კიდევ ერთი ინდოელი დებიუტანტი
მაგდა კალანდაძე
14 ოქტომბერს ლონდონის სამეფო დარბაზში ბრიტანული ბუკერის მეორმოცე მფლობელი გამოვლინდა – ინდოელი არავინდ ადიგა რომანისათვის “თეთრი ვეფხვი” (“The White Tiger”) პრესტიჟული ლიტერატურული პრემიის ლაურეატი გახდა. ბრიტანული ჯილდო ამჯერად სადებიუტო რომანს გადასცეს, რომელმაც არაერთი პოპულარული მწერლის სახელი მოიტოვა ლონგლისტში და ჟიურის წლევანდელ გადაწყვეტილებაზე კრიტიკოსებსა თუ პრესის წარმომადგენლებს აზრთა სხვადასხვაობის, მითქმა-მოთქმის, ვარაუდებისა და არაერთგვაროვანი დასკვნების გამოტანისათვის გასაქანი მისცა. თუმცა, ამ მხრივ მხოლოდ წლევანდელი ბუკერი არ ყოფილა გამორჩეული – ლაურეატის გამოცხადება ყოველ წელს მნიშვნელოვანი მოვლენების ეპიცენტრში ხვდება, ლონგლისტებისა და ფინალისტების გამოქვეყნებას ყველა მოუთმენლად ელოდება, იდება ფსონები, იწერება პროგნოზები, ირჩევა ფავორიტები, და ჟიურის დასკვნითი გადაწყვეტილების შემდეგ უკვე თავიდან იწყება ლიტერატურული მარათონისთვის სამზადისი.
ბუკერის ორმოცწლიანმა ისტორიამ არაერთხელ დაადასტურა, რომ პრესტიჟურლი ბრიტანული ჯილდოს მფლობელი შეიძლება ნებისმიერი გახდეს, ის, ვინც უბრალოდ კარგ წიგნს დაწერს. კარგი წიგნების დაწერისათვის წახალისება კი ასე დაიწყო: გამომცემლობა Jonatan Cape-ს დირექტორი, ტომ მაშლერი, ჯერ კიდევ 1951 წელს პარიზში იმყოფებოდა, როცა გონკურის პრემიის გაცემის მოლოდინში ფრანგულენოვანი სამყარო ნომინანტი ავტორებისა და წიგნების შეფასება-გადაფასების, პროგნოზების, ლიტერატურული გარჩევებისა და ლაურეატის ამოცნობის ეიფორიაში იყო. ახალგაზრდა გამომცემელი მოიხიბლა ფრანგული ინტელექტუალური ციებ-ცხელებით და კომერციული თვალსაზრისითაც ამგვარი სახის ჯილდოს გაცემა მომგებიანად ჩათვალა – მისი დაკვირვებით, გონკურის პრემიის მფლობელი რომანი იმავე წელს 500.000-იანი ტირაჟით გაიყიდა, მაშინ, როცა ბრიტანეთის ყველაზე პრესტიჟული სომერსეტ მოემის სახელობის პრემია ლაურეატი ავტორის 500-დან 1000 ტირაჟამდე წიგნის გასაღებას თუ ახერხებდა. სომერსეტ მოემის პრემია გარკვეულწილად დახურულ სივრცეში, აუდიტორიასთან ნაკლებად კონტაქტურ გარემოში გაიცემოდა, და ტომ მაშლერიც მიხვდა, რომ საჭირო იყო პროცესის შექმნა – მკითხველების თუნდაც პასიური ჩართვა ლიტერატურული ჯილდოს პოპულარიზაციაში. ამისათვის საკმარისი იყო ლონგლისტებისა და შორთლისტების მიწოდება აუდიტორიისათვის, მათი გამოცხადების მოლოდინის რეჟიმის ინსპირირება, ერთგვარი პასუხისმგებლობის გამოვლენა მკითხველის წინაშე, რაც ამ უკანასკნელთა საპასუხო რეაქციის გარანტი იქნებოდა. ტომ მაშლერის მიერ შემუშავებულმა გეგმა-სტრატეგიამ არა მარტო ფართო აუდიტორიაში გაამართლა – ლიტერატურული პრემიით დაინტერესდა კომპანია Booker-McConel-იც და საპრიზო ფონდის სპონსორობის სურვილი გამოთქვა.
