადაც არსებები არც იბადებიან და არც კვდებიან, სადაც რაღაცები უსასრულოდ მშვიდად გრძელდება და ისე მთავრდება, რომ სინამდვილეში არც დაწყებულა; ღამის ჩრდილით დაფარულ მსუბუქ ხატებათა საუფლო. სამყარო, სადაც შეიძლება გეძინოს კიდეც, თუ, რა თქმა უნდა, მართალია, რომ გარკვეული ნათელი ძილი (რომელიც ვალერის უამრავ ლექსში ბედნიერების მომასწავებელია: ძილი, რომელიც ფილტრავს გრძნობებს და მათ მხოლოდ მგრძნობიარესა და უნივერსალურ ნაწილს გიტოვებს) თითქოს ეუფლება რაღაც ოდითგანდელს, მცენარეულსა თუ ცხოველურს, ძველი ბერძნული ხელოვნების საწადელს რომ წარმოადგენდა; ეს მთვლემარე ფიქრი. მძინარე არსება აჩრდილია და კარს სხვა აჩრდილებსაც უღებს. ვალერის შეუყვარდა სამყარო, რომელშიც ოცნების საკითხიც კი არ ისმებოდა; ოცნებების მოქმედება არაფრის ზედაპირს აატოკებს – რადგან იქ, მისეულ საყაროში, არც ჩვენი მოქმედებაა რეალური”. ყოველივე ისეთია, როგორიც იქნება” – წერდა ვალერი ახალგაზრდობიდან მოყოლებული და მონუსხული იყო ამ აზრით. სამყაროს სიმეტრია (ამ ცნების ბერძნული მნიშვნელობით), მისი კონსისტენცია (ამ ცნების ედგარ პოსეული მნიშნელობით) არაფრად აქცევს ჩვენს თავისუფლებას, აჩრდილის ბუნებას ამსგავსებს ჩვენს მოძრაობას და იმას, რაც ამ უკანასკნელს შეიძლებოდა მოეხელთებინა. ნარცისს ნამდვილად გააკვირვებდა ამდენი მიუსაფარი სილამაზე და გზნება. ის წყაროს თავზე იხრება, მაგრამ ვერ ხედავს მატერიას, არც წყლის აწმყოფობის ენიგმა აღაფრთოვანებს; იქ მხოლოდ საკუთარ დაფნისგვირგინოსან სახებასა და სხვა, უმიზნო არსებობით დაკნინებულ ენიგმას აღმოაჩენს.

იმ დროს, როდესაც ერთადერთი რეალური ქმედება საკუთარ თავს მიღმა გაღწევა, ჩვენი არარსებობის სამყაროსთან რამდენადაც შეიძლება მიახლოვებაა, ვალერისთვის ერთადერთი დასაშვები ქმედება არის ყოველგვარი რეალური ქმედებისგან გამიჯნვა ჩვენი შეზღუდული ყოფის ღვთაებრივი გონის მისხლით გამდიდრების მიზნით. სულ ძილი, უმოქმედო ძილი და წმინდა აქტისა თუ რაციონალური კანონის არსებობის შენარჩუნებაზე ოცნება. უსახური ბატონი ტესტი, სამყაროს ამგვარი თვალთახედვით, ღმერთის შეფარულ ხატებას წარმოადგენს. მის ჩაბნელებულ ნიშში მოკიაფე სანთელი ყოველივე არსებულიდან არეკლილ ღვთაებრივი სინათლის სხივებს შეკრებს. თვით მისი არსებობა, მკვდარი მოქმედება, შექმნის ყოველგვარ სურვილს მოკლებულ თავისუფლებას, შემოქმედის ყოვლისმომცველ უძრაობას. რაოდენი სიდიადეა ”გონების” ამგვარ ოპერაციებში! ამავდროულად, უტყუარია, რომ ამ მოაზროვნე არსებას არაფერი აქვს სათქმელი, სიტყვები მისთვის არ არის შექმნილი. ჩვენი ენა იმ დროებას განეკუთვნება, რომელშიც გეომეტრია ეგსისტენციას დაშორდა, კანონზომიერების ძებნას აღარაფერი აქვს საერთო სიტყვებთან, მეტიც, მათ უპირისპირდება, სამეტყველო აქტი ერთ ჩვეულებრივ შემთხვევითობად იქცა, მაგრამ ყოველივე ხსენებული ვალერიმ ვერ გაითავისა. იმის ნაცვლად, რომ ბატონი ტესტის დარად, არჩევანი დუმილზე (იმავე თავშეკავებაზე, ანუ ალგებრაზე), შეეჩერებინა, ის საუბარს აგრძელებს. პოეზია მას ვეღარ აცვიფრებს.

