აგვისტოში თბილისის მერიამ ქუჩებში ვაჭრობა აკრძალა, რამაც ავტომატურად გამოიწვია წიგნით გარევაჭრობის აკრძალვაც. ბუკინისტებს მერიამ დედაენის პარკში სპეციალურად გამოყოფილი ადგილი შესთავაზა, სადაც თავს მოიყრიდა ყველა, ვინც აქამდე წიგნებით ქუჩებში ვაჭრობდა.
წიგნები
თბილისის ქუჩებიდან ერთბაშად გაქრა წიგნებით მოვაჭრე რამდენიმე ათეული ადამიანი. ამ ამბავს კი დიდი ვნებათაღელვა მოჰყვა, როგორც სოციალურ ქსელებში, ისე – მედიაში. გამოქვეყნდა უამრავი წერილი თუ კომენტარი, სადაც ჭარბობს ემოციები და ნაკლებადაა ფაქტებზე დაფუძნებული მსჯელობა. იყო პოლიტიკური განცხადებებიც, მაგალითად ერთ-ერთმა ჯგუფმა ინგლისურ ენაზე (!) გაავრცელა მიმართვა, რომელიც ასე იწყებოდა: საქართველოს ხელისუფლებამ წიგნების გაყიდვა აკრძალა!
გარევაჭრობის მომხრეთა მოსაზრებები, არგუმენტები და ემოციები ყველაზე სრულად ჩანს მალხაზ ხარბედიას სტატიაში “ისინი იდგნენ” (გამოქვეყნებულია რადიო “თავისუფლების” ვებ-გვერდზე), ამიტომ უფრო მეტად ამ სტატიას გამოვეხმაურები. შემხვდა კიდევ ორი განსხვავებული მიდგომა: ია ანთაძის შეთქმულების თეორია იმის თაობაზე, რომ წიგნის მაღაზიათა მეპატრონეების ლობირებით მოხდა ეს ამბავი, დაახლოებით იმას ჰგავს, სურსათით გარევაჭრობის აკრძალვა სუპერმარკეტების მფლობელთა ლობირებას რომ დააბრალო; იყო ასევე სასაცილო თეორია იმის თაობაზე, რომ ხელისუფლებას ამგვარად სურს წიგნიერების წართმევა ერისათვის, რათა ხალხით მანიპულირება უფრო ადვილად მოახდინოს. ამ ორ არასერიოზულ მოსაზრებას აქ არც განვიხილავ. მოდი, შევეცადოთ, ყოველგვარი ეგზალტაციისა და ზედმეტი ემოციების გარეშე გავერკვეთ სიტუაციაში და საკითხს სხვადასხვა კუთხით შევხედოთ:

საკითხის სამართლებრივი მხარე

იყო თუ არა ქუჩაში ვაჭრობა ლეგალური? ვარდების რევოლუციამდე ყველა გარემოვაჭრე (მათ შორის წიგნით მოვაჭრენიც) ყოველდღიურ ხარკს (5-10 ლარის ოდენობით) უხდიდნენ უბნის პოლიციელებს, რადგან გარევაჭრობა ოფიციალურად არ იყო ნებადართული. გარკვეულ ადგილებზე გაიცემოდა ხოლმე დროებითი ნებართვა. ხელახალ დროებით ნებართვას დამატებითი წვალება, ნაცნობობა და ქრთამი სჭირდებოდა. გარევაჭრობა არასოდეს ყოფილა ლეგალიზებული და შესაბამისად, წიგნით მოვაჭრენიც, მიუხედავად იმისა, რომ 2004 წლიდან შეიძლება, ქრთამს აღარ აძლევდნენ პოლიციელებს, სამართლებრივი თვალსაზრისით, უკანონოდ საქმიანობდნენ. როგორ უნდა მოგვარდეს ეს საკითხი? მართლაც, დავუშვათ, მერიამ მიიღო გადაწყვეტილება და წიგნებით გარევაჭრობაზე გამონაკლისი ოფიციალურად გასცა. ვისთვის უნდა იქნას დაშვებული ეს უფლება, ნებისმიერი მსურველისათვის თუ მხოლოდ მათთვის, ვისაც უფლების გამცემი პირადად იცნობს როგორც ყოფილ მოვაჭრეს? თუ ნებისმიერ მსურველს უნდა მიეცეს ქალაქის ნებისმიერ ადგილას წიგნით გარევაჭრობის უფლება, მერე საკითხი ასე დადგება: მაქვს თუ არა უფლება პირადად მე, ცენტრალურ გამზირებზე, ნებისმიერ ადგილას განვათავსო წიგნების სტენდები და დავაყენო იქ დაქირავებული თანამშრომლები? როგორ უნდა მოგვარდეს ორ გარემოვაჭრეს შორის ერთსა და იმავე ადგილზე დგომასთან დაკავშირებით წარმოქმნილი პრობლემა? ვთქვათ, მივიდა რომელიმე ალიკა, ვაგანა ან როინი (სახელები აღებულია მალხაზ ხარბედიას წერილიდან) იმ ადგილას, სადაც წინა დღით იდგა და იქ დახვდა სხვისი სტენდი, როგორ მოგვარდება ეს პრობლემა, ვის “ეკუთვნის” ეს ადგილი? ერთი სიტყვით, ამ საკითხის სამართლებრივი მოგვარება ისე, რომ წიგნებით გარევაჭრობა არ აიკრძალოს გამზირებზე, შეუძლებელია. მაშინ ყველაფერი უნდა დარჩეს სტიქიურად, მაგრამ ასეთ შემთხვევაში, რადგან წიგნებით გარევაჭრობა ფაქტობრივად სტიქიურად დაკანონდება, წახალისდებიან ახალი სუბიექტები, რომლებიც მოისურვებენ ლეგალურად დაშვებულ საქმიანობას. მაგალითად მე პირადად სიამოვნებით დავდგამ ოციოდე სტენდს ქალაქის ცენტრალურ ქუჩებში, თუ ეს არ იქნება აკრძალული. დარწმუნებული ვარ, ასევე მოიქცევა ბევრი სხვა სუბიექტი, რომელიც აქამდე ასე არ იქცეოდა.

არიან თუ არა “ისინი” ბუკინისტები?

