რაც შესაძლოა მომხდარიყო არის აბსტრაქცია,
რომელიც მუდმივ შესაძლებლობად
მხოლოდ აზროვნების სფეროში რჩება.
ის, რაც შესაძლოა მომხდარიყო და ისიც, რაც მოხდა
მხოლოდ ერთ დროს გულისხმობს, ყოველთვის აწმყოს.
ტ.ს.ელიოტი, “ოთხი კვარტეტი”

იმ მრავალრიცხოვანი კომენტარების შემდეგ, რაც ინგლისსა და ამერიკაში “ჯერონშენის” შესახებ გამოქვეყნდა, კიდევ ერთი წერილის გამოჩენას ალბათ მხოლოდ ის გამართლება აქვს, რომ ქართველი მკითხველისათვის ეს ნაწარმოები პრაქტიკულად უცნობია. უკანასკნელ დრომდე არც ქართულ თარგმანში იყო შესაძლებელი ელიოტის ამ მეტად მნიშვნელოვანი ლექსის წაკითხვა. გარდა ამისა, როგორც პოეზიის ყველა გამორჩეულ ნიმუშს, ელიოტის ამ ნაწარმოებსაც სხვადასხვა დროსა და გეოგრაფიულ გარემოში მცხოვრები დაინტერესებული მკითხველი სხვადასხვანაირად აღიქვამს. “ჯერონშენი” არ არის უბრალოდ ლექსი, რომელიც ევროპაში ოდესღაც გამეფებულ კრიზისულ განწყობილებებს ასახავს და დღეს უკვე მხოლოდ ლიტერატურის ისტორიის ფაქტად აღიქმება. დიდი ლიტერატურით დაინტერესებულ მკითხველთა ყოველ თაობას ის ახლებური, ამ თაობისათვის აქტუალური კუთხით წარმოუდგება, რომ აღარაფერი ვთქვათ ანგლო-ამერიკული მაღალი მოდერნიზმის იმ განუმეორებელ ხიბლზე, რომელიც ელიოტის ყველა ძირითად ქმნილებას თან ახლავს. ცხადია, დღევანდელი გადმოსახედიდან ადვილად ვაცნობიერებთ, რომ ელიოტის მოდერნისტული აპოკალიფსი არ შედგა. ან უფრო, შედგა სწორედ ის, რაც ელიოტს თავისი ეპოქისათვის აპოკალიფსად მიაჩნდა. სამოციანი წლების “განტენბაინთა” საზოგადოებამ, რომელმაც ჰესეს “ფელეტონური ეპოქა” შეცვალა, წარმატებული სვლა განაგრძო და საუკუნის მიწურულისათვის დამატებითი ტექნოლოგიზაცია განიცადა. ჩვენ ახლა ციფრულ სამყაროში ვცხოვრობთ, გენეტიკურად მოდიფიცირებული საკვებით ვიკვებებით და e-წიგნებს ვკითხულობთ (როდესაც ვკითხულობთ). თუმცა თანამედროვე ადამიანს ჰაქსლის “მშვენიერი ახალი სამყაროს” წინასწარმეტყველებათა აღსრულება ჯერ კიდევ წინ აქვს, არის ბევრი რამ, რაც მან უკვე წარმატებით უკან ჩამოიტოვა. უკვე ჩამოყალიბდა ე.წ. პოსტ-პოსტინდუსტრიული ცივილიზაცია, რომელმაც ადამიანის ცნობიერებაში მთლიანად შეცვალა მოძველებული სულიერი კულტურა და მისი ტრადიციული ზნეობრივ-ესთეტიკური კრიტერიუმები. სიტუაციას ახალისებს ისიც, რომ ზოგი საზოგადოება, ან მისი გამორჩეული წარმომადგენელი ამ პოსტინდუსტრიულ ეპოქაში ეტაპთა გაუვლელად, პირდაპირ ჯორჯ ორუელის “ცხოველთა ფერმიდან” მოხვდა. Eეს ყველგანაა მეტ-ნაკლებად საგრძნობი – ჩვენშიც და დასავლეთშიც.Uუბრალოდ, ჩვენში ყველაფერი ჰიპერტროფირებულ ფორმებს იღებს. მიტომაც არის, მაგალითად, რომ საკმაოდ გონიერი მწერალი ქალი სინთია ოზიკი, რომელიც მაღალი ხელოვნების შესახებ ელიოტის თეორიულ მოსაზრებებს ეკამათება, თავის ერთ-ერთ გახმაურებულ ესეს ოპტიმისტური შეძახილით ამთავრებს იმის შესახებ, რომ საბედნიეროდ, “თანამედროვე სამყაროში მაღალი ხელოვნება მკვდარია”.
