ზვიად რატიანი
“დიდად უცნაური ჩვეულება” – ასე განმარტავდა რობერტ ლოუელი ლექსის წერის მოთხოვნილებას და ამ ნათქვამში ნათლად ჩანს მისი შემოქმედებითი ნატურისათვის ყველაზე მეტად დამახასიათებელი თვისება – წესიერება. მისთვის უცხო იყო მრავალი პოეტისათვის ჩვეული მესიანისტური ილუზიები, ის არასოდეს აზვიადებდა საკუთარი პოეზიის მნიშვნელობას, ყოველთვის თავს არიდებდა მაღალფარდოვან საუბარს შთაგონებაზე და იმ მსხვერპლზე, რომელსაც შემოქმედება მოითხოვს. ის ლექსის წერას უცნაურ ჩვეულებას უწოდებდა და, როგორც ჩანს, სწორედ ასეთი დამოკიდებულებით მოიპოვა ის მომაჯადოვებელი თავისუფლება, რომელიც ასე გამოარჩევს მის შემოქმედებას; იმავე მიზეზით უნდა იყოს განპირობებული მისი პოეტური მემკვიდრეობის მრავალფეროვნებაც. ლოუელის პოეტიკა საკმაოდ უჩვეულო და, შეიძლება ითქვას, უკუღმართი გზით განვითარდა: ეს იყო გზა სირთულიდან უბრალოებისაკენ. როგორც წესი, პირიქით ხდება ხოლმე.
რობერტ ლოუელის პოეზია, განსაკუთრებით კი 40-იან და 50-იან წლებში გამოცემული წიგნები, საკმაოდ რთულია. ამ პერიოდის ლექსებში აშკარად შეინიშნება ტომას ელიოტისა და მისი თაობის პოეტების გავლენა, უფრო სწორად, იმ ხაზის გაგრძელება, რომელიც ელიოტის შემოქმედებაში იღებს სათავეს. პირველ რიგში, ეს ეხება მის მეორე კრებულს, “ლორდ უერის ციხესიმაგრეს”, რომელიც 1946 წელს გამოიცა და ავტორს, აღიარებასთან ერთად, პულიტცერის პრემიაც მოუტანა. ეს წიგნი მეორე მსოფლიო ომის მძიმე შთაბეჭდილებებზეა ამოზრდილი და, შესაბამისად, ერთ-ერთი ყველაზე ტრაგიკული კრებულია ლოუელის შემოქმედებაში. “ლორდ უერის ციხესიმაგრის” მნიშვნელობას ერთხმად აღიარებდნენ იმდროინდელი ინგლისურენოვანი პოეზიის ისეთი მეტრები, როგორებიც იყვნენ რობერტ ფროსტი, ტომას ელიოტი, უისტან ჰიუ ოდენი. მაგრამ უცნაური მაინც ის იყო, რომ ამ კრებულმა, მიუხედავად მისი აშკარა სირთულისა, უდიდესი პოპულარობა მოიპოვა არაპროფესიონალ მკითხველთა შორის. “კვაკერთა სასაფლაო ნანტაკეტში”, “ევროპის გვამები”, “დევნილის დაბრუნება”, – ეს ის ლექსებია, რომლებიც წიგნის გამოცემისთანავე ქრესტომათიულ ნიმუშებად იქცნენ.
რობერტ ლოუელი ყოველთვის განიხილებოდა, როგორც შემოქმედი, რომელიც მთელი სისავსითა და, თუ გნებავთ, დრამატულობით აღიქვამდა მემკვიდრეობითობის, ტრადიციის მნიშვნელობას. არამარტო შემოქმედება, მისი წარმომავლობაც კი ტრადიციის უწყვეტობაზე მიანიშნებს: XIX საუკუნის უკანასკნელ რომანტიკოსად წოდებული ჯეიმს რასელ ლოუელი მისი დიდპაპა იყო, ხოლო ამერიკული იმაჟიზმის ერთ-ერთი ლიდერი, ემი ლოუელი, დეიდა. “ტრადიცია მუდმივი ცვალებადობაა და არა უძრაობა, – წერდა ლოუელი, – ტრადიცია განვითარების სინონიმია, ოღონდ აქ უნდა დავამატოთ ერთი დეტალი: არა ნებისმიერი, არამედ სწორი განვითარების სინონიმი”.