შეიძლება ბევრმა არც იცოდეს, მათ შორის, ამ მოვაჭრეთა კლიენტებმაც, რომ სინამდვილეში ქუჩებში მოვაჭრეთა მოზრდილი ნაწილი დაქირავებული პერსონალი იყო. არსებობენ პიროვნებები, რომლებსაც ეკუთვნოდათ ერთდროულად არაერთი სტენდი (მე პირადად ვიცნობ რამდენიმე ასეთ მეპატრონეს), აყვანილი ჰყავდათ თანამშრომლები, რომლებიც იღებდნენ როგორც დღიურ გასამრჯელოს, ისე _ გარკვეულ პროცენტს ყოველი გაყიდული წიგნიდან. სტენდების უმრავლესობა ვაჭრობდა არა ბუკინისტური წიგნებით, არამედ, ძირითადად, რუსულენოვანი ლიტერატურით, თუმცა ბევრ მათგანთან შეხვდებოდით ცნობილი ბრიტანული ლექსიკონებისა და სასწავლო სახელმძღვანელოების ირანში დაბეჭდილ, მეკობრულად დასტამბულ, იაფ ვერსიებს. ეს უკანასკნელი ნიშა ყველაზე მომგებიანი სეგმენტი იყო სტენდების ქსელების მფლობელთათვის, რადგან მეკობრული გამოცემები თავადვე შემოაქვთ ირანიდან. რატომ აძლევდათ ხელს ამგვარი ვაჭრობა მფლობელებს? ძირითადად იმიტომ, რომ დადგნენ ყველაზე ხალხმრავალ ადგილებზე, სადაც შემთხვევითი გამვლელების ნაკადი დიდია და შესაბამისად, ნებისმიერი რამ იყიდება (მათ შორის, წიგნებიც), დანახარჯები ჰქონდათ მინიმალური და შეეძლოთ, მიეღოთ მეტი მოგება. ბუნებრივია, სპეციალურად გამოყოფილ ადგილზე გადასვლა ამ ტიპის მოვაჭრეებს (ბუკინისტებისაგან განსხვავებით) არ აწყობთ, რადგან მათი საქმიანობა ეფუძნებოდა გამვლელების ნაკადს და არა _ სპეციალურად მისულ მუშტარს. სხვაგან, მით უმეტეს, დედაენის ბაღში გადასვლით, მათი ინტერესები სერიოზულად ილახება. განსაკუთრებულ მოგებას ნახულობდნენ ასეთი მოვაჭრეები გარკვეული დასახელების წიგნებზე (მათ შორის სასკოლო სახელმძღვანელოებზე) დეფიციტის შექმნით და ფასების ხელოვნური გაბერვით.
რა თქმა უნდა, გარემოვაჭრეთა შორის იყვნენ ბუკინისტური წიგნებით მოვაჭრენიც და მათი უმეტესობა, რასაკვირველია, დამოუკიდებლად მოქმედებდა: იბარებდნენ ძველ წიგნებს და მერე ყიდდნენ. თუ ბუკინისტურ წიგნებზე არის მოთხოვნა (ეს მოთხოვნა ნამდვილად არის და, რაც მთავარია, დღითიდღე იზრდება), მაშინ ეს ადამიანები აუცილებლად იპოვნიან თავიანთ ნიშას ორგვარად: ან გადავლენ დედაენის პარკში, სანაპიროს გასწვრივ და საწყობის ფულსაც დაზოგავენ, რადგან ბუკინისტისთვის საჭირო წიგნის შესანახი სათავსოები იქ გამზადებული დახვდებათ (თანაც, უფასოდ); ანდა – გახსნიან მომცრო ბუკინისტურ მაღაზიებს, რომელთაგან ზოგიერთი ძალიან წარმატებულიც გახდება, თუ მოთხოვნა გაიზარდა. ანუ საბოლოოდ მივიღებთ როგორც ახალ ბუკინისტურ მაღაზიებს (ცნობისათვის, თბილისში რამდენიმე ბუკინისტური წიგნის მაღაზიაა), ისე _ ბუკინისტების სპეციალურ ადგილს, დაახლოებით იმის მსგავსს, როგორიც პარიზშია.
როგორც ბუკინისტებისათვის, ისე ბუკინისტური წიგნების კლიენტებისთვის მერიის წინადადება, რომ გამოიყოს ერთი დიდი ადგილი (უკვე გამოყოფილია, კარგა ხანია) ბუკინისტური წიგნებით მოვაჭრეთათვის, იდეალურია. თუ ადამიანს სურს კონკრეტულად რომელიმე ბუკინისტური წიგნის შეძენა, მას აღარ მოუწევს ქალაქის სხვადასხვა წერტილებში წანწალი ალიკასთან, ვაგანასთან და როინთან, რადგან ეს უკანასკნელნი ერთ ადგილას იქნებიან თავმოყრილნი. დაიზოგება უამრავი დრო და ენერგია.