Mმაგრამ, მიუხედავად იმისა, რასაც არ უნდა წერდნენ ცალკეული ავტორები, საგულისხმოა, რომ “ჯერონშენი” დღესაც აღიქმება არა მხოლოდ უჩვეულო პოეტიკით გამართულ, ძალზე სპეციფიკური განცდითი შინაარსის გამომხატველ ლექსად, არამედ ერთგვარ მსოფლმხედველობრივ დიაგნოზადაც. ალბათ იგივე ითქმის ელიოტის მთელ ადრეულ პოეზიაზეც, თუმცა თვით პოეტს ხშირად აღუნიშნავს, რომ ამგვარი “დიაგნოსტიკა” მის გაცნობიერებულ მიზანს არასოდეს არ შეადგენდა. პოეზია მისთვის ყოველთვის განცდით-ინტელექტუალური კომპლექსი იყო და არა სოციალურ პროცესთა კვლევის ლაბორატორია. Aამიტომაც არის, რომ დეფიციტურ სულიერ საწყისთა ძიებით გართული დღევანდელი დასავლური ჰუმანიტარია სულ უფრო ხშირად უბრუნდება 20-იანი წლების ელიოტის პირქუშსა და ირონიულ მუზას. ხშირად გაისმის ხოლმე ისეთი ხალასი, აღტაცებული შეფასებებიც, თითქოს საქმე ინგლისურენოვანი ლიტერატურის კლასიკოსს კი არ შეეხებოდეს, არამედ თანამედროვე, სულ ახლახან სახელმოხვეჭილ პოეტს. Dდა მაინც, როგორიც არ უნდა იყოს “ჯერონშენის” “კულტუროლოგიური” დატვირთვა, ის, უპირველეს ყოვლისა საინტერესოა, როგორც ლექსი და არა როგორც “ეპოქის დოკუმენტი”, რადგან საბოლოოდ, მთელ მის თვისებრიობას სწორედ პოეტიკა განსაზღვრავს. ესაა “კულტურულ ტრადიცათა ქაოსის ასახვა მედიტაციურ შინაგან მონოლოგში, ვერლიბრის ფორმით გამოხატული… არაფერი ამ ლექსის მსგავსი ინგლისურ ენაზე მანამდე არ შექმნილაო”, – აღნიშნავს “ჯერონშენის” შესახებ ერთი საკმაოდ კომპეტენტური წერილის ავტორი. სავსებით შესაძლებელია იმის თქმა, რომ “უნაყოფო მიწის” გამოკლებით, ინგლისურ ენაზე არც მას მერე შექმნილა მსგავსი პოეტური ნაწარმოები. თავიდან ლექსი ისედაც ჩაფიქრებული იყო, როგორც “უნაყოფო მიწის” შესავალი, მაგრამ ეზრა პაუნდმა გადააფიქრებინა ელიოტს პოემის მოცულობის გაზრდა და “ჯერონშენიც” ცალკე გამოქვეყნდა, კრებულში – “ლექსები, 1920”.