თავდაპირველად ჯილდოს ფულადი ოდენობა 21 ათას ინგლისურ გირვანქა სტერლინგს შეადგენდა, 2002 წელს კი მისი დაფინანსება Man-Group-მა ითავა და დღესდღეობით გამარჯვებული რომანის ავტორი 50 ათასი ფუნტი სტერლინგის მფლობელი ხდება. გვარიანად დიდი თანხის გარდა ლაურეატს ელვისებური სისწრაფით შეძენილი პოპულარობა, მრავალნიშნა ციფრებით გაყიდული ტირაჟები და მსოფლიოს თითქმის ყველა ენაზე თარგმნა ხვდება წილად. თავის მხრივ არანაკლები ყურადღების ცენტრში ექცევიან შორთლისტში მოხვედრილი სხვა ავტორებიც. მკითხველებისთვის კი პრემიის გაცემა და მისი მოლოდინი მთელი წლის საკბილოა, ერთგვარი განგრძობითი პროცესია, რითაც ლიტერატურული პრემია თითქოს ყოველწლიურ პრესტიჟულ კინოფესტივალებსაც ემსგავსება – ადამიანები უყურებენ ფილმებს და კითხულობენ წიგნებს, ახარისხებენ კარგს და ცუდს, ახალს და ძველს, ცდილობენ, შემზადებული შეხვდნენ დაძაბული მარათონის დასკვნით ნაწილს და მიიღონ ადრენალინის ის არც თუ ისე მცირე დოზა, რომელიც საკუთარი ფავორიტის გამარჯვებას მოჰყვება. ბუკერის პრემია ლიტერატურას პოპულარულს ხდის. წლევანდელი ბუკერი, როგორც უკვე ვთქვით, მოულოდნელობებით იყო სავსე. პირველი, რამაც ყველაზე მეტი მითქმა-მოთქმა და განგაში გამოიწვია, ეს ორი ბუკერიანტის – სალმან რუშდისა და ჯონ ბერგერის შორთლისტს გარეთ დარჩენა იყო. განსაკუთრებული აღშფოთება რუშდის რომანის ფიასკომ გამოიწვია, მით უმეტეს, როცა მწერალი წელს ბუკერთა ბუკერის – პრემიის 40 წლის იუბილესთან დაკავშირებით გაცმული ჯილდოს მფლობელი გახდა. შორთლისტების გამოქვეყნების შემდეგ პრესა წერდა, რომ ჟიურიმ შეგნებულად დაძირა რუშდი, და რომ მისი შორთლისტში დარჩენა წარმოუდგენელი იყო. თუმცა, დაჯილდოების ცერემონიალის შემდეგ ჟიურის წევრებმა მშვიდად განაცხადეს, რომ არავითარ დაძირვას და შეთქმულებას პოპულარული მწერლის წინააღმდეგ ადგილი არ ჰქონია, საქმე გაცილებით მარტივად იყო – უბრალოდ, მის რომანს – “ფლორენციელი ალქაჯი” (The Enchantress of Florence) – დანარჩენი ექვსი სჯობდა, რომლებიც მოხვდნენ კიდეც ფინალისტთა სიაში. შორთლისტი ასე გამოიყურებოდა: არავინდ ადიგა (“The White Tiger”), სტივ ტოლცი (“A Fraction of the Whole”), სებასტიან ბარი (“The Secret Scripture”), ლინდა გრანტი (“The Clothes on Their Backs”), ამიტავ გოში (“Sea of Poppies”), ფილიპ გენშერი (“The Northern Clemency”).
