სამანტა შვებლინი, “უსაფრთხო მანძილი”, ესპანურიდან თარგმნა თამარ ლეჟავამ, სულაკაურის გამომცემლობა, 2020.
„პირველად, დიდი ხნის შემდეგ, უილიამმა ძირს დაიხედა და საკუთარი ხელები დაინახა. ასე ოდესმე თუ მოგსვლიათ, მიხვდებით, რასაც ვგულისხმობ.“ – ჯესი ბოლი, „კომენდანტის საათი“.
ფსიქოლოგიაში ცნობილია შემთხვევა, როდესაც ადამიანი ვეღარ აღიქვამს საკუთარ ხელებს და მათ სხეულისაგან განცალკევებულ, უცხო მატერიის ნაწილად მიიჩნევს. „თვითამპუტაციურ“ მდგომარეობაში პაციენტი პანიკურ შეტევამდე და ზოგჯერ თვითდაზიანებამდეც კი მიჰყავს აკვიატებულ, მოუშორებელ აზრს, რომ ხელი, რომელიც მის ცხვირწინ მოძრაობს ან უახლოვდება, სინამდვილეში სხვა ადამიანისაა. საყურადღებოა, რომ საკუთარი სხეულის იდენტიფიცირების პრობლემის უმთავრეს წინაპირობად არა რამე ფიზიკური ტრავმა, არამედ ფსიქოლოგიური გახლეჩა ანუ პიროვნების გაორება-გაყოფა და რეალობის ნაწილთან კავშირის გაწყვეტა გვევლინება. ხშირად გონების დაკარგვის ზღვრამდე მისვლასაც მუშტის შეკვრისა თუ ხელების დაჩხვლეტის უნებური რეფლექსი ახლავს, რაც თითქოს ჰაერში მოლივლივე გონის სხეულში „გამოკეტვის“, სხეულში „ჩამწყვდევისა და ჩაბრუნების“ უპირველესი საშუალებაა. ამით იმის თქმა მინდა, რომ საკუთარი ხელების დანახვა და მათი თუნდაც მტკივნეულად შეგრძნება ჩვეულ, ფიზიკურ სინამდვილესთან ჩვენი კავშირისა და სულისა თუ სხეულის ურთიერთგადაჯაჭვულობის უშუალო დასტურია.
არგენტინელი ავტორის, სამანტა შვებლინის რომანის – „უსაფრთხო მანძილის“ ზემოთ აღნიშნული ეპიგრაფიც თავიდანვე მიგვანიშნებს უცნაურ, მაგრამ დამატყვევებელ ფორმაზე, რომლითაც მოცემული ტექსტი გადმოიცემა. მისი მთავარი გმირი, სიკვდილის სარეცელზე მყოფი ამანდა რეალობასთან კავშირგაწყვეტილი, აგონიაში ჩავარდნილი დედაა, რომელიც ციებ-ცხელებისა და მოგონებების ლაბირინთში უკანასკნელი სასიცოცხლო ძალის მოკრებით თავისი მდგომარეობის მიზეზსა და შვილის სავარაუდო ადგილსამყოფელს ეძებს. ამანდა სხეულის ნაცვლად მხოლოდ შიგნით მოფუთფუთე „ჭიებსღა“ (ინტოქსიკაცია) გრძნობს და სინამდვილის ნაწყვეტ-ნაწყვეტ, მქრქალი, ფრაგმენტული გააზრებით, ცდილობს მათი წარმოქმნის საწყის მომენტს მიაგნოს. აგონია, რაც ბერძნულად ბრძოლას, „სულთმობრძაობას“ ნიშნავს, ჩემი აზრით, არამხოლოდ პერსონაჟის, არამედ მთელი ტექსტის არსებობის ფორმაცაა. მეტიც, შვებლინის რომანი თავადვეა ასთხუთმეტ გვერდში ხორცშესხმული აგონია, რომელიც მკითხველს სასტიკ ჰალუცინაციურ მორევში ითრევს და ძალაუნებურად მუშტის შეკუმშვისა თუ ხელის დაჩხვლეტის განმეორებად რეფლექსს უაქტიურებს.