“ჯერონშენისადმი” თანადროული კრიტიკის დამოკიდებულება ყოველთვის არაერთგვაროვანი იყო და მას ქრონიკული კამათის სახე ჰქონდა. ერთადერთი, რის შესახებაც თანხმობა ყოველთვის სუფევდა, იყო ის, რომ ნაწარმოები უკიდურესად კრიზისულ განწყობილებებს გამოხატავს და რომ მასში დომინირებს ოთხი ძირითადი სიმბოლური ხატი: თვით ჯერონშენი (სიტყვასიტყვით, “ბებრუხანა”), ქარი, გვალვა და წვიმა, რომელსაც ეს მოხუცი მთელი ლექსის მანძილზე ამაოდ ელოდება. არ დავობენ იმაზეც, რომ ლექსის “მოქმედება” (თუკი ლექსის უჩვეულო სახეთა მონაცვლეობას საერთოდ შეიძლება მოქმედება ეწოდოს) მოხუცის ფსიქიკაში, ან უფრო სწორად, მის ცნობიერების ნაკადში ხდება. ყველა ნახსენები თუ ნაგულისხმევი მოვლენა, ისტორიული, თუ პოეტის მიერ შეთხზული ფაქტის მინიშნება, მკაფიოდ გამოკვეთილ, გროტესკულ პერსონაჟთა სახეები და ასოციაციურ დეტალთა მონაცვლეობა, ყოველივე ეს, მხოლოდ ჯერონშენის ცნობიერებაში არსებობს. აქაც ვლინდება ელიოტის ასოციაციური პოეტიკის აზრობრივ-ემოციური მრავალნიშნადობა. საკვანძო სიმბოლოების მნიშვნელობასა და აღქმის მიმართულებას ის თითქოს თავად კარნახობს მკითხველს, ხოლო ინტელექტუალური ნიუანსებისა და ასოციაციური დეტალების ინტერპრეტეციას ის უკვე თვით მკითხველს, მის გემოვნებასა და განათლების დონეს მიანდობს.
ჯერონშენის მოგონებათა მდორე, სიზმრეული დინება აღიქმება როგორც მთვლემარე მოხუცის შინაგანი მონოლოგი, სანახევროდ ცხადში ნაფიქრი და სანახევროდ სიზმრად ნანახი. გარეგნულად, ესაა ლოგიკურ კავშირს მოკლე-ბულ აზრთა და სიტუაციურ შთაბეჭდილებათა ფრაგმენტები, რომლებიც თითქოს “დაფარფატებენ” მოხუცის ცნობიერების სივრცეში, ან უფრო – მის სიზმრეულ ფანტაზიაში. ზანტი თვლემის განწყობილებას თავიდანვე წარმოქმნის ლექსის შექსპირისეული ეპიგრაფი “საწყაული საწყაულის წილიდან” (მოქმ. III, სურ. I, 32-34), სადაც ჰერცოგი ეუბნება სიკვდილმისჯილ კლოდიოს, რომ ის არც ახალგაზრდაა და არც მოხუცი, მაგრამ როგორც ნასადილევს ჩაძინებულს, ესიზმრება, თითქოს ორივეა:
Thou hast neither youth nor age
But as it were an after dinner sleep
Dreaming of both.
E იმას, რომ კლოდიო “არც ახალგაზრდაა და არც მოხუცი” და თან ეზმანება, რომ “ერთდროულად ორივეა”, ელიოტი სიმბოლურად იყენებს. ჯერონშენის სახით ის წარმოსახავს “დროისაგან თავისუფალ” ცნობიერებას, როგორც წარსულისა და აწმყოს “ერთდროულობას”. შექსპირისეულ ეპიგრაფს სიტყვასიტყვითი კავშირიც აქვს ლექსთან: ჯერონშენის აზრთა დინება მართლაც წააგავს ნასადილევს ჩაძინებული მთვლემარე მოხუცის წყვეტილ ასოციაციებს. წააგავს ის ჯოისის ლეოპოლდ ბლუმის ცნობიერების ნაკადსაც, რომელიც “ულისეს” მე-17 ეპიზოდში, (“ითაკა”) ჩაძინებისას, მთელ ტირადას წაიბუტბუტებს სინდბად-მეზღვაურზე (“Sinbad the Sailor and Tinbad the Tailor and…”) და ბოლოს ფშვინვას ამოუშვებს სიტყვებით: “…. Linbad the Yailer and Xinbad the Phthailer”.