არავინდ ადიგას გარდა ფინალისტებს შორის კიდევ ერთი დებიუტანტი – სტივ ტოლცი იყო. ადიგას რომანი კი კერი ჰულმის, არუნდატი როისა და დიბისი პიერის რომანების შემდეგ მეოთხე სადებიუტო წიგნია, რომელმაც ბუკერის პრემია მიიღო. მართალია, დამწყები ავტორების პოპულარიზაციისა და წახალისებისთვის ლიტერატურული სამყაროს ერთ-ერთი ყველაზე პრესტიჟული ჯილდო საუკეთესო ტრამპლინი უნდა იყოს და რაღაც მხრივ ასეც არის – თუ წამებში მოპოვებულ მსოფლიო პოპულარიბას ვიგულისხმებთ, – მაგრამ თუკი ბუკერის მფლობელ დებიუტანტებს დავაკვირდებით, ეს წარმატება უფრო ერთჯერადია და მათი მწერლური მისწრაფებაც მთელი სისრულით რატომღაც მხოლოდ პირველ რომანში ვლინდება. რამდენად აღმოჩნდება ბუკერი მისი წლევანდელი ლაურეატისთვისაც დათვური სამსახური, ამის პროგნოზირება ჯერ ძნელია, მით უმეტეს, რომ ინდოელი ავტორი ინტერვიუებში აცხადებს, მწერლობა ჩემი ოცნება იყოო.
არავინდ ადიგა მადრასში დაიბადა, კოლუმბიის უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ მუშაობა Financial Times-ის კორესპონდენტად დაიწყო. ადიგა მეოთხე ინდოელი ავტორია, რომელიც ბუკერის პრემიის მფლობელი გახდა. მანამდე მისი თანამემამულეებიდან სალმან რუშდის, არუნდატი როისა და ვ.ს. ნაიპოლს ერგოთ ბრიტანეთის პრესტიჟული ლიტერატურული ჯილდო. გარდა ამისა, წლევანდელი ლაურეატი ბენ ოკრის, 1991 წლის გამარჯვებულის, შემდეგ ყველაზე ახალგაზრდაა, ვინც ბუკერის პრემია მიიღო – ადიგა 33 წლისაა, მისი წინამორბედი კი მასზე ერთი წლით უმცროსი გახლდათ. ჟიურის თავმჯდომარემ, მაიკლ პორტილომ, აღნიშნა, რომ ინდოელი მწერლის რომანი ჟიურის ყველა წევრმა ერთხმად და ყოველგვარი აზრთა სხვადასხვაობის გარეშე დაასახელა საუკეთესოდ, “თეთრი ვეფხვის” (ასე უწოდებს ავტორი მთავარ პერსონაჟს) თავგადასავალმა საერთო აღტაცება დაიმსახურა. ადიგას რომანის მთავარი გმირი, ბალრამ ჰალვაი, ვრცელ წერილს სწერს ჩინეთის პრემიერ მინისტრს, რომლის სტუმრობასაც დელიში ელოდებიან. წიგნი სწორედ ამ წერილებისგან შედგება, პერსონაჟიც თავის თავგადასავალს უცხო ქვეყნის წარმომადგენელ სახელმწიფო მოხელეს უყვება და ინდოეთის ბნელი და ნათელი, კარგი და ცუდი მხარეების შესახებ ესაუბრება. თურმე ნახევარკუნძულის ზღვისკენ მიმართული მხარე – ეს “ნათელი ინდოეთია”, განგას სანაპიროები კი – “ჯურღმული”; თურმე დელიში მხოლოდ ორი სოციალური ფენა არსებობს – ტიპები დიდი ღიპებით, და ღიპის გარეშე. ალბათ ჰალვასაც, რიგით მძღოლს, ღიპიანებს რიგში გადანაცვლება მოუნდა, როცა თავისი უფროსის მკვლელობაში მიიღო აქტიური მონაწილეობა და ამით თავისი ფინანსური მდგომარეობა და სოციალური სტატუსიც რადიკალურად შეცვალა. ადიგას თქმით, მისი წიგნი სულაც არ არის სოციალური ფენებისა და სხვადასხვა საზოგადოებრივი დიფერენციაციების შესახებ, პირიქით, ამაზე წერა საკმაოდ მოსაწყენია და მის რომანში აღწერილი თავგადასავალი აბსოლუტურად განსხვავებულ კონტექსტს მოიცავს. მწერალმა ახლახანს თავისი მეორე წიგნი – “პოლიტიკურ მკვლელობებს შორის” (“Between the Assassinations “) გამოსცა, რომელიც, როგორ თვითონ აღნიშნა, პრიზიორ რომანზე ადრე ჰქონდა დაწერილი, თუმცა კი რომანში გაცხადებული პოლიტიკური შეხედულებებისა და მოტივების გამო მის გამოცემაზე აქამდე თავს იკავებდა. ახლა კი არავინდ ადიგა ცნობილი მწერალია, უფრო მეტიც – იგი ბრიტანული ბუკერის მფლობელია და თავს უფლებას აძლევს, დაწეროს ის, რაც უნდა და თქვას ის, რისი თქმის სურვილიც აქვს – მას ნებისმიერ შემთხვევაში მსოფლიო მოუსმენს და წაიკითხავს.