მაღაზიები და სტენდები

წიგნებით გარევაჭრობის თაობაზე ისეთი ვნებათაღელვა ატყდა, თითქოს ვინმე წიგნებს ებრძოდეს და აქამდე წიგნი მხოლოდ ქუჩაში არსებობდა; ხოლო გარემოვაჭრენი ლამის წიგნიერებისათვის წამებულ რაინდებად შერაცხეს. რა თქმა უნდა, მათ შორის ბევრი კარგი ადამიანია, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ წიგნსმოწყურებული მკითხველები სულიერი საზრდოს გარეშე რჩებიან. მით უმეტეს დღეს, როდესაც ნებისმიერი ქვეყნიდან ახალი წიგნების შეკვეთას აღარ სჭირდება მაინცდამაინც ალიკასთან, ვაგანასთან თუ როინთან მისვლა _ ამის გაკეთება ინტერნეტითაც შეიძლება.
მიუხედავად იმისა, რომ ძირითადად რუსულენოვანი ლიტერატურით ვაჭრობდნენ (ასეთია გარევაჭრობის ტრადიცია თბილისში), ზოგიერთ სტენდთან მაინც შეხვდებოდით თანამედროვე ქართულენოვან გამოცემებს. ბევრს გულუბრყვილოდ ჰგონია, რომ წიგნები სტენდებზე უფრო იაფი იყო, ვიდრე მაღაზიებში. საქმე ის გახლავთ, რომ წიგნების (ისევე, როგორც ჟურნალ-გაზეთების) სარეალიზაციო ფასს აწესებენ არა მოვაჭრენი, არამედ გამომცემლები და შესაბამისად, ეს წიგნები პრაქტიკულად ერთსა და იმავე ფასად იყიდება მთელ საქართველოში. ზოგი გამომცემელი გასაყიდ ფასს აწერს კიდევაც გარეკანზე, ზუსტად ისევე, როგორც ჟურნალ “ლიბერალს” აწერია ფასი. ამიტომ ქართული წიგნები სტენდებზე იმდენივე ღირდა, რამდენიც _ მაღაზიაში.
ზოგს შეიძლება ეგონოს, რომ სტენდების სიმრავლე აუმჯობესებს წიგნების დისტრიბუციას და ამიტომ უკეთესია მომხმარებლისთვის. სინამდვილეში, წიგნებით ამგვარად გარევაჭრობა არათუ ხელს უწყობს, არამედ აფერხებს წიგნის ბაზრის განვითარებას და აი, რატომ: ერთ სტენდზე შეიძლება, დაეტიოს, მაქსიმუმ, 50 დასახელების წიგნი. ზოგ მოვაჭრეს ჰქონდა ერთდროულად სამი სტენდიც ერთმანეთის გვერდიგვერდ. მაგრამ, ასეთ შემთხვევაშიც კი, მის სტენდებზე დაეტეოდა 150 დასახელების წიგნი (ანუ გაცილებით ნაკლები, ვიდრე თუნდაც ერთ მოზრდილ გამომცემლობას აქვს გაყიდვაში). შესაბამისად, მოვაჭრე ხელოვნურად ზღუდავს არჩევანს და მას ფარგლავს მხოლოდ საუკეთესოდ გაყიდვადი წიგნებით, რაც ძალიან ცუდია მომხმარებლისთვის (ზოგმა არც კი იცის, რომ სხვა ქართული წიგნებიც არსებობს ამქვეყნად, გარდა ალიკას, ვაგანას და როინის მიერ “შერჩეული” ქართული გამოცემებისა).
გამომცემლობა “სამშობლოს” წინ ქალაქში წიგნების ყველაზე დიდი არჩევანი იყოო, მალხაზ ხარბედია რომ წერს, არ შეესაბამება სინამდვილეს, რადგან ერთ სტენდზე შეიძლება, დაეტიოს მაქსიმუმ 50 დასახელების წიგნი, ისიც თუ ბელეტრისტიკაა, ხოლო ლექსიკონები და საბავშვო გამოცემები _ კიდევ უფრო ნაკლები. თუ ჩავთვლით, რომ გამომცემლობა “სამშობლოს” წინ თუნდაც 20 მოვაჭრე იდგა, წიგნების საერთო რაოდენობა მაქსიმუმ 1000 გამოვა. ეს მაშინ, როცა თბილისის წიგნის მაღაზიებში (კარგ მაღაზიებს ვგულისხმობ) დასახელებების რაოდენობა 15-დან 25-ათასამდეა, ხოლო ყველაზე პატარა მაღაზიაშიც კი დაახლოებით 5 000 წიგნი აწყვია.
“ქალაქში დარჩა მხოლოდ წიგნის მაღაზიები, საიდანაც ძვირიანი ალბომები იწონებენ თავს მანეკენებივით. ძვირიანი კალენდრები, პლაკატები, კალმები, ფლომასტერები, ჭრელი მარკერები და რაც მთავარია – ნამცხვრები, ნამცხვრები, ნამცხვრები! სხვანაირად ვერ იტყუებენ იქ ადამიანებს,” – წერს მალხაზ ხარბედია. მალხაზი ან ლიტერატურული კაფეს გარდა სხვა წიგნის მაღაზიაში არაა ნამყოფი, ან შეგნებულად ცრუობს. თუ ლიტერატურულ კაფეებს “სუფთა” წიგნის მაღაზიებად არ ჩავთვლით (რაშიც არის რაციონალური მარცვალი), თბილისში არსებული 40-ზე მეტი მაღაზიიდან სად ნახა ნამცხვარი, იქნებ დაასახელოს, ანდა რომელი საკანცელარიო საქონლის მაღაზია ჰგონია წიგნის მაღაზია? ის, რომ წელს რამდენიმე საკანცელარიო საქონლის მაღაზიამ წიგნების გაყიდვაც დაიწყო (ისევე, როგორც ეს მოხდა სუპერმარკეტებში და თქვენ წარმოიდგინეთ, აფთიაქებშიც კი), მხოლოდ იმაზე მეტყველებს, რომ წიგნისადმი ინტერესი იზრდება და წიგნების სარეალიზაციო წერტილების რაოდენობა დღითიდღე მატულობს. ამიტომ სრულიად გაუგებარი პანიკის ატეხა, რომ ქალაქი წიგნებისაგან დაიცალა, სინამდვილეს არ შეესაბამება.