ამ ცნობილ პასაჟში ჩაძინების ფონეტიკური იმიტაციით, ჯოისი ბლუმის თვლემას უკიდურესი ნატურალიზმით წარმოსახავს (თუმცა ზედმეტსახელები, რომლებითაც ბლუმი სინდბადს მოიხსენიებს, მისივე დუბლინელი ნაცნობების სახელთა პაროდიებია და მნიშვნელოვან სიმბოლურ დატვირთვას შეიცავს). ელიოტის მიზანი სხვაა: სიმბოლურად, ჯერონშენის სიზმრეული “ანალიზის” საგანი არც მეტი, არც ნაკლები, ევროპის მთელი ისტორიაა, ძველი წელთაღრიცხვის 480 წლიდან, ისტორია, რომლის თვითმხლიველი ის ერთ-დროულად იყო კიდეც და არ ყოფილა, ან პირიქით, არ იყო, მაგრამ “ახლა არის”, რადგან ყველაფერი, რაც შესაძლებელია რომ ყოფილიყო, “ახლა” და “აქ”, მის ცნობიერებაში ხდება. “Here I am…” – “აი, აქა ვარო”, ამბობს იგი და ეს მისი “ვარ” (I am) ხაზს უსვამს ლექსის აწმყო სიტუაციას. Mმეორე მხრივ, ის, რომ ჯერონშენი უბრალოდ კი არ “არის”, არამედ სწორედ “აქ” არის, ადგილმდებარეობის, სივრცის აღმნიშვნელია და “აქა ვარ” სივრცე-დროის, ანუ სივრცედ ქცეული დროის, ანუ იმავე ერთდროულობისა და მყისიერების ხატად აღიქმება. Dცხადია, ფრაზა “Here I am, and old man…” შეიძლება ისეც ითარგმნოს, როგორც მარტივი “აი, მეც, მოხუცი…”, მაგრამ ლექსის მთლიანი კონტექსტის გააზრებისას ძნელი მისახვედრი არ არის, რომ ელიოტის ტექსტუალური პედანტიზმი და უმკაცრესი პოეტური ეკონომია აქ სულ სხვა აზრს აქსოვს. დაუკვირვებელი მკითხველი ასეთ, ერთი შეხედვით, “წვრილმანს”, ყურადღებას ნაკლებად მიაქცევს; არადა, სწორედ ამ დასაწყისში ეყრება საფუძველი არა მხოლოდ ნაწარმოების თემატიკას, არამედ მის პოეტიკასაც:
Here I am, an old man in a dry month…
ლექსის პირველსავე სტროფში ელიოტი ერთობ უჩვეულო ხერხს მიმართავს: სიმბოლური მნიშვნელობისა და პოეტიკური ჩანაფიქრის გამოსახატავად ის სახის აზრობრივ დატვირთვას კი არ იხმობს, არამედ სიტყვათა ლექსიკურ და გრამატიკულ ფორმას. იმას, რომ “ჯერონშენის” უკიდურესად სუბიექტური სივრცე-დრო არა მხოლოდ “ერთდროულია”, არამედ პროცესუალურიც, ის ყოფნა-ზმნის კონტინიუსის ფორმით გამოხატავს. ჯერონშენს ბიჭი წიგნს უკითხავს, ის ელოდება წვიმას, ანუ მისი აწმყო ცნობიერება ერთგვარ პროცესშია “ჩაფლული”:
Being read to by a boy, waiting for rain…
