ზაზა კვერცხიშვილი
თამაზ ვასაძე, “ორგვარი ცნობიერება”, თბილისი, “საარი”, 2001.
წიგნი, პირობითად მაინც, ორ ნაწილად შეიძლება გავყოთ: ერთ მხარეს აღმოჩნდება “ვეფხისტყაოსნისადმი” მიძღვნილი ორი სტატია, სადაც ავტორი დინჯად და საფუძვლიანად განმარტავს პოემის ცალკეულ მოტივებსა თუ სიუჟეტურ სვლებს, მეორე მხარეს – დანარჩენი უფრო მოკლე და ზოგადი ხასიათის წერილები.
თავდაპირველად ამ უკანასკნელთა შესახებ: ძირითადი საკითხი, რომელსაც თ. ვასაძე უტრიალებს, არის ქართული მენტალიტეტის ჩამოყალიბება, მისი სახეცვალება ისტორიულ რეალობათა გავლენით, მისი ავ-კარგი. რამდენიმე სტატიაში გამოთქმული თვალსაზრისი მოკლედ (მაგრამ საკმაო სისრულით) ასე შეიძლება გადმოიცეს: ქრისტიანობის გავლენით ქართულ ნაციონალურ ხასიათში ჩამოყალიბდა ჯანსაღი და სიცოცხლისუნარიანი ინდივიდუალიზმი – უაღრესად განვითარებული თვითშეგნება საკუთარი ღირსებისა და პიროვნული ფასეულობისა და, ამასთან ერთად, სხვა პიროვნების ფასეულობის, მისი ღირსების ასეთივე ზომით აღიარება-დაფასება. ამგვარმა მსოფლმხედველობამ ყველაზე სრულყოფილი გამოხატულება “ვეფხისტყაოსანში” ჰპოვა, სადაც სხვისი ბედნიერებისთვის თავგანწირვა, სხვისი ინტერესების დასაცავად ბრძოლა, სხვისი სატკივრის გაზიარება და სხვისი სიხარულით გახარება დასახულია როგორც საუკეთესო საშუალება საკუთარი ბედნიერების მოპოვებისა და საკუთარი პიროვნების რეალიზების გზაზე.
ამ რენესანსული მსოფლმხედველობის განვითარებამ ევროპაში ლიბერალური ცნობიერება ჩამოაყალიბა, რამაც, საბოლოო ჯამში, დასავლეთის ქვეყნები პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ ძალმოსილებამდე მიიყვანა.
სხვაგვარად განვითარდა პროცესი საქართველოში: XIII საუკუნიდან მოყოლებული, ქვეყანა გამუდმებული თავდასხმების, ნგრევადი სახელმწიფოებრიობის პირობებში ცხოვრობდა, რასაც ეკონომიკური გაპარტახებისა და მოსახლეობის საშინელი მატერიალური სიდუხჭირის გარდა, შედეგად მოჰყვა ქართულ მენტალიტეტში სამართლებრივი ნიჰილიზმის დამკვიდრება და რელიგიური ცნობიერების გადაგვარება. მხოლოდ ამის შემდეგ გახდა შესაძლებელი აყვავებულიყო ისეთი სიმახინჯე, როგორიც ადამიანებით ვაჭრობაა. ჯანსაღი და კაცთმოყვარე ინდივიდუალიზმი გადაგვარდა შმაგ ეგოიზმად და თვითნებობად, რაც, როგორც პოტენციური საფრთხე, უკვე “ვეფხისტყაოსანში” შეიძლება იქნას ამოკითხული.
ჩვენ უნდა ვიცოდეთ, რომ ფეოდალური საქართველოს ნგრევა-გაპარტახება, უბრალოდ, ისტორიის ჩავლილი ეტაპი და წარსულში ჩარჩენილი უბედურება არ ყოფილა: დღევანდელი ქართველობის მენტალიტეტი სწორედ იმ საუკუნეების განმავლობაში არის ფორმირებული. სახელმწიფოებრივი ცნობიერების არარსებობამ და კანონებისადმი უპატივცემულობამ კი პატივსაცემი (თუ თაყვანსაცემი) ობიექტის ნიშაში მყარად დაამკვიდრა ორი ერთმანეთის მსგავსი პერსონაჟი, რომლებიც გამარჯვებულ და გალაღებულ ეგოცენტრიზმს, ყოველგვარი ზნეობრივ-სამართლებრივი პრინციპების ფეხებზე დაკიდებას განასახიერებენ: ერთი მხრივ დიქტატორი და, მეორე მხრივ, ბანდიტი. სწორედ ასეთი ადამიანები იქცევიან მასისთვის ღირსეულობის ეტალონებად.
ამ თვალსაზრისის ილუსტრირებას ავტორი ქართული მწერლობიდან (კერძოდ, ნიკო ლორთქიფანიძის და ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობებიდან) ძუნწად მოხმობილი, მაგრამ საკმაოდ თვალსაჩინო მაგალითებით ახდენს.