სამხრეთამერიკელი დედის ტრაგედიის აღწერით ბუკერის საერთაშორისო ლიტერატურული პრემიის კანდიდატი მსოფლიო მკითხველებს არგენტინის უზარმაზარ პრობლემასაც წარმოგვიდგენს, რაშიც პესტიციდებითა და შხამ-ქიმიკატებით წყლისა და მიწის მოწამვლა იგულისხმება. მუტაციებით, დეფორმირებული სხეულით დაბადებული ბავშვებით, დაწამლული ცხოველებითა და ჯანმრთელობის სხვა, მათ შორის, ვიზუალურად შესამჩნევი პრობლემებით, დედამიწის სამხრეთის ეს ნაწილი ლამის თავადვე ემსგავსება კოშმარის განზომილებას, რაც შვებლინის რომანში ლათინოამერიკული ლიტერატურისა და კაფკაესკი სამყაროს ერთგვარი სინთეზით გამოიხატება. წიგნის სათაური „უსაფრთხო მანძილი“ („Distancia de rescate“) დედა-შვილს შორის გადაჭიმული უხილავი ძაფი, პირობითი დისტანცია და ის მუდამ ცვალებადი მინიმუმია, რომელიც მშობელს შვილისაგან აშორებს და რომლის გადალახვაც საფრთხის არსებობის შემთხვევაში მის დასაცავად დასჭირდება. ამანდა გამძაფრებულად, თითქოსდა გადაუჭრელი ჭიპლარივით შეიგრძნობს ამ ძაფს, რომელიც ყოველ ჯერზე სხვადასხვა ზომისა და სიმტკიცისაა და ყოველი ფეხის ნაბიჯზე განსხვავებული სიმძლავრით იჭიმება. მიუხედავად ამისა, ვფიქრობ, ის მაინც ვერ იაზრებს, რომ ადგილზე, სადაც მომაკვდინებელი საფრთხე იმალება, მნიშვნელობა აღარ აქვს დედის მიერ გათვლილი მანძილის სიგრძეს. აქაური მიწისთვის სულერთია მისი უკიდურესი სიფრთხილე, ალღო და მზუნველობა. აქაური მიწა არ სცნობს ადამიანთა ძალისხმევას და სამაგიეროს უხდის მათ მათივე საქციელებისა თუ მავნებლობისთვის. სწორედ ამის დადასტურება მგონია მწერლის ირონიაც, რომ მანძილი – საიდან სადამდეც რომანში ნახსენებ დედა-შვილებს შორის გამბული უსაფრთხოების ჯაჭვი საბოლოოდ გაწყდება, სულ ოდნავ თუ აღემატება ათ სანტიმეტრს. შვებლინის მკითხველისათვის ბედისწერის ამგვარი თამაში გაფრთხილებასა და ჩაძახილს ჰგავს, რომ რეალური საშიშროება დისტანციისა და ჩვენეული აღქმების მიღმაა; რომ ადამიანს კატასტროფის შექმნა მის კონტროლზე უკეთ გამოსდის და, რომ პრობლემისაგან თავის დახსნის ერთადერთი გზა, როგორც წესი, პირველწყაროს ანუ მისი სათავის განადგურებაა.
მომნუსხველი თემატიკითა და თხრობის სტილით, ვფიქრობ, არგენტინელი ავტორის რომანი მაგიური რეალიზმისა და მისტიკურობის აკვნის, სამხრეთამერიკული ლიტერატურის ერთ-ერთი შთამბეჭდავი ქმნილებაა. მასზე საუბრისას შემთხვევით არ ვიყენებ ისეთ სიტყვათა შეთანხმებებს, რომელშიც, ერთი შეხედვით, უსულო საგანს ადამიანის მახასიათებლები ენიჭება. ოღონდ, ლიტერატურის ამ ნაწილში ეს არც გაპიროვნება ან ზოგადი გრამატიკული კატეგორია არაა. აქ მატერიალურ სხეულებს, მათ შორის: მიწას, ხეებს ანდა, ბორხესისეული დანების არ იყოს – ადამიანის მიერ შექმნილ საგნებსაც კი, აქვთ რაღაც ტრანსცენდენტული ენერგია, სული, რომელიც დამოუკიდებლად, საკუთარ განზმილებასა და ველში დაბატონობს. სწორედ მისტიკა წარმოადგენს შვებლინის ტექსტის ძირითად და ფუნდამენტურად მნიშვნელოვან ღერძს. პირადი ტრაგედიის დატრიალებამდე არგენტინის ერთ-ერთ დაბაში დასასვენებლად ჩასული ამანდა ხვდება