ამგვარად, იქმნება პროცესუალური და ამავე დროს მყისიერი სივრცე-დროის ხატი, ერთგვარი მითოპოეტური ქრონოტოპოსი, რომელიც ლექსის მთელ მხატვრულ სისტემას უდევს საფუძვლად. არსებითად, ეს გაცნობიერებული რეალიზაციაა ი. ლოტმანის მიერ მოგვიანებით გამოთქმული მოსაზრებისა იმის თაობაზე, რომ მხატვრულ ნაწარმოებში ხდება სამყაროს მოდელირება და რომ თვით ნაწარმოები თავისი პოეტიკური წყობით სამყაროს მინიატურულ მოდელს წარმოადგენს. “ჯერონშენში” ეს მხატვრული ხერხი სივრცობრივ და დროის–მიერ წარმოდგენათა მოდელირების საშუალებით ხორციელდება. როგორც გროვერ სმიტი აღნიშნავს, ამ ლექსში ელიოტის პოეტიკური ჩანაფიქრი ის არის, რომ წარსული აღიქმებოდეს აწმყოდ, რომ ის აწმყო ცნობიერებად წარმოგვიდგეს, ხოლო თვით აწმყო ცნობიერება წარმოჩინდეს მეხსიერებაში შემონახულ წარსულად. ცხადია, აქ თავს იჩენს ანრი ბერგსონის გავლენაც, რომლის ლექციებს “ხანიერების”, “გახანგრძლივებული აწმყოს”, ანუ სუბიექტური დროის შესახებ ახალგაზრდა ელიოტი ჯერ კიდევ სორბონში სწავლისას ისმენდა.Aაწმყო, რომელიც დრო კი არ არის, არამედ დროთა აღრევის შედეგად წარმოქმნილი კონტინუუმია, მეხსიერების ძალით შეიცავს წარსულს და შესაძლებლობათა წარმოდგენის ძალით – მომავალს. სწორედ ეს მომენტია ასახული “ჯერონშენის” პოეტიკაშიც, თუმცა თვით ელიოტი ბერგსონიანელი არასოდეს ყოფილა, ის უბრალოდ იყენებდა ბერგსონის იდეებს თავისი მხატვრულ მეთოდის შემადგენელ ნაწილად.
ჯერონშენის ცნობიერებაში წაშლილია დიქოტომია თვით ზმანებასა და იმ რეალურად არსებულ საგანთა შორის, რომლებიც მას ეზმანება. Mმისთვის წარსულის რეალობა სწორედ იმ ფიქრად არსებობს, რომელიც ამ რეალობის შესახებ აწმყო მომენტში ფიქრობს. ელიოტის მხატვრულ მიზანს წარსულის აწმყოდ წარმოსახვა შეადგენს და ამიტომ, ჯერონშენის ნაზმანებიც “ქრონოლოგიური” კი არ არის, არამედ კალეიდოსკოპურია. ამგვარი ფიქრი წმინდა პროცესუალობაა, ის “ერთდროულია” და აქედან გამომდინარე, “ზედროულიცაა”. ესაა ერთგვარი პარადოქსი, “მყისიერი კონტინუუმი”, რომლის მიღმა ისტორია არ არსებობს, მაგრამ რომელიც ამ ისტორიას თვითონ მოიცავს, თანაც მოიცავს მას არა ქრონოლოგიურ, არამედ დიაქრონულ ჭრილში, როგორც აწმყო პროცესუალობას, ამ შემთხვევაში – მეხსიერებას.