ესთეტიკური საკითხები

რას ერჩიან წიგნებს, განა წიგნი ქალაქის იერსახეს აუშნოებს? _ მკითხა “ფეისბუქზე” ერთ-ერთმა აქტივისტმა. საკითხი არასწორადაა დასმული: რა თქმა უნდა, წიგნი ქალაქის იერსახეს ვერ დაააუშნოვებს, მაგრამ ჭუჭყიან ცელოფანში შეფუთული წიგნები, რომლებიც განთავსებულია დაუმუშავებელი ფიცრებისა და ფანერებისაგან კუსტარულად შეკრულ, ჟანგიანი ლურსმნებით შეჭედილ სტენდებზე, არაა მაინცადამაინც ლამაზი სანახავი.
ზოგიერთებს გულწრფელად ჰგონიათ, რომ ასე ხდება ევროპის ქალაქებში. მაგალითად მალხაზ ხარბედია წერს: “ნუთუ არ გინახავთ წიგნების უბნები ლონდონში, პარიზში, რომში…” დიახ, მინახავს და არც ერთ ამ ქალაქში ცენტრალურ გამზირებზე არასოდეს თვალიც არ მომიკრავს წიგნებით გარევაჭრობისთვის. ის უბნები, რაზეც მალხაზი წერს ან წიგნის მაღაზიების უბნებია (ოქსფორდ სტრიტი ლონდონში, ლათინური კვარტალი პარიზში და ა.შ.) ან ბუკინისტებს გამოყოფილი აქვთ სპეციალური ადგილი სანაპიროს გასწვრივ (ზუსტად ისეთი, მერია რომ სთავაზობს ჩვენს “ბუკინისტებს”).
წიგნი ბადრიჯანი ხომ არაა, ასე რომ მოექცეო! – შესძახა ვიღაცამ “ფეისბუქზე”. მართლაც არაა წიგნი ბადრიჯანი და მას აქვს თავისი ადგილი, ოღონდ ეს ადგილი არამც და არამც არაა მტვრიან გამზირებზე, ჭუჭყიან ცელოფანებქვეშ.
“არ გვინდა სტერილური და უსულო ქალაქი – დავაბრუნოთ ბუკინისტები” – დაწერა “ფეისბუქზე” შორენა შავერდაშვილმა. საოცარი სიტყვაა ეს “სულიერება”. რამდენი ხანია ვცდილობ, მაგრამ მისი ზუსტი მნიშვნელობა ვერ დავადგინე, ვისაც როგორ უნდა, ისე ესმის. რაც შეეხება ბუკინისტებს, კი ბატონო, დავაბრუნოთ, ოღონდ ერთ გამოყოფილ ადგილას და არა _ ცენტრალურ გამზირებზე.

რა შედეგებს გამოიღებს მერიის ღონისძიებები

ამ ღონისძიების შედეგად (გარევაჭრობის გადატანა დედაენის პარკში), წიგნი არ გახდება ნაკლებად ხელმისაწვდომი, მკითხველები არ დაზარალდებიან და საბოლოოდ წიგნის ბაზარიც გაცილებით სწრაფად განვითარდება. ბუკინისტებისთვის, წესით, ეს საოცნებო შეთავაზებაა, ხოლო არაბუკინისტებისთვის მართლაც არის გარკვეული “უხერხულობა” – მათი საქმიანობა შეიზღუდება, თუმცა ეს ისეთი მარიფათიანი ხალხია, გარწმუნებთ, არ დაიკარგებიან.

© liberali.ge

რუსუდან ბეჟაშვილი

ამ წიგნს უკანა ყდაზე ეწერა: ,,წიგნის შესახებ იმსჯელეთ ფორუმზე…”. მე ინტერნეტი არა მაქვს და ჩემთვის გავაკეთე შთაბეჭდილების პატარა მონახაზი. ახლა კი რედაქტორის მოწოდებას ვეხმიანები, იქნებ თქვენთვისაც საინტერესო იყოს. თავად ორჰან ფამუკის სიტყვები რომ მოვიშველიოთ: ,,…წერა სწორედ შინაგანი მზერის სიტყვებად ქცევა, იმ სამყაროს შესწავლაა, რომელშიც ადამიანი საკუთარ თავთან განმარტოებისას ხვდება და ამ ყველაფრის მოთმინებით, სიჯიუტითა და სიხარულით აღსრულებაა.” ენა მარტივი, სიტუაციები ნაცნობი… ამ წიგნის კითხვისას კიდევ ერთხელ ვრწმუნდები, რომ ქართველები არც აღმოსავლელები ვართ და არც დასავლელები, მაგრამ ორივესი კარგად გვესმის. მეგობრული ურთიერთობა, ფეხბურთის სიყვარული – სტამბოლში თითქმის იგივეა, რაც თბილისში. იქაც, დაახლოებით, ისევე ხდება ამ ორი ცივილიზაციის თანხვედრა, როგორც ჩვენს სამშობლოში, თუმცა ჩვენ ჩვენი ქრისტიანობის გამო, უფრო მეტად ევროპელებად მოგვაქვს თავი.
წიგნში, მოგეხსენებათ, თურქეთის რესპუბლიკის ჩამოყალიბების გზაა ასახული; უხვად შეხვდებით სახეთა მრავალფეროვნებას და იდეების ათასგვარ შეხლა-შემოხლას. რევოლუციურ იდეას რაც შეეხება, ჩემი აზრით, ეს ალბათ ოდესღაც პროგრესული იყო, მაგრამ ახლა უკვე დრომოჭმულია და ყავლგასულიც, თუ გნებავთ. თუმცა ამ წიგნში ძველის, სწორედაც რომ დრომოჭმულის ახლით შეცვლის მსურველებს ჰქვიათ რევოლუციონერები. ზნეობრივ ღირებულებეზეც ბევრს კამათობენ ჯევდეთ ბეის ვაჟები და წიგნის სხვა გმირებიც. საინტერესოა პანთურქიზმის მიმდევარი პედაგოგის ქადაგება ევროპული იდეებით შეპყრობილი პოეტის წინაშე; იგი ეუბნება პოეტს, რომ მას არა აქვს იდეა და ამიტომაა უბედური, ამიტომაც საერთო თურქული იდეის ქვეშ გაერთიანებას ურჩევს. ეუბნება, რომ გონების გარდა, გრძნობაც მოგვცა ღმერთმა და გულანთებული მიმართავს: ,,თურქეთის დროშის დანახვაზე, ჰათაის მოვლენებზე გული არ გიჩქროლდებათ? …აენთეთ, ირწმუნეთ, საზოგადოებას შეუერთდით… ცოტა ხნით გონება ჩააჩუმეთ, აი მაშინ იქნებით ბედნიერი…”
ჯევდეთ ბეის ვაჟები: ოსმანი და რეფიქი.
ერთი – ტრადიციული, ვაჭარი (მამის მსგავსად), მეოჯახე;
მეორე – განათლებით ინჟინერი, მოწოდებით რევოლუციონერი.
ქალიშვილი აიშე – შვეიცარიიდან დაბრუნების შემდეგ (მანამდე მშობლების მორჩილი, უენო), სულ სხვა ქალად იქცა, დაიწყო თავისუფლად აზროვნება, უჩნდება პიროვნულობის ნიშნები.
უნდა ვაღიარო, რომ აღმოსავლური წიგნების კითხვა არ მიყვარს დიდხანს, მბეზრდება, არადა ეს წიგნი 600 გვერდზე მეტია და ძალიანაც გამიჯანჯლდა, მაგრამ აუცილებლად უნდა დავასრულო. თან ვგრძნობ, რომ აქტუალურია.

