როგორ იწერება რომანები
ცნობილი ინგლისელი მწერალი (1867-1931), გამოცემული ჰქონდა რამდენიმე რომანი, მოთხრობებისა და ლიტერატურულ-კრიტიკული სტატიების კრებულები (“სიმართლე ავტორის შესახებ” – 1903, “ლიტერატურული გემოვნება” – 1909).
ინგლისურიდან თარგმნა მანანა ბეზარაშვილმა
I
რომანისტი სწორედ ის ადამიანია, რომელიც საოცარი სიმძაფრით აღიქვამს ცხოვრებას და უჩნდება დაუოკებელი მოთხოვნილება, სხვასაც გაუზიაროს თავისი ღრმა შთაბეჭდილებები. იგი ამას მხატვრული პროზის მეშვეობით ახერხებს, რადგან სწორედ ის მიაჩნია თავისი გრძნობების გამოხატვის ყველაზე ქმედითუნარიან ფორმად. ვით სხვა ხელოვანთ, მასაც არ ძალუძს იყოს ჩუმად და დაკმაყოფილდეს იმით, რომ მისთვის ცხადი შეიქნა ისეთი რამ, რაც სხვებისთვის ჯერაც ბინდით არის მოსილი. რომანისტს ერთი სული აქვს ყველას გაუზიაროს თავისი აღმოჩენა, ხმამაღლა გამოაცხადოს, მას სურს ბოლომდე თქვას თავისი სათქმელი და არც გაემტყუნება – უაღრესად საოცარი და ამაღელვებელია ის, რაც მან იცის! სხვა ხელოვანთაგან რომანისტი მხოლოდ ერთი რამით განსხვავდება: ყველაზე მეტად მას იზიდავს ადამიანის არსი, ესოდენ შეუცნობელი და არსებობის სისტემა მთლიანად. ცხადია, თავად რომანისტიც მარტივიდან რთულისაკენ ევოლუციის შედეგია. რომანისტის მარტივ ფორმას თქვენ ყველგან შეგიძლიათ გადააწყდეთ ახლაც კი – იქნება ეს ქუჩა, კაფე თუ კლუბი: ის ნაცნობ-მეგობრების წრეში ცდილობს განმარტოს ცხოვრების მისეული ხედვა, მაგრამ მისი დასკვნები ბუნდოვანი და ტლანქია.
ამგვარი რომანისტები ხელოვნების დაბალ საფეხურზე დგანან, მაგრამ ამავდროულად ისინი და მათ მიერ ამორჩეული ჟანრი წარმოადგენს რომანის საფუძველს. სწორედ მათგან იწყება ის ჯადოსნური კიბე, რომელსაც ავყავართ უდიდეს მწერლებამდე: ამ მწერალთა თვალსაწიერი კი იმდენად ყოვლისმომცველი, რთული და დიადია, რომ ყოველივეს სათანადოდ გამოსახატავად მხოლოდ რომანის ტრადიციული ფორმა თუ გამოდგება; ბუმბერაზმა მწერლებმა იმდენად სრულქმნეს თავისი ოსტატობა, რომ რომანი ჯერაც რჩება ხელოვნების უდიადეს ჟანრად.
სრულიად არ ვაპირებ იმის მტკიცებას, რომ რომანი საუკეთესოა ხელოვნების ტრადიციულ ფორმათაგან. არც ის მაინტერესებს, თუ რომელი ჟანრი (თუკი არსებობს ასეთი) სჯობს რომანს. შარტრის ტაძარი, ზოგიერთი ბერძნული ქანდაკება და მოცარტის “დონ-ჟუანი” ყოველთვის მიმაჩნდა საუკეთესოდ, რაც კი შექმნილა ამ ქვეყნად, რასაკვირველია, შექსპირისა და ნიჟინსკის ჩათვლით. და მიუხედავად ამისა, სრულიად მართებული მტკიცებაა, რომ ჭეშმარიტი პირველობა ეკუთვნის ისეთ ლიტერატურულ ფორმას, როგორიცაა მხატვრული პროზა (თანამედროვე ეპიკური პოეზიაც კი ყველაფერს მხატვრულ პროზას უნდა უმადლოდეს). რომანს აქვს და მუდამ ექნება ყოვლისმომცველი მასშტაბურობის უპირატესობა. წმ.პეტრეს ტაძარი რომში წვრილმანია ტოლსტოის “ომსა და მშვიდობასთან” შედარებით და არა მგონია ჩვენ გეოლოგიურ ეპოქაში ვინმეს გაუჩნდეს სურვილი ეპიკური პოემის წაკითხვისა, გინდაც ის მოცულობით გაცილებით ნაკლები იყოს “ომსა და მშვიდობაზე” (და განა ვინმე დაწერს ახლა ასეთ პოემას?).