“ჯერონშენში” სამყაროს მოდელირება “აპრიორთა ოთხების” სიმბოლიკის მოხმობითაც ხორციელდება. ლექსში გაუთავებლად უბერავს ცხელი, ორპირი ქარი (ჰაერი, ამაოება), ჯერონშენის სახლი ბორცვის ძირასაა განლაგებული, მიწაზე, რომელსაც გვალვის ცეცხლი უკიდია და ის წვიმას (წყალს) ელოდება. იმას, რომ მოვლენათა შორის კავშირები მოშლილია და სამყაროს გლობალური ლოგიკური სტრუქტურა დეფორმირებულია, ისიც განასახიერებს, რომ ოთხი აპრიორული სტიქიიდან ქარს (ჰაერს) ძირითადი სიმბოლური დატვირთვა აქვს. ცეცხლი მხოლოდ გვალვისმიერი სიცხით არის წარმოსახული, წყალი კი (იუდეო-ქრისტიანულ რელიგიურ ტრადიციაში – ხსნა) ლექსში ფიზიკურად არ არის, თუმცა წვიმის დეკლარირებული მოლოდინი სიმბოლურად კიდევ უფრო ტევადია, ვიდრე გვალვაც (სულიერი უდაბნო) და ქარიც. აღსანიშნავია, რომ ქარის სიმბოლო ასოციაციურად აკავშირებს “ჯერონშენს” ბიბლიური იობის წიგნთან. როგორც ჟუჟა ენჯელა ლანგი აღნიშნავს, „ერთადერთი უშუალო მინიშნება იობის წიგნზე, რომელიც „ჯერონშენში” გვხვდება,
“Vacant shuttles / Weave the wind”
Q@”ქარს ქსოვენ უძაფო დაზგები”
ცხადად მეტყველებს იმ მნიშვნელობაზე, რომელიც ამ ლექსში ქარს ენიჭება… ბიბლიის სხვა წიგნებისაგან განსხვავებით, სადაც ქარში ღმერთის ხმა, მისი სიტყვები გაისმის, იობი და მისი “მეგობრები” ქარს ახსენებენ, როგორც ფუჭი საუბრისა და უაზრო სიტყვების მეტაფორას (იობი, 6:26, 8:12, 15:2). “ქარს” აგრეთვე ღვთაებრივი რისხვისა და დესტრუქ-ციული ნების გამომხატველის სიმბოლური მნიშვნელობაც აქვს (იობი, 21:18, 27:21, 30:15, 30:22). “ჯერონშენში” ქარს ფუჭსიტყვაობისა და დესტრუქციის გარდა, გამოხმობისა და გამოშრობის, ელემენტთა დეჰიდრა-ტაციის სიმბოლური მნიშვნელობაც ენიჭება”. ასე რომ, “ჯერონშენის” დისონანსურ სამყაროში თვით პირველ-სტიქიებიც ტრადიციული თვალსაზრისით მოუაზრებადსა და ალოგიკურ ურთიერთობაში იმყოფებიან.
ლექსი იწყება “ნეგატიური” მოგონებებით, ანუ იმის გახსენებით, რასაც ჯერონშენი სიფხიზლისას ვერ გაიხსენებდა იმიტომ, რომ ამ მოვლენებს ის არ მოსწრებია:
I was neither at the hot gates
Nor fought in the warm rain
Nor knee deep in the salt marsh, heaving a cutlass,
Bitten by flies, fought.
“Hot gates”, სადაც ჯერონშენს “თბილ წვიმაში არ უბრძოლია”, არც “მძიმე ხმალი არ უთრევია და არც ჭაობებში ჩაფლულა, ბუზებით დაკბენილი”, სიტყვასიტყვითი თარგმანია გეოგრაფიული სახელწოდება თერმოპილესი (Thermopylae), – საბერძნეთში, სადაც ძველი წელთაღრიცხვის 480 წელს ბერძნებსა და სპარსელებს შორის სისხლისმღვრელი ბრძოლა მოხდა. თერმოპილე და იქ მომხდარი ბრძოლა ისტორიულ რეალობაში, ანუ კონკრეტულ სივრცე-დროში არსებული ის ერთგვარი “ათვლის წრტილია”, რომლის ხსენების შემდეგაც ჯერონშენის ცნობიერებაში იწყება ერთმანეთთან ლოგიკურად დაუკავშირებელ ასოციაციურ სახეთა და სიტუაციათა დინება.