პოეტი მუჰითთინი მართლაც მოექცევა ნაციონალური იდეების გავლენის ქვეშ და მოგვიანებით რეფიქს, მის სახლში წიგნს რომ შენიშნავს, ეუბნება: ,,ჰოლდერლინს კითხულობ? ერთ დროს მეც მაინტერესებდა, როგორც პოეტი, მაგრამ გული ვერ დავუდე. ამ ევროპელების სული ჩვენთვის ძალიან უცხოა. თანაც ის ბერძნების თაყვანისმცემელია… ისინი ჩვენგან შორს არიან, მათთან ერთად ფონს ვერ გავალთ. ადამიანს გონებას ურევენ.”
ჯევდეთ ბეის ვაჟი კი პირიქით ფიქრობს: – მათგან ბევრი რამ უნდა ვისწავლოთო, – ეუბნება. ,,გონების სხივი გვჭირდება, რომ ჩვენში ბარბაროსობა და დესპოტიზმი დავამარცხოთ.”
ასეთი დიდი ოჯახური საგა კარგა ხანია არ წამიკითხავს, მგონი, ,,ბუდენბროკების” შემდეგ… თაობათა ცვლასთან ერთად იცვლება ცხოვრებისეული შეხედულებები, თუმცა იმ წარმომადგენლებში, რომლებსაც შემოქმედებითი მიდრეკილებები აქვთ; არა იმ კონსერვატორულ ხაზში, რომელსაც ამ დიდი ოჯახის ნაწილი გამუდმებით მისდევს; ვაჭარი ყველა საუკუნეში ვაჭარია, ხიბლავს კეთილდღეობა და ოჯახური მყუდროება, მათ ძნელად ესმით თავიანთი თავზეხელაღებული და გაუცხოებული ,,ძმებისა”.
მკითხველის სიმპათიას იმსახურებს ჯევდეთ ბეის შვილიშვილი, მხატვარი აჰმედი. მამამისი ფერიქიც ხომ მეტად საინტერესო ადამიანი იყო, არ აკმაყოფილებდა ბიურგერული სიმშვიდე, ნიადაგ რაღაცის შეცვლაზე ფიქრობდა: მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან უყვარდა მეუღლე, ოჯახური ყოველდღიურობის რუტინას გაექცა, რის გამოც კიდევ უფრო გაუცხოვდა ნაცნობ-მეგობრებისაგან (აჰმედი და მისი მეგობარი გოგონა ძველი თურქულით დაწერილ მის დღიურებს მოგვიანებით ეცნობიან და იქ ბევრ საინტერესოსა თუ სახალისოს პოულობენ. ფერიქის დღიურები ხომ კიდევ ცალკე თემაა). ეს ორი ადამიანი მარადიულ ღირებულებებს ესწრაფვის და ჭეშმარიტების ძიებაშია. მოცემულ სოციუმში მათი ცხოვრების წესი გაუგებარია. სიტყვა გამიგრძელდა, შესაბამისად კითხვაც… ფინალი: ჯევდეთ ბეის მეუღლე, მრავლის მომსწრე და ყველას დამმოძღვრავი ბებია, – უნებურად მარკესის ურსულას რომ მოგვაგონებს, – ხანგრძლივი ავადმყოფობის შემდეგ, გარდაიცვალა; ,,ჭირი იქა, ლხინი აქა…” დავასრულეთ კიდევ ერთი წიგნი და გავხდით ალბათ, ცოტათი ,,უფრო უკეთესები” ვიდრე ვიყავით. ორჰან ფამუკისავე სიტყვებით რომ ვთქვათ, მწერლობაზე რომ ამბობს სანობელო სიტყვაში: ,,… გამოვიკეტებით თუ არა, უმალვე აღმოვაჩენთ, რომ არც ისე მარტოები ვართ, როგორც გვეგონა. გარემოცულნი ვიმყოფებით მათი სიტყვებით, ვინც ჩვენამდე დაიბადა – სხვა ხალხის ამბებით, სხვა ხალხის წიგნებით, სხვა ხალხის სიტყვებით – იმით, რასაც ტრადიციას ვუწოდებთ. მჯერა, რომ ლიტერატურა ყველაზე ღირებული განძია, რაც კი კაცობრიობამ საკუთარი ძიების გზაზე დააგროვა.”

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

ცხოვრება თავდაპირველი ტექსტია, ლიტერატურა კი – ამ ტექსტის თარგმანი და კომენტარი.