დიდი ხანია ნათელია, რომ რომანისტები (დრამატურგების ჩათვლით, რომლებიც რომანისტების ნაირსახეობას წარმოადგენენ) პირიდან ლუკმას აცლიან სხვა ხელოვანთ. ფერმწერებში ფართოდ არის გავრცელებული ბრაკონიერობა, კომპოზიტორებში – მით უფრო, მაგრამ ფერმწერებისა და კომპოზიტორების ოინები არაფერია რომანისტების სიხარბესთან შედარებით. და თუკი ფერმწერებისა და კომპოზიტორების ამგვარი უტიფრობა ყოველთვის იწვევდა გაღიზიანებას, რომანისტების ბრაკონიერობა, კოლონიზაცია და ანექსია დაუსჯელი რჩებოდა. ძნელად თუ მოიძებნება ცხოვრების რომელიმე საინტერესო ასპექტი – დაწყებული პეიზაჟიდან ვიდრე სოციოლოგიამდე – რომელიც არ იყოს ასახული მხატვრულ პროზაში. ერთი თვალის გადავლებაც კი სრულიად საკმარისია რომანის განვითარებისა და წინსვლის დასანახად. ემილ ზოლას “ჟერმინალის” შემდგომაც ამ ჟანრს არ შეუჩერებია გიგანტური ნაბიჯებით სვლა ახალი ტერიტორიების დასაპყრობად. ბოლო 15 წლის განმავლობაში რომანი კიდევ უფრო განვითარდა და თუკი იგი იმ ფერს მიიღებდა, რომლითაც ბრიტანეთის სამფლობელონი აღინიშნება მსოფლიო რუკაზე, მოკლე ხანში მთელი რუკა წითელი ფერით დაიფარებოდა. რა ადგილიც არ უნდა მივაკუთვნოთ რომანს ფორმათა იერარქიაში, ამჟამად მასავით ემოციონალურად ცხოვრებას ვერცერთი ჟანრი ვერ გადმოსცემს. რომანი არის და კიდევ დიდხანს დარჩება იმ ფორმად, რომელსაც ფართო თვალსაწიერის ხელოვანნი კვლავ და კვლავ მიუბრუნდებიან, რადგან იგი მეტ შესაძლებლობებს იძლევა და გაცილებით ადვილად აკმაყოფილებს შემოქმედის მოთხოვნებს; უფრო მეტიც; თუ რომანი შეინარჩუნებს განვითარების ამჟამინდელ ტემპს და პროგრესის გზით წარიმართება, იგი კვლავ მიაღწევს იმ ბრწყინვალე მწვერვალს, რომელზედაც იგი აიყვანა და დატოვა ბუმბერაზმა ბალზაკმა 1850 წელს. ასე რომ, საკითხი რომანის რანგის თაობაზედ ამოწურულად მიმაჩნია.