ასოციაციური თვალსაზრისით, მრავალნიშნადია თვით ჯერონშენის სახე. ერთი მხრივ, ის ელიოტის “ბებრუხანაა”, რომლის ცნობიერებაც სიმბოლურად მთელ ევროპულ ისტორიასა და თანამედროვეობას იტევს, ხოლო მეორე მხრივ – ის აგრეთვე ჯონ ჰენრი ნიუმანის (1801-1890) რელიგიური პოემის, “გერონტიუსის სიზმრის” მთავარი გმირის პაროდიული ასლია. გარდა ამისა, ჯერონშენის სახე ომარ ხაიამის პოეზიის ცნობილი ინგლისელი მთარგმნელის, ედუარდ ფიცჯერალდის ასოციაციასაც შეიცავს. ბ.ს.საუთემის ცნობით, თვით ელიოტს პირად საუბარში უხსენებია, რომ ლექსის პირველი ორი სტროფი სიტყვასიტყვითაა ნასესხები ედუარდ ფიცჯერალდის ე. ს. ბენსონისეული ბიოგრაფიიდან, სადაც ფიცჯერალდის სიცოცხლის ბოლო დღეები ერთობ მხატვრულადაა აღწერილი: “აი აქა ზის, გამომშრალ თვეში, ბრმა და მოხუცი, მას სოფლელი ბიჭი უკითხავს წიგნს და ის ელოდება წვიმას”.
როგორც ჩანს, ახალგაზრდა ელიოტისათვის ფსიქოლოგიურად და მსოფლმხედველობრივად ახლობელი იყო ცნობილი რელიგიური მოღვაწის, კარდინალ ნიუმანის სახე, რომელმაც თავისი კარიერის შუა ეტაპზე ანგლიკანიზმი უარყო და კათოლიკედ მოიქცა (მოგვიანებით, სულიერი ევოლუციის ანალოგიურ გზას თვით ელიოტიც გაივლის). ნიუმანი თავის პოემაში აღწერს გარდაცვლილი მოხუცის, გერონტიუსის სულის მოგზაურობას იმქვეყნად, ღვთის სამსჯავროზე, რომელიც ცოდვათა გამოსყიდვითა და მისი ინდივიდუალური ხსნით მთავრდება. ჯერონშენის სულის შინაგანი მოგზაურობა მის წარსულ შთაბეჭდილებათა სამყაროში პირქუშია და ირონიული; მისთვის არ არსებობს ხსნა, იგი ამაოდ ელოდება წვიმას. თუ ნიუმანის გერონტიუსი იმქვეყნიურ სამყაროში მოგზაურობს, ჯერონშენისათვის “იმქვეყნიურობა” მისი ნაზმანევი წარსულია. გარდაცვლილი გერონტიუსის “მოგზაურ” სულს უფალი შეიწყალებს, ჯერონშენის სიზმრეული მოგზაურობა კი იგივე ცოცხლად კვდომის პროცესია. “სიზმარი” ნიუმანის პოემაში სიკვდილის მეტაფორაა, მაგრამ გერონტიუსის სული ჭეშმარიტ სიცოცხლეს სწორედ სიკვდილის გზით ეზიარება. სიზმარი “ჯერონშენშიც” სიკვდილის მეტაფორაა, მაგრამ არა “უკვე მომხდარის”, არამედ უსაშველოდ გაჭიანურებულის. მისი სიზმარი მატაფორულად არის წარმოსახული როგორც მთელი ევროპული ცივილიზაციის სიბერე, მიხრწნა და კვდომა. ამ მოტივს, რომელიც ელიოტისტიკაში “ცოცხლად კვდომის” მოტივად (death-in-life motif) არის ცნობილი, “უნაყოფო მიწაში” პირველივე მნიშვნელოვანი ასციაციური სახე, კუმეს სიბილა განასახიერებს, რომელსაც ღმერთებმა უკვდავება უბოძეს და რის გამოც ის უსასრულოდ ბერდება და უსასრულოდ კვდება. ჯერონშენი, რომელიც თავიდან “უნაყოფო მიწის” შესავალი ნაწილის პროტაგონისტად იყო ჩაფიქრებული, პოემაში ამ თემატიკის შემომტან სახედ მოიაზრებოდა.