სწორ განვითარებაში, ცხადია, ბუნებრივი განვითარება იგულისხმება და პოეტის ამგვარი პოზიცია ყველაზე ნათლად 50-იან წლებში იჩენს თავს: ამერიკულ პოეზიაში ეს იყო ფასეულობათა გადაფასების, ამბოხის წლები. ერთი შეხედვით, ეს ამბოხი სოციალური ხასიათისა უფრო იყო, მაგრამ მასში აშკარად იგრძნობოდა გარვეული აგრესიაც, რომელიც იმ დროისათვის უკვე ტრადიციულად ქცეული მოდერნისტული პოეტიკისადმი იყო მიმართული. ამერიკულ პოეზიაში გამოჩნდა ყველაზე გაღიზიანებული და გამომწვევი თაობა – ბიტნიკები. ჩარლზ ოლსონი, ჯეკ კერუაკი, კარლ შაპირო, ალენ გინზბერგი, – ისინი უპირისპირდებოდნენ ყველაფერს, რაც მანამდე შექმნილიყო, თვით პოეზიასაც კი, რადგან მასაც მახინჯი ამერიკული ცივილიზაციის სისხლხორცეულ ნაწილად თვლიდნენ. და ასეთ ვითარებაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა რობერტ ლოუელისა და მისი რამდენიმე მეგობარი პოეტის პოზიციამ, რომელთა შორის იყვნენ თეოდორ როტკე, ჯონ ბერიმანი, რენდალ ჯარელი; მათ ერთგვარი ხიდის ფუნქცია შეასრულეს ომამდელ და ომის შემდგომ ამერიკულ პოეზიაში და გამორიცხეს ტრადიციის წყვეტა.
ლოუელი არ მიეკუთვნებოდა იმ პოეტთა რიცხვს, რომლებიც ერთხელ მიღწეულს სჯერდებიან და თავიანთ შემოქმედებაში არანაირი ძირეული ცვლილებები აღარ შეაქვთ. ამის მაგალითები მრავლადაა ამერიკულ პოეზიაში, ვთქვათ, ვეჩელ ლინდზის, ლენგსტონ ჰიუზის, ოგდენ ნეშის მშვენიერი, მაგრამ ერთფეროვანი ლირიკა. ლოუელის პოეტიკა განუწყვეტლივ იცვლებოდა, წიგნიდან წიგნამდე დიამეტრულად განსხვავებულ სახეს იძენდა. ასე განსაჯეთ, მის უკანასკნელ წიგნშიც კი, რომელიც 60 წლის პოეტმა გარდაცვალებამდე რამდენიმე თვით ადრე გამოსცა, კრიტიკოსები სრულიად ახალი ეტაპის დასაწყისს ხედავდნენ.
პირველი ძირეული შემობრუნება რობერტ ლოუელის პოეზიაში 1959 წელს გამოცემულ “ცხოვრების გაკვეთილებში” შეიმჩნევა. პოეტი, რომლის ლირიკული “მე” აქამდე ყოველთვის გუნდური ხასიათისა იყო, რომლის ხმა ერთი ნიღბიდან მეორეს გადაეცემოდა, მოულოდნელად უკიდურესი სუბიექტივიზმისაკენ შემობრუნდა. ავტობიოგრაფიულობის ის თითქმის დამაბნეველი დოზა, რომელიც ამ წიგნშია წარმოდგენილი, სრულიად მოულოდნელი აღმოჩნდა ლოუელის მკითხველებისთვის. პოეტი, რომელიც ყოველთვის გამოირჩეოდა მკაცრად ორგანიზებული სალექსო ფორმებით, ამჯერად თვითდინებაზე მიშვებული ფრაზებით ალაპარაკდა. მაგრამ მოუწესრიგებელი და სპონტანური რიტმიკა, თითქმის პროზაულ პასაჟებში ალაგ-ალაგ შემთხვევით გამორეული რითმები, ლექსების ანტი-კომპოზიციურობა და სტიქიური სიუჟეტები, რაც 20-იანი წლების “ცნობიერების ნაკადთან” დაკავშირებულ ექსპერიმენტებს მოგვაგონებს, მხოლოდ ერთი და, შეიძლება ითქვას, მეორეხარისხოვანი დეტალია ლოუელის პოეზიის სახეცვლილებისა. მთავარი მაინც თემატიკა იყო: ესაა ლექსები-დღიურები, ავტობიოგრაფიული და ფრაგმენტული ჩანაწერები, სადაც პოეტი შელამაზებისა და ყოველგვარი გამხატვრულობის გარეშე აღწერს ეპიზოდებს თავისი წარსულიდან, აწმყოდან, საუბრობს ოჯახის წევრებზე, მეგობრებზე, და ეს ყველაფერი უკიდურესად ნატურალისტური ფორმებით ხორციელდება: პერსონაჟებსა და ადგილებს თავთავიანთი სახელი ერქმევა, მინიმუმამდეა დაყვანილი ლექსში ასახული მოქმედების კომენტირება. ტექსტი მხოლოდ აღადგენს იმას, რაც იყო, აღადგენს დიალოგებსა და დეკორაციებს, და არცერთ ლექსში არ შეიმჩნევა არაფერი, რასაც თუნდაც პირობითად ვუწოდებდით ფაბულას, ღერძს, რომელიც სიუჟეტს კომპოზიციურ მთლიანობას მიანიჭებდა. ყოველი ლექსის დასაწყისი და დასასრული უკიდურესად პირობითია, მაგრამ ეს თითქმის ჰაერში გამოკიდებული და ერთმანეთთან დაუკავშირებელი ფრაგმენტები ქმნიან საოცარ და სკრუპულოზურ მთლიანობას, როცა მათ არა ცალცალკე, არამედ ერთად – წიგნად – აღვიქვამთ.