II
რომანისტს ორი უმთავრესი თვისება უნდა გააჩნდეს: პირველი – მშვენიერების გრძნობა, ურომლისოდაც შემოქმედი ვერ იარსებებს. ყოველი ხელოვანი ასე თუ ისე დაჯილდოებულია ამ გრძნობით, სწორედ ამიტომ არის ის ხელოვანი. შემოქმედი ადამიანი ქმნის ინსტინქტურად და ვერანაირი ინსტინქტი ვერ აიძულებს მას გამოიყენოს მასალა, რომელიც არ იზიდავს; ეს უდავოდ ასეა. ისიც უეჭველია, რომ რანაირ ცხოვრებასაც არ უნდა ასახავდეს რომანისტი, იგი შეყვარებული და მოხიბლულია – ე.ი. მან ამ ცხოვრებაში რაღაც მშვენიერი დაინახა. სილამაზე შეიძლება სხვადასხვაგვარი იყოს, მაგრამ მწერალმა შეძლო შეენიშნა იგი, ნამდვილად დაენახა ის სილამაზე, რომელიც მის (და კიდევ რამდენიმე ახირებული ადამიანის) გარდა შეიძლება ვერავის ვერასდროს შეენიშნა. თუ რომანს ინტერესით წავიკითხავთ, სისულელე იქნებოდა გვემტკიცებინა, რომ მის ავტორს არ გააჩნია სილამაზის გრძნობა (თვით ის ფაქტი, რომ წიგნმა დაგაინტერესათ, ნათელი დასტურია ამგვარი კრიტიკის უსუსურობისა და კიდევ ერთხელ გვარწმუნებს რეცენზენტის მცდარობაში, როცა მას, მაგალითად, ასეთი დასკვნა გამოაქვს: “მავანმა შთამбეჭდავი ნაწარმოები შექმნა, მაგრამ სამწუხაროდ, მას წერა არ ხელეწიფება”. მაგრამ მავანმა ხომ შექმნა ეს ნაწარმოები და თანაც ისე, რომ ჩაწვდა რეცენზენტის სულს!). ჭკვიანი კაცი ამ შემთხვევაში უბრალოდ აღიარებდა, რომ იგი სილამაზეს სხვაგვარად აღიქვამს და არა ისე, როგორც ხსენებული შემოქმედი.
ყველა თვითმყოფად რომანისტს ყოველთვის, როგორც წესი, ბრალს სდებენ სილამაზის გრძნობის არქონაში, მაგრამ იგივე საყვედურს იშვიათად თუ გაიგონებთ საშუალო რომანისტების მიმართ. ნებისმიერ შემთხვევაში ამგვარი ბრალდება უსაფუძვლოა: მე არ ვგულისხმობ ისეთ მწერლებს, როგორიცაა, მაგალითად, ზოლა – იგი არასოდეს ვარდებოდა უკიდურესობაში, არამედ ვთქვათ, ჯორჯ გისინგი, ნამდვილი ექსტრემისტი, რომელსაც უნარი ჰქონდა, როგორც ახლა აღიარებენ, შეენიშნა უხილავი სილამაზე არსებობის ისეთ ფორმებშიც კი, რომელთაც სხვა შემოქმედნი არც ეხებოდნენ. ანდა ავიღოთ კიდევ უფრო უკიდურესი შემთხვევა – მწერალი ჟორის ჰიუისმანსი; არც ერთ წიგნს არ გამოუწვევია იმდენი ბრალდება სიმახინჯის ასახვისათვის, როგორც მის რომანს “ოჯახური კერა” და ნარკვევებს “ყველაფერზედ”. ამ ნაწარმოებებში მთელი ბოღმით არის წარმოჩენილი ყოველდღიური ყოფის უფერულობა და უგვანობა. ამავე დროს ამ წიგნებს ისეთი ხიბლი აქვს, რომ ყოველთვის მიიპყრობს მკითხველთა ყურადღებას მაშინაც კი, როცა მისივე “ტაძარი” შეიძლება არც არავის გაახსენდეს. ძნელი დასაჯერებელია, რომ ჰიუისმანსი, როგორადაც არ უნდა გვიმტკიცებდეს საპირისპიროს, არ იყოს მოხიბლული იმ უხილავი სილამაზით, რომელსაც ის აღწერს.
