თამთა მელაშვილი, „შაშვი შაშვი მაყვალი“, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა, 2020.
ანთროპოლოგიის ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან ნაშრომში, „სიწმინდე და საფრთხე“ (1966), მერი დაგლასი იკვლევს ტრადიციულ საზოგადოებებში ტაბუს, სიწმინდისა და ჭუჭყის მნიშვნელობებსა და ადგილს. სხვა საკითხებთან ერთად, დაგლასი საუბრობს მენსტრუაციაზე, როგორც ასეთ ტაბუირებულ ფენომენზე:
„მენსტრუაციისას ქალი ვერ დაამზადებდა საჭმელს კაცისთვის, ცეცხლს ვერ შეუნთებდა კერას, წინააღმდეგ შემთხვევაში, კაცს დააავადებდა. საჭმლის დამზადება კი შეეძლო, მაგრამ ცეცხლზე დასადგამად მეგობრისთვის უნდა დაეძახა. ეს საფრთხე ემუქრებოდათ მხოლოდ კაცებს და არა სხვა ქალებს და ბავშვებს. დაბოლოს, თუ მენსტრუაციისას ქალი ტყეში შევიდოდა, ის საფრთხე ხდებოდა მთელი თემისთვის. მისი მენსტრუაცია არა მხოლოდ უბედურებაში გადაზრდიდა მის ნებისმიერ წამოწყებას ამ ტყეში, არამედ კაცებისთვისაც კი ზიანის მომტანი იქნებოდა… ყველა რიტუალი უნდა დაცულიყო ქალური უწმინდურობისგან… ასეთ საზოგადოებებში ქალური უწმინდურობა, როგორც წესი, დაკავშირებულია მცდელობასთან, რომ ქალებს, ერთი მხრივ, ექცეოდე, როგორც პიროვნებებს, ხოლო, მეორე მხრივ, როგორც კაცებს შორის ტრანსაქციის ვალუტას. ამიტომ კაცები და ქალები განცალკევებულები არიან როგორც ორი განსხვავებული და მტრული გარემოსთვის კუთვნილნი“.
ანთროპოლოგებსა და სოციოლოგებს ბევრგან და ბევრნაირად უკვლევიათ მენსტრუაციის როლი საზოგადოებებსა და რელიგიებში. ემილ დურკჰაიმი, საერთოდაც, მიიჩნევდა, რომ ყოველგვარი რელიგიის და რიტუალური ქცევის საწყისი სწორედ ქალის მენსტრუაცია იყო, როცა სისხლდენა აჩენდა ბზარს სქესებს შორის და კაცებსა და ქალებს ერთმანეთისგან აცილებდა. ასეა თუ ისე, ფაქტია, რომ ტრადიციულ კულტურათა უმეტესობაში ქალის მენსტრუაცია ასოცირებულია ერთდროულად საფრთხესთან და სიწმინდესთან, ხოლო სისხლდენა, ზოგადად, და კონკრეტულად მენსტრუაციის, აღიქმებოდა და რიტუალიზდებოდა, როგორც რაღაც საგანგაშოს დასაწყისის ნიშანი.
თამთა მელაშვილის „შაშვი შაშვი მაყვალი“ ამ საფრთხით და, მეტიც, განგაშით იწყება, ეთეროს მიერ ტრანსგრესიითა და ტაბუს დარღვევით, როცა ეთერო მაყვლის საკრეფად მიდის. თანამედროვე ქართული ლიტერატურის, ალბათ, ერთ-ერთი საუკეთესო დასაწყისით, ეთერო პირდაპირ გვამცნობს, რაც მის თავს ხდება:
„აი, ხო ბებრობაში მიდგას ლამის ორივე ფეხი, ჩემი სისხლიც ხო გვალვაგამოვლილი წყაროსავით ნელ-ნელა ილევა, მარა საკვერცხეები მაინც ისე გამწიწკნის ხოლმე თვიურის მოსვლამდე, ადრე რო ვიცოდი, გოგოობაში“.