ილია ჭავჭავაძის პროზაშიც მან ოსტატურად გამოყო სწორედ ის პლასტები, რომლებიც ეროვნული მენტალიტეტის სადღეისოდაც აქტუალურ ღირსება-მანკიერებებს შეეხება. მაგალითად, მკაფიოდ გამოკვეთა, რომ უტიპიურესი ნიმუში რაციონალიზმის ეპოქაში “მითურ-პოეტური” აზროვნებისა, რომელიც დღესაც ერთგვარ ინტელექტუალურ ეპიდემიად აქვს მოდებული ქართულ სააზროვნო სივრცეს, არის ლუარსაბ თათქარიძის ლოგიკა (საუბედუროდ, ამის გაცნობიერება არ აღმოჩნდა ადვილი საქმე – ზოგ ჭკვიან ადამიანსაც კი დღემდე აქვს ილუზია, რომ მითოლოგემებით აზროვნება რაღაც იდუმალი მისტიკურ-სიმბოლური ღირსებების მატარებელია).
თ. ვასაძემ უახლესი ევროპული აზროვნების “ოპტიკიდან შეხედა” ილიას მოთხრობებს და ზოგი რამ მეტად საინტერესო დაინახა. აი, ამის ორი ნიმუში:
“თათქარიძეების არსებობის ერთ-ერთი ბურჯია ცრურწმენა, რომ უხეში ძალადობა აუცილებელია წესრიგისთვის… (ამის დასასაბუთებლად ნახსენებია “ყმების დაწიოკების” ეპიზოდი და ლუარსაბის და დარეჯანის შეგონებები, რომ ყმები მუდმივ შიშში უნდა ამყოფო – ზ.კ.) ერთი თანამედროვე მოაზროვნის მტკიცებით, ძალადობის აბსოლუტური ეფექტიანობის ურყევი აღიარება, დარწმუნების პრინციპთან შედარებით ძალადობისთვის უპირატესობის მინიჭებაც იყო აღმოსავლური სამყაროს ჩამორჩენის, გახევების მიზეზი. და თათქარიძეებიც ხომ არსებითად აღმოსავლელები, აზიელები არიან…”
ახლა, “ოთარაანთ ქვრივის” შესახებ: “მოთხრობის მთავარი პერსონაჟები, არსებითად, იმავე ეთიკის განმახორციელებლები არიან, რასაც მაქს ვებერი “პროტესტანტულ შრომის ეთიკას” უწოდებს და “კაპიტალიზმის სულის” გაჩენის და დამკვიდრების მძლავრ ფაქტორად მიიჩნევს… ვებერი პროტესტანტული შრომის ეთიკის დაცვას განსაზღვრავს როგორც “საერო ასკეტიზმს”. ილიას გმირიც პირქუში პურიტანი ქალია, ცხოვრების სიმძიმესთან ბრძოლაში და ტანჯვის მოთმენაში ასკეტივით გამკაცრებული…”
ვაჟა-ფშაველას მდგომარეობის გააზრებისთვის საინტერესო ნიუანსია, რომ “გველისმჭამელის” მსოფლმხედველობრივი საფუძველი (შეიძლება ითქვას, საერთოდ, ვაჟას დამოკიდებულება ბუნებისადმი და, უფრო ფართოდ, სიცოცხლისადმი) ბევრი ნიშნით ემთხვევა XX საუკუნის უმნიშვნელოვანესი ჰუმანისტის, ალბერტ შვაიცერის ეთიკურ პოზიციას, რომელიც “სიცოცხლისადმი მოკრძალების” სახელით არის ცნობილი.
* * *
თამაზ ვასაძემ ძირითადად მაინც “ვეფხისტყაოსნისადმი” მიძღვნილი სტატიებით მიიპყრო მკითხველი საზოგადოების ყურადღება (წიგნში მხოლოდ ორი მათგანია დაბეჭდილი. დღეისთვის ავტორს კიდევ რამდენიმე ესე აქვს გამოქვეყნებული).
საოცარია, რომ ისეთ ვითარებაში, როდესაც რუსთველოლოგიაში მხოლოდ 1960-იან წლებამდე შექმნილი ლიტერატურის ანოტირებულმა ბიბლიოგრაფიამაც კი უზარმაზარი ტომი შეადგინა (არადა რუსთველოლოგიური შრომების “წარღვნა” სწორედ 60-იან წლებში დაიწყო), მკვლევარმა შეძლო, უბრალოდ, ახლებურად კი არ განემარტა პოემის ეპიზოდები, არამედ შეემუშავებინა ახალი მიდგომა “ვეფხისტყაოსნის” განმარტებისადმი, რაც ძალიან იშვიათად ხდება.