ბუკერის ორმოცწლიანმა ისტორიამ არაერთხელ დაადასტურა, რომ პრესტიჟურლი ბრიტანული ჯილდოს მფლობელი შეიძლება ნებისმიერი გახდეს, ის, ვინც უბრალოდ კარგ წიგნს დაწერს. კარგი წიგნების დაწერისათვის წახალისება კი ასე დაიწყო: გამომცემლობა Jonatan Cape-ს დირექტორი, ტომ მაშლერი, ჯერ კიდევ 1951 წელს პარიზში იმყოფებოდა, როცა გონკურის პრემიის გაცემის მოლოდინში ფრანგულენოვანი სამყარო ნომინანტი ავტორებისა და წიგნების შეფასება-გადაფასების, პროგნოზების, ლიტერატურული გარჩევებისა და ლაურეატის ამოცნობის ეიფორიაში იყო. ახალგაზრდა გამომცემელი მოიხიბლა ფრანგული ინტელექტუალური ციებ-ცხელებით და კომერციული თვალსაზრისითაც ამგვარი სახის ჯილდოს გაცემა მომგებიანად ჩათვალა – მისი დაკვირვებით, გონკურის პრემიის მფლობელი რომანი იმავე წელს 500.000-იანი ტირაჟით გაიყიდა, მაშინ, როცა ბრიტანეთის ყველაზე პრესტიჟული სომერსეტ მოემის სახელობის პრემია ლაურეატი ავტორის 500-დან 1000 ტირაჟამდე წიგნის გასაღებას თუ ახერხებდა. სომერსეტ მოემის პრემია გარკვეულწილად დახურულ სივრცეში, აუდიტორიასთან ნაკლებად კონტაქტურ გარემოში გაიცემოდა, და ტომ მაშლერიც მიხვდა, რომ საჭირო იყო პროცესის შექმნა – მკითხველების თუნდაც პასიური ჩართვა ლიტერატურული ჯილდოს პოპულარიზაციაში. ამისათვის საკმარისი იყო ლონგლისტებისა და შორთლისტების მიწოდება აუდიტორიისათვის, მათი გამოცხადების მოლოდინის რეჟიმის ინსპირირება, ერთგვარი პასუხისმგებლობის გამოვლენა მკითხველის წინაშე, რაც ამ უკანასკნელთა საპასუხო რეაქციის გარანტი იქნებოდა. ტომ მაშლერის მიერ შემუშავებულმა გეგმა-სტრატეგიამ არა მარტო ფართო აუდიტორიაში გაამართლა – ლიტერატურული პრემიით დაინტერესდა კომპანია Booker-McConel-იც და საპრიზო ფონდის სპონსორობის სურვილი გამოთქვა.