მეორე მთავარი თვისება, რომელსაც უნდა ფლობდეს რომანისტი და ხელოვანი საერთოდ, გახლავთ სიმძაფრე, რომლითაც ის ხედავს ამა თუ იმ მოვლენას. ამ თვისების გარეშე ხელოვანს არ გაუჩნდება სურვილი, საჯაროდ გული გადაგიშალოთ; მისი ხილვები არ იქნება მისთვის ისე შემაწუხებელი, რომ თქვენც გაგიზიაროთ. ყოველი გრძნობა, რომელსაც ადამიანი განიცდის ნებისმიერი წიგნის კითხვისას, მწერალს თავად აქვს განცდილი მკითხველზე ადრე და უფრო ინტენსიურადაც. ხშირად გაიგონებთ, რომ მკითხველი, რომელიც ძლიერ განიცდის წიგნის გმირების ბედუკუღმართობას, აღშფოთებულია მწერლის ულმობლობით. ამგვარ ხალხს არანაირი წარმოდგენა არა აქვს მხატვრული შემოქმედების პროცესზე.
III
ჩვენ განვიხილეთ რომანისტისთვის აუცილებელი ორი თვისება – სილამაზის გრძნობა და ხედვის სიმძაფრე; ნება მომეცით, თქვენი ყურადღება მივაპყრო კიდევ ერთ გრძნობას, რომელიც ასევე სავალდებულოა შემოქმედისათვის; იგი პრაქტიკულად ზემოთ მოხსენიებული თვისებების მაგივრობას სწევს, ხოლო მისმა არქონამ შეიძლება არარად აქციოს ორივე გრძნობა. ეს გახლავთ სულის სინატიფე. დიდ რომანისტს სულიც დიდი უნდა ჰქონდეს. იგი უნდა იყოს გულისხმიერი, მგრძნობიარე, ვაჟკაცური, პატიოსანი, ოდნავ ირონიული, ნაზი, სამართლიანი და შემწყნარებელი. ასეთი მწერალი უნდა ესწრაფოდეს იდეალს, მაგრამ მუდამ ახსოვდეს, თუ რა არასრულყოფილია ის მიწიერი სამყარო, სადაც ცხოვრობს. მთავარია, საღ აზრს დაეყრდნოს; მოკლედ, უნდა იყოს კეთილშობილი. სხვაგვარად მწერალი ვერ მიაღწევს მწვერვალს. მისი სულის არსი – აი, რა არის გადამწყვეტი წიგნის ყველა გვერდსა და ყოველ წამს; აი, ის სარკე, რომელშიც მწერალი ხედავს სამყაროს. სხვა თვისებები მეორეხარისხოვანია და არ იმსახურებს ყურადღებას. ინგლისელ რომანისტებში ფილდინგს ბადალი არ ჰყავს, რადგანაც ვერავინ შეედრება სულის სიდიადესა და კეთილშობილებაში. მის წიგნებს ახლაც აღფრთოვანებით კითხულობენ, რადგან ყველა გვერდზე მკითხველი გრძნობს მწერლის პიროვნების დიდბუნოვანებას და მწერლური ტექნიკის ვერანაირი განვითარება ვერ დააკარგინებს ფილდინგს მის კუთვნილ ადგილს ინგლისურ ლიტერატურაში; მის მყარ პოზიციას არაფერი ემუქრება, სანამ ლიტერატურაში არ გამოჩნდება უფრო კეთილშობილი სულის მწერალი. დიკენსის დიდება შელახულია საზოგადოებაში ფეხმოკიდებული შეხედულებით მისი სულის, ცოტა არ იყოს, ზედმეტი უხამსობის შესახებ და იმ თვალსაზრისით, რომ მწერალს არ ეყო ვაჟკაცობა, ბოლომდე გაესწორებინა თვალი სიმართლისთვის. ცხოვრების მისეული აღქმაც უხეშადაა მიჩნეული. იგივე შეიძლება ითქვას თეკერეიზეც, რომლის სულიც არ აღმოჩნდა ისეთი ყოვლისმომცველი, როგორიც შეეფერებოდა ამ ბუმბერაზ პიროვნებას; მას უამრავი ნაკლი ჰქონდა, რაც წინ ეღობება უკვდავებას.