“აღსარებითი ლირიკა”, ასე მონათლა კრიტიკამ რობერტ ლოუელის ეს ახალი და უჩვეულო სტილი და ეს ტერმინი მალე გასცდა მხოლოდ ერთი პოეტის საზღვრებს: ორიოდ წელიწადში სიტყვა “აღსარებითი” ამერიკული პოეზიის ერთ-ერთი მძლავრი მიმდინარეობის ეპითეტად იქცა, მიმდინარეობის, რომლის ფუძემდებლად სწორედ რობერტ ლოუელი მოიაზრება.
მაგრამ პოეტის ეს რადიკალური შემობრუნება არ ნიშნავს იმას, რომ მან სრულიად გაწყვიტა კავშირი თავის ძველ პოეტიკასთან, უბრალოდ, 60-იანი წლებიდან მოყოლებული ამ ახალმა ხედვამ შედარებით იმძლავრა ძველზე. “ცხოვრების გაკვეთილების” შემდეგ გამოცემული პირველივე წიგნით – “კავშირისათვის დახოცილნი”, 1963, – პოეტმა კრიტიკოსებსა და მკითხველებს დაანახა, რომ ის ისევ ძველი ლოუელი იყო, ფორმის დიდოსტატი და მასშტაბურად მოაზროვნე შემოქმედი, რომელიც საბოლოოდ არ გამოკეტილა საკუთარი სუბიექტური რეალობის ნაჭუჭში.
მომდევნო კრებულებიდან პირწმინდად ავტობიოგრაფიული მხოლოდ ერთი იყო, 1973 წელს გამოცემული წიგნი “ლიზის და ჰერიეტს”. ამ წიგნის ხასიათზე თავად სათაურიც მეტყველებს: ლიზი – პოეტის მეუღლის სახელია, ჰერიეტი კი – ქალიშვილის. ლოუელის დანარჩენი კრებულები მეტ-ნაკლებად შერეული ხასიათისაა და მათში თანაბრად არის წარმოდგენილი როგორც დოკუმენტური, ისე ადრეული ლოუელისათვის დამახასიათებელი ფილოსოფიური ლირიკის ნიმუშები. ამ კრებულებს შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ასევე 1973 წელს გამოცემული წიგნი “ისტორია”; ეს არის წიგნი-გალერეა, რომელიც წარმოგვიდგენს სხვადასხვა ცნობილი ისტორიული პირებისა თუ თანამედროვე მოღვაწეების პორტრეტებს. ძნელი მისახვედრია, თუ რა პრინციპით ხელმძღვანელობდა პოეტი მათი შერჩევისას, – ალექსანდრე მაკედონელი, სერ ტომას მორი, რობერტ ფროსტი, რემბრანდტი, მარია სტიუარტი, ჯონ კენედი, დანტე, ადოლფ ჰიტლეტი, უილიამ კარლოს უილიამსი, აბრაამ ლინკოლნი, რენდოლ ჯარელი, მოცარტი… გარდა პორტრეტებისა, “ისტორია” კიდევ ორ დამოუკიდებელ ნაწილს შეიცავს, ესაა ციკლი “ოცდაათიანი წლები” და პოემა “მექსიკა”.
პუბლიკაციაში წარმოდგენილი ლექსები შესულია რობერტ ლოუელის მიერ 1975 წელს გამოცემულ კრებულში “დღითიდღე”. შეიძლება ითქვას, რომ ეს არის მისი შემაჯამებელი კრებული, ყველაზე სქელტანიანი და ყველაზე მრავალფეროვანი, რომელშიც წარმოჩინდა ლოუელის შემოქმედების სხვადასხვა ეტაპისათვის დამახასიათებელი ყველა თავისებურება.
© “არილი”