ოღონდ დაგლასის დაკვირვებისგან განსხვავებით, ეთეროს მენსტრუაცია არ არის მისი ბორკილი ან ტრანსაქციის ვალუტა, ის ეთეროს ავტონომიურობის, თავისუფლებისა და თვითმყოფადობის ნიშანია, რომელიც ბავშვობის შემდეგ ერთნაირად წიწკნის მას და ერთნაირად ჰგვრის გათავისუფლების შვებას. ეს სისხლდენა პირიქით, მას აცილებს საფრთხეს. როგორც შემდგომ და თანდათან, ეთეროსვე მოგონებებიდან ვიგებთ, ეთეროს მთელი ცხოვრება გათავისუფლებისთვის გრძელი ბრძოლა იყო. მან უკვე მოიპოვა თავისუფლება გაუცხოებული მამისგან, მოძალადე და ხელიდან წასული ძმისგან, არარსებული ქმრისაგან და არარსებული შვილისგან, გათავისუფლდა მისი სქესისთვის დაღად დასმული ტრანსაქციულობისგან, როცა ყოველთვის კაცებისადმი იყო ვალში. ის მაღაზიაც, რომელიც თავისი ხელით ააწყო და შიგნით, როგორც ციხე-სიმაგრეში გამაგრდა, ამ ავტონომიურობის სიმბოლო და გვირგვინი უნდა ყოფილიყო. ახლანდელი ეთერო არავის აღარ მიემართება და მისი მენსტრუაციაც ამ გათავისუფლების სიმბოლო და სტაბილურობის ყოველთვიური დამადასტურებელი ნიშანია.
ეთეროს ცხოვრების გზაზე დამარცხებული და დაგდებული ქალები ხვდებიან, ზოგიც ისე, რომ თვითონაც ვერ გაუცნობიერებიათ და ზოგიც პირდაპირ, „საკუთარ ნერწყვში, ცრემლში გაწოლილები“. ყველა ამ ქალმა, ეთეროს გადმოსახედიდან, თავის დროზე მაღაზიაში გამაგრებას, მიმართებულობა და ვიღაცის თანამგზავრობა არჩია და ახლა კი ეთეროს უყურებენ შიშითა და ძრწოლით. ეთერომ კი, როგორც ამბობს: „თავიდანვე ვიცოდი, კაცი რა არი. რო კაცი მოვლაა, ზრუნვა, თავზე გადაგება და მეტი არაფერი? იქნებ იმიტო, რო ჯერ კიდევ მთლად ბავშვი მამაჩემის და ჩემი ძმის მსახური ვიყავი, მაგათი მრეცხავი და მზარეული? იქნებ იმიტომ, რომ მკვდარი დედაჩემი ჩავანაცვლე თავიდანვე კაცების მოვლით, ზრუნვით, რეცხვით და წმენდით“.
მაგრამ ეთერო ტაბუს არღვევს და მაყვალზე მიდის (ტყეში) და სწორედ მაშინ, როცა მაყვლის კრეფას იწყებს რიონის პირას, ის ვაჟბატონი მოაგონდება, მაღაზიაში რომ გაიცნო. მაყვალი, შაშვად გარდასახული, აუფრინდება, ეთეროს ფეხიდან მიწა გამოეცლება და ეთეროც კლდეს გადაეკიდება. სრულიად გამორჩეული ტექნიკით, ამ წუთიდან მელაშვილი მოგვაქცევს იმავე სპირალში, რაშიც ეთერო აღმოჩნდება. საერთოდ არ გვექმნება შთაბეჭდილება, რომ ორმოცდაათი წლის მარტოხელა ეთეროს ცხოვრებაში რაღაც ახალი, ამაღელვებელი, ბედნიერი და არნახული დაისადგურებს ამის შემდეგ. ყველაფერი საწინააღმდეგოზე მიგვანიშნებს. ეთერომ მთელი ცხოვრება მიუძღვნა სტაბილურობის, მიუმართებლობის მოპოვებას. მას უკვე გადალახული ჰქონდა საკუთარი სქესის ლიმინალურობა, ის, სადაც ამდენი მისი თანატოლი ქალი დატოვა. ახლა კი ფეხქვეშ მიწა ერთბაშად გამოეცალა და აღმოჩნდა იმ უფსკრულის პირას, საიდანაც ნახევარი საუკუნის ბრძოლით დაიხსნა თავი – მიმართებულობისა და ლიმინალურობის, საფრთხის, ზღრუბლსა და წკიპზე ყოფნის, შფოთისა და მუდმივი გულზიდვის. ამ წუთიდან თხრობის ბოლომდე, ზღურბლი ეთეროს თანმდევი და ყველაზე მეტად თვალში გაჩხერილი რამ ხდება.