– ერთგან ბორხესის სიტყვები მოგყავთ. “ჩვენ მაგიური სიტყვის სტრიქონები, სიტყვები, ან ასოები ვართ. იგი მუდმივად იწერება და ეს წიგნი ერთადერთია, რაც არსებობს ამ სამყაროში. უფრო სწორად, ის თვითონ არის სამყარო” ასეა? სამყარო მართლაც მისთვის არსებობს, რომ საბოლოოდ წიგნში იქნას შეტანილი?
არისტოტელე თავის “პოეტიკაში” (უფრო ზუსტად მის ერთადერთ შემორჩენილ ნაწილში, რომელიც ტრაგედიის შეეხება) მარტივად გამოთქვამს, ერთ საკმაოდ რთულად გასაგებ აზრს იმის შესახებ, რომ დრამა სხვა არაფერია, თუ არა ცოცხალი ადამიანების მოქმედებათა მიბაძვა. ეს “მიბაძვა” სხვა არაფერია, თუ არა დრამატულ პერიპეტიათა აღწერა, რაც მარტივად რომ ვთქვათ, ნიშნავს გმირის მდგომარეობის ცვლილებას ბედნიერებიდან უბედურებისაკენ. ეს ყველაფერი საჭიროა იმისათვის, რომ მაყურებელმა, მკითხველმა თუ მსმენელმა საკუთარი თავის გაიგივება შესძლოს გმირთან, მასთან ერთად გადაიტანოს მრავალი განსაცდელი, რასაც სიუჟეტი ახვედრებს, “დაიღუპოს” როგორც ანტიგონე, რათა გადარჩეს სულიერად და განიცადოს კათარსისი; უფრო ზუსტად, განიცადოს კათარსისი და ამით გადარჩეს.
ჩვენს წელთაღრიცხვამდე V საუკუნეში ჩამოყალიბებული ეს თეორია ადამიანის ცხოვრების მეტაფორაა, ცხოვრებისა, რომლის განმავლობაშიც მრავალ განსაცდელს, ჩვენივე საბედისწერო შეცდომებით გამოწვეულ სულიერ თუ ფიზიკურ სატანჯველს, დამცირებასა და სასოწარკვეთას განვიცდით, რათა თვალებდათხრილი ოიდიპოსივით დავინახოთ მოვლენათა არსი, ვეზიაროთ ჭეშმარიტებას და კათარსისის გავლით მოვიპოვოთ სულის სიმშვიდე, გონების სიცხადე და ვნებების მართვის უნარი.
კათარსისი ესთეტიკური ფენომენია, ისევე როგორც პერიპეტია (ანუ ჩვენი ბედიღბლის ცვლილება იმედიდან სასოწარკვეთამდე, ბედნიერებიდან უბედურებამდე და პირიქით). რაკი ცხოვრება პერიპეტიების ჯაჭვია, ცხადია, რომ ის ამავდროულად ბედნიერების, აღმაფრენის, თავდავიწყების, ფიზიკური და ესთეტიური ტკბობის წუთებსაც გულისხმობს.
თუ დრამა მოქმედებათა მიბაძვას წარმოადგენს, ლიტერატურა ცხოვრების იმიტაციაა… ცხოვრებისა, რომელსაც – ფრიდრიხ ნიცშეს სიტყვებით – “გამართლება აქვს მხოლოდ, როგორც ესთეტიკურ ფენომენს”, ხოლო ერთი ცალკე აღებული ადამიანის ცხოვრებას მაშინ ეძლევა გამართლება, თუ ის კათარსისამდე მიდის. ამ აზრით, ცხოვრება თავდაპირველი და უნიკალური ტექსტია, რომელიც მუდმივად იწერება, ხოლო ლიტერატურა კი – ამ ტექსტის თარგმანი და კომენტარი.
– როგორია დღეს ჩვენი რეალობა, შემოქმედებითი ან საზოგადოებრივი ცხოვრება? საერთოდ ის სამყარო, რომელსაც ამ წიგნში შესატანად ვამზადებთ?
მე მეჩვენება, რომ ჩვენი დღევანდელი რეალობა, განსაკუთრებით კი საჯარო სივრცე საერთოდ დაცლილია ესთეტიკური ფენომენებისა და განცდებისგან. ისტორიას ჩაბარდა ის დრო, როდესაც თბილისელი თეატრალები და მუსიკის მოყვარულები გაყოფილი იყვნენ მერი ნაკაშიძის და ნადია ხარაძის მომხრეებად და წლების განმავლობაში მათ შორის მიდიოდა ცხარე კამათი, თუ რომელი მათგანია უფრო უნივერსალური ვოკალური მონაცემებით დაჯილდოებული; როდესაც ავთო ვარაზის გამოფენა არა წამიერად გაელვებული “ნიუსების” თემა, არამედ ხანგრძლივი საზოგადოებრივი განსჯისა და ინტერესის საგანი იყო; როდესაც ორშაბათ დღეს კინოთეატრში ბილეთს ვერ შოვნიდი, ვინაიდან ორშაბათობით ახალი ქართული, თუ უცხოური ფილმი გამოდიოდა და ადამიანებს ერთი სული ჰქონდათ, ენახათ რაღაც ახალი და უჩვეულო; სამშაბათობით უნივერსიტეტის მწერალთა სხდომებზე ეწყობოდა ახალი ნაწარმოებების ხალხმრავალი განხილვა და სერიოზული დისპუტები იმართებოდა ზოგადად ლიტერატურის საკითხებზე… აღარ გავაგრძელებ ჩამოთვლას.
კულტურა არ არის მხოლოდ ცალკეულ შემოქმედ ინდივიდთა ნაღვაწის ერთობლიობა, ეს არის მათი ნაწარმოებების ადგილი და მონაწილეობის ხარისხი საზოგადოებრივ ცნობიერებაში. კულტურა, როგორც საზოგადოებრივი ფენომენი ახდენს რეფლექსიას, შეფასებას და რანჟირებას. იქ სადაც ეს არ ხდება, შესაძლებელია არსებობდეს ცალკეული, თუნდაც გენიალური შემოქმედი, მაგრამ კულტურა და შემოქმედებითი ცხოვრება რედუცირებულია. ამისი კარგი მაგალითია შესანიშნავი ავსტრალიელი მხატვარი ნამატა ჟირი, რომელიც აბორიგენი იყო. მისი ტილოები გამოიფინა ევროპისა და ამერიკის წამყვან გალერეებში, მასზე დაიწერა მონოგრაფიები და ა.შ. მაგრამ ავსტრალიელ აბორიგენთა ცნობიერებაზე და ცხოვრებაზე ამას არავითარი ზეგავლენა არ მოუხდენია, ვინაიდან კულტურულ ფასეულობათა აბორიგენული სისტემა მოკლებული იყო ამ ნახატების აღქმის უნარს.