ის ტკბება ლექსის შეუცნობელი და მოუხელთებელი რეალობით; ცდილობს პოეტიკის გამოყენებით იგი მეცნიერულ ჭეშმარიტებას, ანდა ცოდნის სქემატურობას დაუქვემდებაროს; ზოგჯერ კი სირცხვილნარევი გულმოდგინებით თანხმდება, იყოს პოეტი, რაშიც ილუზიის სკეპტიკური გემო, როგორც ყოველთვის, ხელს უშლის. მართლაც, რა შეუძლია მის თვალში პოეზიის ენას, მიბაძვისა და შეცდენის გარდა? შესაძლოა, იგი კრავს კავშირს მშვენიერებასა და ჭეშმარიტებას, კანონთა კანონის ამ ორ ასპექტს შორის? მაგრამ ფორმა, რომელშიც ის მოქცეულია – ლექსის მტანჯველი სახება – არც ისე შეუცვლელია, ეს არა ერთ-ერთი შესაძლებლობაა ვარიანტების მოუხელთებელ გარემოცვაში, არამედ – მაცდური სატყუარა. პოეტური ქმნილება, ძევქსისის ყურძნის დარად, უსხეულო სახებაა, არარას რომ მოუძღვის არსთა სამყოფელში; საკითხავია, ხომ არ არის იგი ”არ-არსის” ხრიკი, მზაკვრობა, სურვილი, რომელიც თავს პოზიტიურ ძალად გვაჩვენებს? აი, როგორ აიძულებს პოეტს საკუთარი ლექსი ბოროტი საქმის სამსახურს. პოეტი კი, უსაქმური და გაქნილი, აღმოჩნდება ფიქრსა და მზეს შორის; ეშმაკეული ბუნების გველი, თუმც ალბათ უფრო იმედგაცრუებული, ვიდრე ბოროტი, – რა თქმა უნდა, ზედმეტად სერიოზულადაც რომ არ უნდა აღიქვა – შეჩენილი ჰყავს, ბოლომდე საკუთარ თამაშს თამაშობს, მოწყენილობით დატანჯული, ღვთის ქმნილებების ირონიულ ვარიანტებს ”თითხნის”; დილეტანტი, შესაძლებლობათა დენდი, რომელმაც კარგად უწყის, რომ ზედმეტად დახვეწილ საცდურს მხოლოდ სისხლი და სიკვდილი მოაქვს, ანუ ყოფიერებაში დაბრუნება, მხარეში, სადაც მოხვედრა არ სურს. ვალერისთან არაფერია სიღრმისეულად მომნუსხველი. საკუთარი არსებობის რეალურობის სიმწირეს ის არასაკმარისად განიცდის, ამიტომაც არ შეუძლია მის წინააღმდეგ, ბაროკოს ხანის მოღვაწეთა მსგავსად, წარმოსახვისეული მანქანება მიმართოს, ანდა ღვთის გმობას მიჰყოს ხელი, მავანთა მსგავსად, ყოფიერებას რომ ელოლიავებიან და დასტირიან თავიანთ ნავსაყუდელში.

პოეტური ამბიციის რა საოცარი დეკადანსია! თანამედროვე პოეზიაში, – რელიგიური აზროვნების შთამომავლობაზე რომ დებს თავს, – ამ სიღრმისეულ, თითქმის გამოცოცხლებულ ფრანგულ ენაში, – ბოდლერმა შეახსენა ადგილი, დაბევებული რომ ჰქონდა უცნობი ღმერთისთვის, ანდა კერძოდ ამ გამვლელი ქალისათვის, ამ გედისთვის, ტალახში ამოსვრილი სუროს ამ ფოთლისათვის, – ამ დეკორაციებსა და მოცემულობაში ვალერი განდგომილია, ახალი განმანათლებლობის ფილოსოფოსი, გონების სინათლეზე რომ საუბრობს, თავად კი – სხეულითა და გულით – აჩრდილად ყოფნას სჯერდება. ისევ ის მახსენდება, 1944 წელს კოლეჟ დე ფრანსში რომ ვუსმენდი: გრაციოზული არსება, მოქნილი, თუმც კი ამაო გონება, უფერული ფორმა, მკრთალი აჩრდილები იმ დიალოგებისა, უკვე მაშინ აჩრდილებს რომ ჰგავდნენ. და ვფიქრობ, რომ ის ჩვენს დროში ერთადერთი ჭეშმარიტად დაწყევლილი პოეტი იყო; უეჭველ უბედურებასა და უბედურების წარმოსახვას შეფარებულს მაინც მისჯილი ჰქონდა იდეები, სიტყვები (მათი არაგრძნობადი მხარე), ცოდვა ნივთების სიყვარულისა, ამასთან უზენაესი სიხარულისა და ცრემლების თავისებური ნარევი, პოეტურ ქმნილებას ხელის ერთი მოსმით რომ მოაცილებს მისეულ ღამეს. ამ სამყაროში ჭეშმარიტი წყევლა თამაშის დანაკლისია. ვალერის ლექსი, – რომელიც არსებობს და მოქმედებს მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი წესებით, გართობისა და ცოდნის ეს ნაერთი, ჭადრაკის პარტია, რომელშიც არ წყდება ეშმაკობები იდეებისა თუ ექოს საშუალებით, – მხოლოდ წარმავალობაა და სევდა.