პოემის მსოფლმხედველობაში ჩასაწვდომად თ. ვასაძეს არ გამოუყენებია ნაცადი ინსტრუმენტები რუსთველოლოგიის არსენალიდან: არც ცალკეული რთული გამოთქმების ახსნა უცდია, არც ისტორიული რეალიების ძიება, არც შოთას წინამორბედ ან თანამედროვე აღმოსავლელ თუ დასავლელ ავტორებთან პარალელების გავლება, არც ნაწარმოებში კაცმა არ იცის რა ხერხებით კოდირებული მისტიკურ-ეზოტერული ინფორმაციის ამოშიფვრა, არც პოემაში ათასგვარი რელიგიურ-ფილოსოფიური სისტემების აღმოჩენა, არც მისი სტრუქტურის გაშიშვლება, არც ცალკეულ დეტალებზე დაყრდნობით შორსმიმავალი ჰიპოთეზების შეთხზვა…
თ. ვასაძემ პოემას შეხედა, უბრალოდ… დაინტერესებული მკითხველის თვალით, რომელიც ცდილობს თვითონაც გაიგოს და სხვასაც აუხსნას, მაინც რა წერია მისთვის უსაზღვროდ საინტერესო თხზულებაში. და ეს სავსებით საკმარისი აღმოჩნდა, რათა ავტორს ბევრად უფრო ფასეული შედეგები მიეღო, ვიდრე “ვეფხისტყაოსანში” რაღაც არნახულ საიდუმლოთა მრავალრიცხოვან მაძიებლებს. თ. ვასაძე გამოყოფს სიუჟეტის ამა თუ იმ მონაკვეთს და შემდეგ დინჯად განმარტავს, რა მსოფლმხედველობის გამომხატველია იგი და პერსონაჟთა რა თვისებებს ავლენს. მისი დასკვნები, ერთი შეხედვით, ძალიან მარტივია და, თითქოს, “ხელის გულზე დევს”. მიუხედავად ამისა, იგი ახერხებს დაინახოს ბევრი რამ სხვათა მიერ შეუნიშნავი, “დღევანდელობის ენაზე თარგმნოს”, გასაგები გახადოს პერსონაჟთა ქმედების მსოფლმხედველობრივი საფუძვლები.
ვფიქრობ, ასეთი შედეგის მიღწევაში ავტორს ლიტერატურის მასწავლებლის გამოცდილება დაეხმარა: როცა რაღაც რთულს საგულდაგულოდ უხსნი ბავშვებს, ზოგჯერ სიცხადის ახალ ხარისხს, შესაშურ სისადავეს აღწევ.
ბოლოს კი სტილის შესახებ: წიგნი კარგად არის დაწერილი. იმ აზრით, რომ სათქმელი მკაფიოდ და გასაგებად არის გამოხატული.
და მაინც… თუ რამ არის ორგანულად უცხო “ორგვარი ცნობიერების” აზროვნების ტიპისთვის, ესაა შაბლონურობა. მით უფრო უსიამოვნო დისონანსს ქმნის ალაგ-ალაგ (არცთუ იშვიათად) თითქოსდა თვისობრივად სხვა ტექსტიდან შემოჩხერილი შაბლონური გამოთქმები – კანცელარიული სტილის მკვდარი ნაფლეთები. წიგნი იმდენად ცოცხალი და საინტერესოა, რომ ხშირად კანცელარიზმებსაც იტანს. ყოველ შემთხვევაში, ენობრივ ნაკლოვანებებზე ყურადღების გამახვილების სურვილი არ გიჩნდება, მაგრამ როცა, “ვეფხისტყაოსნის” იდეალური და რეალური პლასტებისადმი მიძღვნილ ძალიან კარგ სტატიაში, ტარიელისა და ნესტანის თავგადასავალი ასეა დახასიათებული: “მთავარ გმირთა ამაღლებული გრძნობების და მისწრაფებების ხორცშესხმა”; ან კიდევ, ნათქვამია: “გულანშაროშიც ავთანდილის მამოძრავებელი ეს მაღალი გრძნობები და ფასეულობებია”; ან თუნდაც (ფატმანის შესახებ): “კურტიზანი ქალი, რომლის ცხოვრებაშიც ამდენი ჭუჭყია” (ეს სტილური ბანალობები საგანგებოდ ნამდვილად არ შემირჩევია) – შეუსაბამობა იმდენად მყვირალა და მკაფიო ხდება, რომ ძნელია იგი არადჩასაგდებ წვრილმანად ჩათვალო.
არადა, “ორგვარი ცნობიერება” იმ ძალიან იშვიათ წიგნთაგანია, რომლებიც სწორედ შაბლონურ მიდგომებზე უარის თქმით გაქვავებული თაყვანისცემის მკვდარ შრეებს აცლიან კლასიკურ მემკვიდრეობას და გვარწმუნებენ, რომ მისი ნამდვილი ადგილი, მუზეუმების აკლდამურ ატმოსფეროში კი არა, ცოცხალი ლიტერატურული პროცესის ავანგარდშია.
© “წიგნები – 24 საათი”