ქალს, სახელად კლარას, რომელიც მას საკუთარ ისტორიასა და უჩვეულო გამოცდილებაზე უყვება. მონათხრობის მიხედვით, კლარას მცირეწლოვანი შვილი, დავიდი წყლით სასიკვდილოდ იწამლება, რის გამოც სასოწარკვეთილ დედამისს იგი “მწვანე სახლის” მჩხიბავთან მიჰყავს. მჩხიბავის აზრით, ბავშვის გადარჩენის ერთადერთი გზა ტრანსმიგრაცია ანუ დავიდის სულის უცნობ სხეულში გადასახლება, მის დაცარიელებულ ჭურჭელში კი სხვისი ენერგიის გადმოყვანაა. იქ, სადაც ადამიანები მათთვის გაურკვეველი მიზეზის გამო იღუპებიან, ხოლო ექიმები აბსოლუტურად უძლურები არიან, კლარას ისღა დარჩენია, დასთანხმდეს ქალს და შვილის ხსნის უკანასკნელი იმედით სახეცვლილი დავიდის ყოლასაც შეეგუოს. „უცებ ხის იატაკზე მოკლე, მსუბუქად გადადგმული ნაბიჯების ხმა გავიგონე, რომელიც სულაც არ ჰგავდა ჩემი დავიდისას. წონასწორობის დასაცავად თავისი პატარა, ტალახით თუ მტვრით დათხვრილი ხელით კედელს ეყრდნობოდა. ჩვენი მზერა გადაიკვეთა, მაგრამ მე თვალი ავარიდე. როდესაც ცოტა გონს მოვეგე, მან ჩემკენ გადმოდგა ნაბიჯი, მე კი უკან დავიხიე.“ ვფიქრობ, ამ ძალიან მძიმე, ტრაგიკული მომენტიდან თხრობაში რაღაც ჭანჭიკი ტრიალდება და მკითხველის შეგრძნებებში მისტიკური შიში, უკიდურესი დაძაბულობა და თანაგრძნობა იბადება. დავიდი, ალბათ, ცოცხალია, მაგრამ იქ, სადაც დედამისი ვერასოდეს მიაგნებს, კლარა კი იძულებულია, იცხოვროს იმ საზარელ ტკივილთან, რასაც უცხო ბავშვების მზერაში ერთადერთი შვილის მზერის ძიება და, რაც მთავარია, მისი ცოცხალი გვამის ყოველდღიურად ყურება ჰქვია. „ესაა ჩემი ახალი დავიდი, ურჩხული.“ – ამბობს კლარა, მიუხედავად იმისა, რომ მისი თვალები ამ ქვეყნად ყველაზე ძვირფას ადამიანს შესცქერიან. თავის მხრივ, ერთდროული სიბრალული და უცნაური ძრწოლა გვიჩნდება სახეცვლილი დავიდის მიმართაც, რომლის ქცევაც საკმაოდ განსხვავდება გარშემომყოფი თანატოლებისაგან. იგი მარხავს და დასტირის ცხოველებს, რომლებიც, სავარაუდოდ, მოწამლულ წყალთან შეხებისას კვდებიან, თუმცა კლარას გამძაფრებულ აღქმებში სწორედ დავიდისავე დახოცილები არიან (საგულისხმოა, რომ ანალოგიური შიში უჩნდება მას, როცა დავიდი ამანდას შვილთან, ნინასთან ერთად იმყოფება.) და მაინც, დავიდის მიმართ მკითხველის ძრწოლანარევ შეგრძნებებს ერთი-ორად აძლიერებს მისი ასაკიც. ვფიქრობ, ტრანსმიგრაციის ისტორიის გათვალისწინების შემთხვევაშიც კი ჩვენი დამოკიდებულება შედარებით უფრო განსხვავებული იქნებოდა შვებლინს იგი შვიდი-რვა წლის ნაცვლად, ჩვიდმეტი-თვრამეტი წლისად რომ გამოეყვანა, რადგან, ალბათ, ცოტა რამეს თუ შეუძლია ჩვენს აღქმებზე იმაზე უფრო შემაძრწუნებლად მოქმედება, ვიდრე ბავშვს, რომელიც ნორმალური ზრდასრულივით იქცევა ან საკუთარი მოქმედებით რენესანსის პორტრეტებზე დახატულ – შემზარავად მშვიდ, სევდიან, გაყინულთვალება, დროში გაშეშებულ, ფაიფურის მოზარდს ემსგავსება. ვფიქრობ, გამორიცხულია, სამანტას ეს მშვენივრად არ ესმოდეს. მეტიც, არგენტინელი ავტორი ამ ცოდნას იმდენად ზუსტად და ოსტატურად იყენებს, რომ მისი რომანი საშინელებათა ჟანრის მოყვარულებსაც კი დააინტერესებდათ.