დღეს, როდესაც, ჩვენს გალერეებში ერთნარი სიხშირითა და წარმატებით იხსნება კარგი, საშუალო და ცუდი მხატვრების გამოფენები, როდესაც მედია საშუალებები ერთნაირი დაშტამპული სიტყვებითა და კადრებით აღწერენ ამ გამოფენებს, მეჩვენება, რომ ავსტრალიელ აბორიგენთა მდგომარეობაში ვართ, რადგან ვერ (ან არ) ვანსხვავებთ უნიჭო მიმბაძველობასა და პლაგიატს, ჭეშმარიტი სიახლისაგან. ეს იმას ნიშნავს, რომ საზოგადოება ინდიფერენტულია ხელოვნების მიმართ და რეაგირებს მხოლოდ ისეთ იაფფასიან, სკანდალურ გამოხდომებზე, როგორიცაა, ვთქვათ, ყბადაღებული “საიდუმლო სირობა”. ოთარ ჭილაძის არც ერთ ბოლოდროინდელ რომანს არ ხვდა პატივი ამდენი ხნის განმავლობაში ყოფილიყო საზოგადოების ყურადღების ცენტში. ასეთი ესთეტიკური და ეთიკური განურჩევლობა, ჩემი აზრით, ქართული კულტურის ღრმა კრიზისზე მეტყველებს.
– ერთი შეხედვით ბანალური კითხვა უნდა დაგისვათ, რატომ წერთ?
ჯერ ერთი ვწერ ძალიან იშვიათად. მწერლობას არ განვიხილავ ჩემს პროფესიად და შემოსავლის წყაროდ. ამ თვალსაზრისით, შეიძლება ითქვას, რომ მწერალი არცა ვარ. ვწერ მხოლოდ მაშინ, როდესაც მე ეს მანიჭებს სიამოვნებას. ამიტომაც, ვერ წარმომიდგენია, როგორ შეიძლება კონტრაქტი დავდო რომელიმე გამომცემლობასთან და ვალდებულება ავიღო, რომ ამა და ამ ვადებში, ამა და ამ თემაზე დავწერ მოთხრობას, ნოველას ან რომანს. ცხადია, პროფესიონალი მწერალი ასე არ იქცევა.
ლიტერატურასთან მე ჰედონისტური დამოკიდებულება მაქვს.
– და როგორ წერთ? წერა მართლაც დიდ ემოციურ სტრესებთან არის დაკავშირებული? ან კიდევ, რა მოაქვს მწერლისთვის გამოცდილებას?..
რაც შეეხება თვითონ ტექსტს, მე ვფიქრობ, აქ კომპრომისების დაშვება შეუძლებელია და თუ რამეს ვწერ, ვცდილობ ეს გავაკეთო პროფესიონალურად. ენასთან ხუმრობა არ შეიძლება. სწორი ბრძანდებით, წერა მართლაც დაკავშირებულია დიდ ემოციურ სტრესებთან. მეტსაც ვიტყოდი, თუ წერის პროცესში ემოციური სტრესი არ არსებობს, მაშინ არც კათარსისი განხორციელდება და ტექსტი თანაბრად უინტერესო იქნება როგორც მწერლის, ისე მკითხველისთვის.
გამოცდილებას კი მოქვს ის, რომ ადამიანს საშუალებას აძლევს ყველაფერს, რაზედაც კი ის ფიქრობს, შეხედოს რამდენიმე კუთხით, თავი დააღწიოს სწორხაზოვნებასა და პლაკატურობას, არ გადაიჭრას მორალიზატორობაში და არ გახდეს მოსაწყენი.
– თქვენი მოთხრობები “მაყვლიანი”, საოჯახო ქრონიკა”, “დაატიჟება კონოში” ახალი და ძალიან მნიშვნელოვანი ტექსტები იყო. რა რეზონანსი და გამოხმაურება ჰქონდათ მათ, მნიშვნელოვანი კრიტიკული წერილები თუ გახსენდებათ და საერთოდ, როგორ ფიქრობთ საქართველოში ლიტერატურული კრიტიკა არსებობს?
იყო რამდენიმე გამოხმაურება. დიდი მადლობა მინდა ვუთხრა ყველას, ვისაც სურვილი გაუჩნდა რამდენიმე სიტყვა ეთქვა ჩემს მოთხრობებთან დაკავშირებით. განსაკუთრებით დადამახსოვრდა ქალბატონ ლილი ავალიანის წერილები.
რაც შეეხება ლიტერატურულ კრიტიკას ზოგადად, ჩემი დაკვირვებით აქ საქმე სავალალოდაა. ცხადია, არსებობს რამდენიმე ნიჭიერი კრიტიკოსი, რომლის აზრსაც მე დიდ პატივს ვცემ. მაგრამ უბედურებაა ისაა, რომ იშვიათი გამონაკლისების გარდა, კრიტიკა ჩვენში, საბჭოთა დროიდან მოყოლებული, გარკვეული იდეოლოგიური კონიუნქტურის ტყვეობაშია. ცხადია, იდეოლოგიური კლიშეები იცვლება: კომუნისტური შტამპები ჯერ ნაციონალისტურ-რელიგიური, შემდეგ კი ფსევდო-ლიბერალური ტაბუებითა და რიტორიკით შეიცვალა.
საბჭოთა დროს კრიტიკოსი ერთდროულად ბრალმდებლის, მოსამართლისა და განაჩენის აღმსრულებლის ფუნქციას ასრულებდა. მისი სიტყვა ხშირად სასიკვდილო განაჩენს ნიშნავდა მწერლისათვის. აქედან გამომდინარე, კრიტიკოსის პროფესიის არჩევა წესიერი ადამიანისთვის ეშმაკთან გარიგების ტოლფასი იყო. მეორეს მხრივ, საბჭოთა ეპოქის მწერლებისთვის კრიტიკოსი ლიტერატურული პროცესის აუცილებელ მონაწილედ კი არ აღიქმებოდა, არამედ მტრად და პოტენციურ ჯალათად. ცხადია, ამას საერთო არაფერი აქვს ჯანსაღ ლიტერატურულ ცხოვრებასთან, მაგრამ ისიც აშკარაა, რომ ჩვენი საზოგადოება ჯერაც გაბატონებული შეხედულებებისა და სტერეოტიპების დიქტატს ეგუება, ის მხოლოდ იდეოლოგიურ შტამპებს იცვლის და არ ცდილობს მათგან გათავისუფლებას. ამიტომაც კრიტიკა (თუნდაც ჯანსაღი) ისევ მტრობად აღიქმება, კრიტიკოსობა კი – გაბატონებული ჯგუფის შეხედულებათა მონობად.
სტალინის ძეგლებთან ბრძოლას რა აზრი აქვს, თუ ტოტალიტარული აზროვნებისა და პოლიტ-ტექნოლოგიებისაგან არ გავთავისუფლდით? რა აზრი აქვს ბელადის ქანდაკების მსხვრევას, თუ მის ადგილზე ზვიადის, ბასილ მკალავიშვილის, ანდა ლევან რამიშვილის წარმოსახვითი ძეგლი წამოვჭიმეთ?