თავდაპირველად ჯილდოს ფულადი ოდენობა 21 ათას ინგლისურ გირვანქა სტერლინგს შეადგენდა, 2002 წელს კი მისი დაფინანსება Man-Group-მა ითავა და დღესდღეობით გამარჯვებული რომანის ავტორი 50 ათასი ფუნტი სტერლინგის მფლობელი ხდება. გვარიანად დიდი თანხის გარდა ლაურეატს ელვისებური სისწრაფით შეძენილი პოპულარობა, მრავალნიშნა ციფრებით გაყიდული ტირაჟები და მსოფლიოს თითქმის ყველა ენაზე თარგმნა ხვდება წილად. თავის მხრივ არანაკლები ყურადღების ცენტრში ექცევიან შორთლისტში მოხვედრილი სხვა ავტორებიც. მკითხველებისთვის კი პრემიის გაცემა და მისი მოლოდინი მთელი წლის საკბილოა, ერთგვარი განგრძობითი პროცესია, რითაც ლიტერატურული პრემია თითქოს ყოველწლიურ პრესტიჟულ კინოფესტივალებსაც ემსგავსება – ადამიანები უყურებენ ფილმებს და კითხულობენ წიგნებს, ახარისხებენ კარგს და ცუდს, ახალს და ძველს, ცდილობენ, შემზადებული შეხვდნენ დაძაბული მარათონის დასკვნით ნაწილს და მიიღონ ადრენალინის ის არც თუ ისე მცირე დოზა, რომელიც საკუთარი ფავორიტის გამარჯვებას მოჰყვება. ბუკერის პრემია ლიტერატურას პოპულარულს ხდის. წლევანდელი ბუკერი, როგორც უკვე ვთქვით, მოულოდნელობებით იყო სავსე. პირველი, რამაც ყველაზე მეტი მითქმა-მოთქმა და განგაში გამოიწვია, ეს ორი ბუკერიანტის – სალმან რუშდისა და ჯონ ბერგერის შორთლისტს გარეთ დარჩენა იყო. განსაკუთრებული აღშფოთება რუშდის რომანის ფიასკომ გამოიწვია, მით უმეტეს, როცა მწერალი წელს ბუკერთა ბუკერის – პრემიის 40 წლის იუბილესთან დაკავშირებით გაცმული ჯილდოს მფლობელი გახდა. შორთლისტების გამოქვეყნების შემდეგ პრესა წერდა, რომ ჟიურიმ შეგნებულად დაძირა რუშდი, და რომ მისი შორთლისტში დარჩენა წარმოუდგენელი იყო. თუმცა, დაჯილდოების ცერემონიალის შემდეგ ჟიურის წევრებმა მშვიდად განაცხადეს, რომ არავითარ დაძირვას და შეთქმულებას პოპულარული მწერლის წინააღმდეგ ადგილი არ ჰქონია, საქმე გაცილებით მარტივად იყო – უბრალოდ, მის რომანს – “ფლორენციელი ალქაჯი” (The Enchantress of Florence) – დანარჩენი ექვსი სჯობდა, რომლებიც მოხვდნენ კიდეც ფინალისტთა სიაში. შორთლისტი ასე გამოიყურებოდა: არავინდ ადიგა (“The White Tiger”), სტივ ტოლცი (“A Fraction of the Whole”), სებასტიან ბარი (“The Secret Scripture”), ლინდა გრანტი (“The Clothes on Their Backs”), ამიტავ გოში (“Sea of Poppies”), ფილიპ გენშერი (“The Northern Clemency”).
არავინდ ადიგას გარდა ფინალისტებს შორის კიდევ ერთი დებიუტანტი – სტივ ტოლცი იყო. ადიგას რომანი კი კერი ჰულმის, არუნდატი როისა და დიბისი პიერის რომანების შემდეგ მეოთხე სადებიუტო წიგნია, რომელმაც ბუკერის პრემია მიიღო. მართალია, დამწყები ავტორების პოპულარიზაციისა და წახალისებისთვის ლიტერატურული სამყაროს ერთ-ერთი ყველაზე პრესტიჟული ჯილდო საუკეთესო ტრამპლინი უნდა იყოს და რაღაც მხრივ ასეც არის – თუ წამებში მოპოვებულ მსოფლიო პოპულარიბას ვიგულისხმებთ, – მაგრამ თუკი ბუკერის მფლობელ დებიუტანტებს დავაკვირდებით, ეს წარმატება უფრო ერთჯერადია და მათი მწერლური მისწრაფებაც მთელი სისრულით რატომღაც მხოლოდ პირველ რომანში ვლინდება. რამდენად აღმოჩნდება ბუკერი მისი წლევანდელი ლაურეატისთვისაც დათვური სამსახური, ამის პროგნოზირება ჯერ ძნელია, მით უმეტეს, რომ ინდოელი ავტორი ინტერვიუებში აცხადებს, მწერლობა ჩემი ოცნება იყოო.