მელაშვილი ამ საფრთხეს გვამცნობს ამბითაც და ენითაც, უფრო სწორად, პროზის თითქმის შეუჩერებელი და დაუღალავი რიტმულობით. მელაშვილის პროზა გუგუნივით ჩაგვესმის, რიტმის მონაცვლეობით, ხან აჩქარებით, ხან შენელებით, ხან მახვილების გადანაცვლებით და ხან მონოტონურობით. ამ მომენტიდან ეთეროს თავში ყველაფერი რიტმულად იხარშება, მწუხარებას, შიშს, სიბრაზეს, ვნებას, გულზიდვას, ყველაფერს თავისი რიტმი აქვს და მკითხველებიც ისე, რომ ჯერ ამბავში ვერ გავრკვეულვართ, თხრობის რიტმითვე ვხვდებით, თუ რას უნდა ველოდოთ.
ხევის პირზე გავლის შემდეგ, ამის შემდეგ ყველაფერი, რაც მის თავს ხდება, დანის პირზე სიარულია. როცა ის ვაჟბატონი მაღაზიაში მიაკითხავს, ვნება და საფრთხე ისევ განუცალკევებელია, რადგან კარი ღიაა! ეთერო ისევ ზღურბლზეა და ისევ ტაბუირებულ ლიმინალურობაში აგრძელებს ყოფას, როცა მაღაზიაში, ლამის ზღურბლზე, ღია კარში აქვს სექსი იმ ვაჟბატონთან. ღია კარს კი ეთეროს სოლილოკვი მოსდევს: „ახლა ძილი მინდა! მარტო ძილი მინდა! არა, კარი ღია როგორ დავტოვე? ვინმე შემოსულიყო, თავზე დამდგომოდა? ფიქრიც არ მინდა! არა, დღეს რამდენჯერ გადარჩი! ორჯერ გადარჩი! არა, ვინ მოვიდოდა ამ თავსხმაში, დილაადრიან. ჰოდა, გეყოს ამაზე ოხვრა! ქალო, მიდი ახლა და წადი სახლში! ჯერ დაიძინე, გამოიძინე!“
ის ვაჟბატონი, როგორც ეთერო მოიხსენებს, დისტრიბუტორია, ეთეროს სტაბილურობის ციხე-სიმაგრეში ავლილ-ჩავლილი მოარული, უსახელო მოგზაური, თუმცა ოჯახიანი კაცი, რომელიც ლამის მხოლოდ მოძრაობაში ხვდება ეთეროს, მხოლოდ გზაში და ეთეროს ციხე-სიმაგრეც მხოლოდ ერთი გაჩერებაა. მის შესახებ კი, გარდა ამ გაჩერებებისა, არც არაფერი ვიცით.