– ერთგან თქვით “სტილი განსაზღვრავს ლიტერატურასო” აბსოლუტურად გეთანხმებით, მაგრამ აქვე მინდა გკითხოთ, რა არის მწერლური სტილი და რატომ არის ეს “როგორ” ხშირად “რა”-ზე მნიშვნელოვანი?
მარტივი აზრია: ანტიკურ თეტრში მისულმა მაყურებელმა ზედმიწევნით კარგად იცოდა თუ რა მოხდა და რატომ მოხდა ოიდიპოსის, ან აგამემნონის ოჯახში. მაგრამ ხალხი თეატრში იმისთვის მიდიოდა, რომ ენახა და მოესმინა როგორ ყვება ამ ისტორიას სოფოკლე, საიდან იწყებს და სად ამთავრებს თხრობას ესქილე, როგორ გადმოსცემენ მათ მიერ დაწერილ სიტყვებს ნიღბიანი მსახიობები და ა.შ. ისინი მიდიოდნენ თეატრში თავდავიწყებისათვის, რათა რამდენიმე საათის განმავლობაში გათავისუფლებულიყვნენ საკუთარი საზრუნავისა და ტკივილისაგან, ეცხოვრათ სხვა ადამიანის ტკივილებითა და ვნებებით, რათა ტირილამდე მისულებს კათარსისი განეცადათ. მათი ცრემლები უერთდებოდა მარადისობას, როგორც კაპიტან აქაბის ცრემლები ოკეანეს და “მთელ ოკეანეში არ იყო წვეთი უფრო სუფთა, ვიდრე ეს ცრემლი”.
– ფიქრობთ, რომ დღეს თანამედროვე ლიტერატურაში სათქმელის დეფიციტია? და ამას მოსდევს ხომ არ მოსდევს თავად მკითხველის დეფიციტიც?
“დიდი სათქმელი” არ ნიშნავს დიდ ლიტერატურას. შექსპირის “ჰამლეტი” იმიტომ კი არ არის გენიალური, რომ იქ ყოფნა-არყოფნის საკითხია დასმული (ეს საკითხი ამა თუ იმ ფორმით უამრავ ღირებულ ტექტსტში გვხვდება, გილგამეშიდან და ბიბლიიდან დაწყებული, უმბერტო ეკოთი დამთავრებული), არამედ იმიტომ, რომ შექსპირმა მოახერხა ყოველი ჩვენთაგანისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი გაეხადა ამ კითხვაზე პასუხის ძიება. მე მგონი, ნიჭის დეფიციტი უფრო დიდი პრობლემაა, ვიდრე სათქმელისა. ნიჭი კი, ყოველთვის საკმაოდ დეფიციტური “საქონელი” იყო და ასეთადვე რჩება.
“მკითხველის დეფიციტი” შესაძლოა უკავშირდებოდეს ლიტერატურის ფუნქციის შეცვლას პოსტინდუსტრიულ ეპოქაში. მეცხრამეტე საუკუნის ნაციონალიზმის მთავარი ინსტრუმენტი ლიტერატურა იყო. როგორც ერთი ჩემი მეგობარი იტყოდა “ნაციონალური ნარატივი ლიტერატურის ენით ლაპარაკობდა”. მაგრამ ფაშისტური საკონცენტრაციო ბანაკების შემდეგ დევალვირებული და ლამის ტაბუდადებული ნაციონალიზმის პირობებში ლიტერატურამ დაკარგა ერის მოძღვრისა და წარმმართველის ფუნქცია, ის ერთგვარი ინტელექტუალური გართობის ნაირსხეობად, ან, სხვა შემთხვევაში კომერციული ინტერესის საგნად გადაიქცა. არ მითხრას ვინმემ, რომ სიამოვნება არ მიუღია აკუნინის დეტექტიური რომანების კითხვით. დაძაბულ, კომერციულად მომგებიან სიუჟეტთან ერთად, იქ “მაღალი სტილის” ბრწყინვალე იმიტაციას და ინტელექტუალურ საზრდოსაც ვპოულობთ. მაგრამ რამდენად შეიძლება ამ რომანებს დიდი ლიტერატურა ეწოდოს, ეს მართლა არ ვიცი. ერთი კი ცხადია, ფანდორინის თავგადასავალი სულ სხვა მიზნითაა მოყოლილი, ვიდრე როდიონ როსკოლნიკოვის ისტორია.
– ბოლო წიგნზე “კონკიას ღამესა” და მასში შესულ მოთხრობა “გლობალიზაციაზე” მინდა გკითხოთ, რომელმაც ჩემზე ძალიან დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. თავად გლობალიზაცია კანონზომიერი პროცესია, მაგრამ როგორ ვხვდებით ჩვენ მას და როგორ შეიძლება მასთან სწორი მიმართების გამოძებნა?
ჩვენი მიდგომა გლობალიზაციის, როგორც ობიექტური პროცესისადმი ორგვარია: საზოგადოების ნაწილი (საკმაოდ დიდი) მას განიხილავს, როგორც მტრული ძალების (მასონები, იეღოველები, სოროსი და სხვ.) შეთქმულებას საქართველოს წინააღმდეგ. მეორე, შედარებით მცირე ნაწილი კი უაზრო აღტაცებით, გაუგებარი პიეტეტითა და უნიადაგო იმედებით ხვდება გლობალიზაციას, როგორც ყველა ჩვენი სენისა და გასაჭირის პანაცეას. ორივე ეს უკიდურესობა სიბრიყვისა და წინდაუხედავობის მაგალითია. როდესაც ნილოსის ნაპირას ცხოვრობ, არ შეიძლება არ ხვდებოდე, რომ მდინარის მოტანილი ნაყოფიერი შლამი მდიდარი მოსავლის მოყვანის შესაძლებლობას იძლევა, მაგრამ ასევე შეუძლებელია არ იცოდე, რომ მდინარემ ადიდება იცის და თუ აქა-იქ ჯებირებს არ დაუყენებ, შეიძლება ერთი ხელის მოსმით წალეკოს ყველაფერი, რაც შენ და შენს წინაპრებს გიშენებიათ. იაპონელებმა მოახერხეს მაქსიმუმი აეღოთ ინფორმაციული, ტექნოლოგიური და ფინანსური ნაკადების ხელმისაწვდომობისაგან, მაგრამ ისიც შესძლეს, რომ მათ კულტურას არ ემუქრება ნიველირება, ეროვნული იდენტურობა კი საიმედოდაა დაცული.

© Weekend