გასაკვირი აღაარაა, რომ კლარას მიერ მოყოლილი ამბავი ამანდას გონებაში ძალიან ღრმად იბეჭდება და მოუსვენრობასა და უზარმაზარ დისკომფორტს ჰვგრის. ამის გამოვლინებაა მისი სიზმარიც, სადაც ნინას სიტყვები: „მე ნინა კი არა, დავიდი ვარ“ – ჩაესმის და შიში – დავიდის სულისა თუ სახეცვლილ ბავშვთან მიმართებით აღარასოდეს ტოვებს. მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ დავიდის ნაწილი და ანაბეჭდი მასშიცაა, ვინაიდან მთელი აგონიის განმავლობაში სწორედ ისაა ერთადერთი ადამიანი, ვინც ამანდას ეჩურჩულება, საწოლის კიდეზე უზის და „ჭიების“ მიგნების საწყისი მომენტის მიგნებაში ეხმარება. მთელ ტექსტსაც სწორედ ამ ორს შორის უწყვეტი დიალოგის სახე აქვს, თუმცა მწერლის მიერ გრძელი საუბრის გადმოცემის ტაქტიკა და გრამატიკული ფორმების ყოველგვარი უარყოფა მკითხველში საფუძვლიან ეჭვს ბადებს. კერძოდ, ამანდასა და დავიდის სიტყვებს არ ერთვის არც ტირე და არც ბრჭყალი, რაც ამძაფრებს და ადასტურებს მოუშორებელ ფიქრს, რომ სინამდვილეში ყოველივე ეს ავტორის ოინები, აგონიაში მყოფი ქალის ჰალუცინაციების ნაყოფი და სულიერი მონოლოგის პირდაპირი გამოძახილია.
აღსანიშნავია, რომ მთელ რომანს თან გასდევს წინასწარგანწყობათა კასკადიც, რაც ჯერ კიდევ კლარას მონათხრობის დასაწყისიდანვე იკვეთება. „დავიდი რომ გაჩნდა, იმ დღეს მზე იყო… ხელში ასაყვანად რომ მომიყვანეს, ავღელდი და ერთგვარად გავღიზიანდი კიდეც. რატომღაც დარწმუნებული ვიყავი, ერთი თითი არ ექნებოდა.“ – ამბობს ის. ჩვეულებრივ სიტუაციაში პერსონაჟის მოლოდინი თუ გულისთქმა მართლაც გასაკვირად და ლამის გიჟურადაც ჟღერს, მაგრამ, მე მგონია, დედის ეს აკვიატება ისევ და ისევ შვილის დაცვის გაუცნობიერებელი, გაუაზრებელი სურვილია – რომ მიწაზე, სადაც ბავშვები მუტაციას ან, ადრე თუ გვიან, უეცარი სიკვდილის აჩრდილის ადევნებას განიცდიან, დავიდის ბედისწერა მხოლოდ ამ პატარა, „უწყინარი“ სხეულებრივი დეფორმაციით შემოიფარგლოს. ავი წინასწარმეტყველებაა ნინას ბებიის სიტყვებიც, რომ ოდესმე მოსახდენი აუცილებლად მოხდება. შეიძლება ამიტომაც, „უსაფრთხო მანძილი“ ერთ-ერთი მოწინავეა იმ წიგნებს შორის, რომლებშიც ქვეცნობიერისა თუ მწერლის იდუმალი, გამაფრთხილებელი ხმის კარნახით, ზუსტად ვიცით, თუ რას უნდა ველოდოთ, მაგრამ მაინც, დასასრულის წყურვილითა და ავი წინათგრძნობის გასაქარწყლების უიმედო იმედით ძალიან მოკლე დროში, თვალის მოუშორებლად და ყოველგვარი პაუზის გარეშე ვკითხულობთ.
დავიდ, ეს მნიშვნელოვანია? – ეკითხება აგონიაში მყოფი ამანდა დავიდს.
ამ ეტაპზე ეს მნიშვნელოვანი არაა. უფრო მეტი მომიყევი იმ მანძილის შესახებ უსაფრთხოებისთვის რომაა საჭირო. – პასუხობს დავიდი.
© არილი