ამის მერე კი საფრთხე მხოლოდღა იზრდება და ეთეროს თავზეც ცა იქუფრება. ბოლო თავი კი უკვე ისტერიამდე მისული განგაშია. მელაშვილის სრულყოფილი თხრობა ამ განგაშს კიდევ უფრო ამძაფრებს. რამდენადაც უნაკლოდ იწყებს, ისევე უნაკლოდ ასრულებს მელაშვილი ამ ამბავს და თხრობის ესკალაციურ რიტმულობას:
„იმ რუხი კედლის მაგივრად მაყვალს ვხედავ, მაყვლის ბუჩქებს, შავ, ბრიალა მაყვალს, მის დამძიმებულ კენწეროებს, ნიავი რომ არხევს და აგერ, თითქოს შაშვმაც გაიჭახჭახა, სუ ახლოს ხეებს შორის და აგე, მაყვლის ბუჩქშიც, თითქოს ვხედავ კიდეც, შავად გადებულს. კიიი, შაშვია, შაშვი! შავი შაშვია, ყვითელნისკარტა! აგერ, თითქოს ესეც ცხვირწინ ამიფრთხიალდა, აფრინდა, გამიფრინდა! თვალიც ვერ მივადევნე. ისევ მაყვლის ბუჩქსა ვხედავ, მის დამძიმებულ კენწეროებს, ნიავი რო არხევს, ელამუნება. თვალებსა ვხუჭავ და რიონის ხმაც მესმის, მისი გუგუნიც, და სანამ სუ ღრმა, დაბნელებულ ძილში ჩავეშვებოდე, ამ ქალის ხელს, ანგელოზის ხელს, ჩემ ლოყაზე დადებულს, მეც ხელს მოვუჭერ.“
მელაშვილის ენა ეთეროსავით ავტონომიურია, არავისადმია ანგარიშვალდებული. არც დიალექტური გადახვევები სჭირდება, არც სალაპარაკო და ვულგარული ენით ბუნებრიობის ცრუ იმიტაცია. მისი ენა სრულყოფილად სალიტერატუროა და, ბევრი თანამედროვე მწერლისგან განსხვავებით, მელაშვილს ყოველგვარი ენობრივი პირუეტების და სალაპარაკო სლენგის გარეშე შეუძლია შექმნას ავტონომიური მხატვრული სამყარო.
„შაშვი, შაშვი, მაყვალს“, ალბათ, ბევრნაირი მკითხველი ჰყავს, მაგრამ ყველაზე მეტად ეს რომანი მათთვისაა, ვინც ხელში აიღო, პირველი ოცდაათი გვერდი წაიკითხა, ცოტა ნერვები მოეშალა, ცოტა შეწუხდა ეთეროს გაუთავებელი დარდებითა და მიდმოგონებებით. ამიტომ წიგნი გადადო, რამდენიმე კვირა მიატოვა. მაგრამ მერე ცოტა სინდისმა შეაწუხა, რომ რაღაც მნიშვნელოვანი გამოტოვა, მიუბრუნდა, ისევ აიღო და ვეღარც დადო. ასეთებისთვის „შაშვი, შაშვი, მაყვალი“ სათავგადასავლო რომანია, განსაკუთრებით ჩემთვის, როგორც კაცისთვის, ვისთვისაც, ფაქტობრივად, ყველაფერი, რაც ეთეროს თავს ხდება, უცხო და უცნაურია – სქესიც, სატკივარიც, ყოფაც, სადარდებელიც, კლასიც და საცხოვრებელიც კი, იწვევს დისკომფორტსა და უხერხულობას, მაგრამ ეს უხერხულობა თანდათან, მელაშვილის თხრობის, მუსიკალურობისა და რიტმულობის წყალობით, გადაიზრდება სირცხვილში არცოდნისთვის, დაუინტერესებლობისთვის და ყველა იმ საქციელისთვის, რითაც ცივილიზაციის არსებობის მანძილზე საზოგადოების მიერ მორთმეული და ვითომ კუთვნილი სტაბილურობისთვის, ჩვენს ცხოვრებაში ქალები ტრანსაქციის ვალუტად ვაქციეთ. მელაშვილის წყალობით კი ახლა, იმ ვაჟბატონისა არ იყოს, ეთეროს თავგადასავლის ნაწილი აღმოვჩნდით, მაგრამ იმ ვაჟბატონისგან განსხვავებით, ბოლომდე მივყვებით, იქამდე, სადამდეც არც თუ ხშირად მიუღწევიათ მოარულ დისტრიბუტორებს.
© არილი