არავინდ ადიგა მადრასში დაიბადა, კოლუმბიის უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ მუშაობა Financial Times-ის კორესპონდენტად დაიწყო. ადიგა მეოთხე ინდოელი ავტორია, რომელიც ბუკერის პრემიის მფლობელი გახდა. მანამდე მისი თანამემამულეებიდან სალმან რუშდის, არუნდატი როისა და ვ.ს. ნაიპოლს ერგოთ ბრიტანეთის პრესტიჟული ლიტერატურული ჯილდო. გარდა ამისა, წლევანდელი ლაურეატი ბენ ოკრის, 1991 წლის გამარჯვებულის, შემდეგ ყველაზე ახალგაზრდაა, ვინც ბუკერის პრემია მიიღო – ადიგა 33 წლისაა, მისი წინამორბედი კი მასზე ერთი წლით უმცროსი გახლდათ. ჟიურის თავმჯდომარემ, მაიკლ პორტილომ, აღნიშნა, რომ ინდოელი მწერლის რომანი ჟიურის ყველა წევრმა ერთხმად და ყოველგვარი აზრთა სხვადასხვაობის გარეშე დაასახელა საუკეთესოდ, “თეთრი ვეფხვის” (ასე უწოდებს ავტორი მთავარ პერსონაჟს) თავგადასავალმა საერთო აღტაცება დაიმსახურა. ადიგას რომანის მთავარი გმირი, ბალრამ ჰალვაი, ვრცელ წერილს სწერს ჩინეთის პრემიერ მინისტრს, რომლის სტუმრობასაც დელიში ელოდებიან. წიგნი სწორედ ამ წერილებისგან შედგება, პერსონაჟიც თავის თავგადასავალს უცხო ქვეყნის წარმომადგენელ სახელმწიფო მოხელეს უყვება და ინდოეთის ბნელი და ნათელი, კარგი და ცუდი მხარეების შესახებ ესაუბრება. თურმე ნახევარკუნძულის ზღვისკენ მიმართული მხარე – ეს “ნათელი ინდოეთია”, განგას სანაპიროები კი – “ჯურღმული”; თურმე დელიში მხოლოდ ორი სოციალური ფენა არსებობს – ტიპები დიდი ღიპებით, და ღიპის გარეშე. ალბათ ჰალვასაც, რიგით მძღოლს, ღიპიანებს რიგში გადანაცვლება მოუნდა, როცა თავისი უფროსის მკვლელობაში მიიღო აქტიური მონაწილეობა და ამით თავისი ფინანსური მდგომარეობა და სოციალური სტატუსიც რადიკალურად შეცვალა. ადიგას თქმით, მისი წიგნი სულაც არ არის სოციალური ფენებისა და სხვადასხვა საზოგადოებრივი დიფერენციაციების შესახებ, პირიქით, ამაზე წერა საკმაოდ მოსაწყენია და მის რომანში აღწერილი თავგადასავალი აბსოლუტურად განსხვავებულ კონტექსტს მოიცავს. მწერალმა ახლახანს თავისი მეორე წიგნი – “პოლიტიკურ მკვლელობებს შორის” (“Between the Assassinations “) გამოსცა, რომელიც, როგორ თვითონ აღნიშნა, პრიზიორ რომანზე ადრე ჰქონდა დაწერილი, თუმცა კი რომანში გაცხადებული პოლიტიკური შეხედულებებისა და მოტივების გამო მის გამოცემაზე აქამდე თავს იკავებდა. ახლა კი არავინდ ადიგა ცნობილი მწერალია, უფრო მეტიც – იგი ბრიტანული ბუკერის მფლობელია და თავს უფლებას აძლევს, დაწეროს ის, რაც უნდა და თქვას ის, რისი თქმის სურვილიც აქვს – მას ნებისმიერ შემთხვევაში მსოფლიო მოუსმენს და წაიკითხავს.
სტატია დაიწერა 2008 წლის ოქტომბერში
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