რა დაგვრჩა ვალერისგან? მხოლოდ ეს თამაში, რადგან ლიტერატურას მართლაც სჭირდება ამგვარი უარყოფითი აქტივობა, ენის ნიუანსებს რომ წარმოაჩენს, მოქნილ საშუალებებს (როგორც თავად ამბობდა) მოთმინებით რომ ამზადებს, რომლებსაც უფრო დაუდგრომელი პოეზია ერთბაშად გახარჯავს. თუმცა, უფრო ახლოს იმასთან, რაც მნიშვნელობს, მეტად და მეტად ექცევა, განსაკუთრებით ზოგიერთ ლექსში, ჩემ მიერ ხსენებული წყევლის ჩრდილში. თითქოს გველი სთავაზობს ღმერთს ”სევდის ტრიუმფს” და მისი საუბარი უეცრად ისეთი სუფთა, წრფელი და გულმოდგინეა, რომ ღმერთის ეს ტრიუმფი სულაც არ ჩანს ცალსახა, და მავანთ გვეფიქრება, რომ დიდება არსებობისა მიუღწეველია, და ამიტომაც გულგრილობა ბევრად ნამდვილი აღმოჩნდება, ვიდრე განდგომა, ანდა თაყვანისცემა. განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ”ზღვის სასაფლაოს”, ვალერის საუკეთესო ლექსს, სწორედ იმიტომ, რომ მასში ორჭოფობა იგრძნობა. აქ, არყოფნის სამხრეთში, მხარეში, სადაც წმინდა გრძნობა და ფიქრების სიწმინდე ერთმანეთს უსასრულოდ ეთანადება, ფორმას მოკლებული რამ გამოკრთა. სინათლის სხვა წახნაგი, ”იდუმალი ცვლილება”, ამბობობდა ვალერი, ”წუნი” დასაფუძნებელ სიმყარეს რომ ქმნის. და, რა თქმა უნდა, პინდაროსისეული შესაძლებელი ამ აზრით იცვლის თავის მიმართულებას. მაგრამ სასრულობის წყურვილისმომკვლელ ქმნად დარდს ვალერიმ ისევ უფერული სევდა, მცხუნვარე ირეალური არჩია. ის თვალისმომჭრელ, დამაბრმავებელ სინათლეს დაუბრუნდა, მიძინებულ მგრძნობელობას, ქარს, რომელიც სულაც არაა ქარი… ამგვარი იყო დახშული, ფორმისეული ხელოვნების გამოცხადებანი. თავის ენაში, რომელიც მოკლებული იყო მუნჯ “e”-ს – ამ კონცეპტებს შორის ნაპრალს, სუბსტანციის წინათგრძნობას, ფრანგული ენის ამ არაჩვეულებრივ საშუალებას – მისი ინტელექტი დიაგრამის, გამხდარი მოცეკვავის, ანდა სპეკულატიური ჰიპოთეზის მონახაზს ხედავდა და არც კი წარმოედგინა, რომ ერთადერთი არსებული ფორმა ქვაა, თაღოვან ხიდად გადებული ნაპრალისა და ღამის თავზე. საჭიროა, ვალერი დავივიწყოთ. დაე, გვსურდეს ფორმა ერთგვარი ორანტა იყოს, ახალი ორანტა ამჯერდ თავისუფალი სახით, რომლის თეოლოგიასა და მეცნიერებას მიღმა აღმოჩენა ადამიანმა ვალად უნდა იდოს[1].