უაღრესად მიჭირს ამის თქმა და ეს სახიფათოც კი შეიძლება იყოს ნებისმიერ ქვეყანაში, სადაც ხელოვანთათვის ფორმა არაფერს წარმოადგენს, მაგრამ მაინც უნდა გამოვტყდე, რომ დროთა განმავლობაში სულ უფრო ნაკლებ მნიშვნელობას ვანიჭებ ლიტერატურულ ტექნიკას. რასაკვირველია, ვაფასებ კარგ ფორმას და მუდამ ვიღვწოდი, რომ მას ინგლისში მეტი პატივისცემით მოპყრობოდნენ, მაგრამ ახლა თვალნათლივ ვრწმუნდები, რომ თანამედროვე მხატვრული ლიტერატურის ისტორია საპირისპიროს ღაღადებს. ჩემი დაკვირვებით, თუ არ ჩავთვლით ტურგენევს, სხვა არც ერთი ცნობილი რომანისტი, ან არ ფიქრობდა ფორმაზე, ან ფრიად ბუნდოვანი წარმოდგენა ჰქონდა მასზე. შეცდომა იქნებოდა გვეფიქრა, რომ უცხოურ რომანებს ფორმის უფრო ფაქიზი გრძნობა გააჩნიათ, ვიდრე საუკეთესო ინგლისურ ნაწარმოებებს. ამ მხრივ ბალზაკს უამრავი შეცოდება აქვს; ის ცალკეულ ფრაზასაც ვერ ართმევდა წესიერად თავს, რომ არაფერი ვთქვათ მთელი ნაწარმოების ფორმაზე. საყოველთაოდ ცნობილია ბუმბერაზი რომანისტის – სტენდალის უარყოფითი დამოკიდებულება ფორმის მიმართ; მას თავის შედევრში შეიძლება ასეთი ფრაზა დაეწერა: “ჰო, მართლა, ადრე უნდა მეცნობებინა თქვენთვის, რომ ჰერცოგინია…”! და დოსტოევსკი? ის ხომ გაცილებით დიდია ბალზაკზეც და სტენდალზეც, მაგრამ მისი უბადლო და განსაცვიფრებელი “ძმები კარამაზოვები” სინამდვილეში ხომ საოცრად უფორმო და ნაჩქარევად ჩამომტვრეული ოქროს ზოდია! დაუსწრებელი კურსების ნებისმიერი პედაგოგისთვის, რომელიც ასწავლის მხატვრული ნაწარმოებების შექმნას, ოცი გაკვეთილი სრულიად საკმარისი იქნებოდა, რომ სტუდენტებისათვის მიეთითებინა დოსტოევსკის ენის გაუმართაობასა და ხარვეზებზე. რა განაჩენს გამოუტანდა ფლობერი ამ რომანს გამოწვლილვითი შესწავლის შემდეგ? ან რა მნიშვნელობა ექნებოდა მის განაჩენს? ანდა თუ ავიღებთ უფრო საშუალო დონის მაგალითს: ლიტერატურული ტექნიკის მხრივ განსვენებული “მარკ რეზერფორდი” მუდამ მოუხეშავი დილეტანტი იყო, მაგრამ ამ გარემოებას ხელი არ შეუშლია მისთვის, უაღრესად მიმზიდველი რომანისტი ყოფილიყო მკითხველისათვის. როცა ვეცნობით დიდი ფორმალისტების – გი დე მოპასანისა და ფლობერის შემოქმედებას, განა შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ ბრწყინვალე ლიტერატურული ტექნიკა რამეში ეხმარება მათ, ან ოდნავ მაინც გამოისყიდის მათი სულის სისუსტეებს? ორივე თავისი საქმის დიდოსტატია, მაგრამ ნელ-ნელა მეორეხარისხოვანი მწერლების რიგში გადადიან. ვინაიდან ადამიანის ბუნება ისეთია, როგორიც არის, ხოლო მოპასანის წიგნები ეროტიკითაა გაჟღენთილი, ისინი მუდამ გამოიწვევენ მკითხველთა ინტერესს, მაგრამ მოპასანმა უკვე დაიმკვიდრა თავისი ადგილი; უამრავი ღირსების მიუხედავად, აღარავინ მიიჩნევს მას პირველხარისხოვან მწერლად. ხოლო რაც შეეხება ფლობერის ჩამოგდებას მაღალი მწერლობის კვარცხლბეკიდან, ეს მართლაც შეიძლება ჩაითვალოს საოცარ მოვლენად თანამედროვე ფრანგულ კრიტიკაში. ახლა ირკვევა, რომ თურმე ფლობერის სული არამც თუ კეთილშობილი, პირიქით – ულმობელი და ცოტა არ იყოს, ანემიური იყო. “ბუვარი და პეკუშე” დასტურია იმისა, რომ ფლობერი ვეღარ ამჩნევდა ადამიანთა სამყაროს არასრულყოფილებას და ცდომილებაში ჩავარდა, თითქოსდა სულ სხვა პლანეტაზე იყო დაბადებული. მისი ფორმალური ტექნიკის ბრწყინვალება გაფერმკრთალდა და უგუნურნი ამ ბრწყინვალებასაც ნაკლად უთვლიან მწერალს. ფლობერის კეთილშობილება ადამიანური მოღვაწეობის მხოლოდ ერთ ვიწრო სფეროშია ჯერჯერობით უეჭველი – ეს არის ლიტერატურული ტექნიკა. მისი წერილებიც ხომ სწორედ ლიტერატურული ტექნიკის საკითხებს ეხება და ამჟამად მწერლის საუკეთესო ნაწარმოებებად გვევლინება, რადგან უამრავი შემოქმედისთვის შთაგონების წყაროდ იქცა. ასე რომ, მე კვლავ ვუბრუნდები იმას, რომ შემოქმედისათვის უმნიშვნელოვანეს თვისებად (გარდა უკვე აღნიშნული ორი თვისებისა) მიმაჩნია მისი სულის არსი. მხოლოდ იგი და არა სხვა რამ, უჩენს მას მეგობრებსა და მტრებს, ლიტერატურული ტექნიკა კი ერთობ უმნიშვნელო და წარმავალია. ვიმეორებ, რომ ამის თქმა ჩემთვის არ იყო იოლი.
რატომღაც სულ უფრო ვრწმუნდები, რომ მხატვრულ პროზაში მომუშავე უდიდესი მწერლები თავიანთი ბუნებიდან გამომდინარე, მარადიულ დილეტანტებად რჩებიან; ყოველ დიდ ხელოვანში, შესაძლებელია, დილეტანტი იმალებოდეს. არ ვიცი аსე რად ხდება – იქნებ საკუთარი სიძლიერით აღფრთოვანებულთ აღარ სურთ თვინიერად დაემორჩილონ სისტემატური განათლების მძიმე წესებს და მომაბეზრებელი სავარჯიშოებით მეტ სრულყოფილებას მიაღწიონ იმ სფეროში, რაც მათთვის მეორეხარისხოვანია. ყველასათვის ცნობილია, რომ არც ერთი დიდი შემოქმედი არ იყო ერუდირებული მეცნიერი. დიდ ხელოვანს სულ სხვა მიზნები გააჩნია; ყველა შემოქმედი, დიდი იქნება ის თუ პატარა, გულის სიღრმეში გრძნობს, რომ ხელოვნებაში ბევრია ხელოვნურობა, რომელსაც ბადებს შემოქმედებითი გატაცების დაუოკებელი წყურვილი და სრულიად ბუნებრივი სურვილი იმისა, რომ ერთი და იგივე რამდენჯერმე – სამჯერ, შვიდჯერ, ათჯერ – არ გადააკეთოს. აქ მაგალითად შექსპირის დასახელება შეიძლება, რომელიც ერთობ გულგრილი იყო გამომსახველობითი სინატიფის მიმართ და რომლის მეთოდებიც ფლობერს ნამდვილად არ მოეწონებოდა. მართლაც, კაცი რომ დაუკვირდეს, შექსპირის დილეტანტიზმი ამ ბოლო წლებში უფრო ნათლად გამოიკვეთა, მაგრამ ეს გარემოება თითქოს არავის აწუხებს. ფლობერი რომ დიდი შემოქმედი ყოფილიყო, გაცილებით დიდი დილეტანტი იქნებოდა.
(c) „არილი“