ლექსის დასაწყისშივე ვიგებთ, რომ ჯერონშენის სახლი @”ჩამონგრეულია” და რომ ის აქ მხოლოდ მდგმურია; რომ სახლის მეპატრონე ებრაელი იქვეა მიმჯდარი, ფანჯრის რაფაზე; რომ ქალი, რომელიც მას ჩაის უდუღებს, საღამოობით აცემინებს და რომ თხა ღამღამობით ველებზე “ახველებს”. ანტიკური წარსულის მოგონებების შემდეგ, უცებ თვალწინ წარმოგვიდგება პროზაული და ერთობ ნატურალისტურად აღწერილი აწმყო, თუმცა თვით ევროპის სურათი, როგორც “ჩამონგრეული სახლისა”, სადაც ჯერონშენს წარსულის მოგონებები ერევიან, ასოციაციურად ძალზე ტევადია. ეპიზოდს ერთგვარ სიმბოლურ მთლიანობად წარმოაჩენს ევროპული სივრცის ხატი (ბრიუსელი, ანტვერპენი, ლონდონი) და სახლის მეპატრონე ებრაელის სახე, რომელიც ფანჯრის რაფაზეა მიმჯდარი და ამავე დროს, მთელ ამ სივრცესაც არის მოდებული. ის “ანტვერპენის კაფეებში გამოიჩეკა, მეჭეჭებით ბრიუსელში დაიფარა, ლონდონში დაიბლანდა და გაითალა”:
And the jew squats on the window sill, the owner,
Spawned in some estaminet of Antwerp,
Blistered in Brussels, patched and peeled in London.
ეპიზოდის ბოლოს ჯერონშენი ერთგვარი შეჯამების სახით იმეორებს საკუთარი თავის შესახებ: “მე, მოხუცი კაცი, – ფუტურო თავი, ქარიან სივრცეებს შორის გაჩხერილიო”:
I an old man,
A dull head among windy spaces.
ჯერონშენის სულიერი და ფიზიკური სიძაბუნე, მისი “ფუტურო თავი”, მისი პასიური და დეგრადირებული ყოფა სრულ აზრობრივ-ემოციურ კონტრასტს ქმნის იმ ექსტრატექსტუალურ სახეებთან, რომლებსაც ის ასოციაციურად განასახიერებს – “იმქვეყნად” მოგზაურ ღვთისმოსავ გერონტიუსთან, თვით კარდინალ ჯონ ჰენრი ნიუმანთან და, რაღა თქმა უნდა, თავისი დროის ერთ-ერთ დიდ ინტელექტუალთან, ხაიამის მთარგმნელ ედუარდ ფიცჯერალდთან. არა მხოლოდ იმჟამინდელი ნაკითხი ინგლისელისათვის, არამედ თანამედროვე ინგლისურენოვანი ჰუმანიტარისთვისაც კი, ეს მნიშვნელოვანი სახელებია, რომლებიც არსებითად ვიქტორიანული ეპოქის ფილოსოფიას, თეოლოგიას, მხატვრულ ლიტერატურასა და აღმოსავლური კულტურისადმი ინტერესს, ანუ მთელი ვიქტორიანული მსოფლმხედველობის მნიშვნელოვან ნაწილს განასახიერებენ. ჯერონშენის სახეში ამ პაროდიულ ასოციაციათა შემოტანით, ვიქტორიანული და, ფართო გაგებით, წინა საუკუნის მთელი ევროპული კულტურა პაროდირდება; ნაჩვენებია თანადროულ სამყაროში ამ ტრადიციის სიძაბუნე, უუნარობა და მის ფასეულობათა დეგრადაცია.
მაგრამ ელიოტი კიდევ უფრო შორს მიდის: მისი ჯერონშენის სიზმარეული ცნობიერება მთლიანად დასავლური კულტურის წიაღშიც “მოგზაურობს”. პაროდიისა და ირონიის საგნად პოეტს ორი ძირითადი და ერთმანეთში გადაჯაჭვული თემა აქვს არჩეული – რელიგია და ისტორია. საგანგებოდ არაერთგვაროვან ასოციაციებს ელიოტი ისე “ალაგებს”, რომ არსებითად, ჯერონშენის სიზმარი წარმოადგენს მთელი ევროპული ისტორიის, კულტურისა და თანამედროვეობის შესახებ რეფლექსიას. ეს პაროდიული რეფლექსია ხან მკაფიო, ვიზუალური ხატების, ხან თეოლოგიური დებულებებისა და ხანაც ციტატების სახით წარმოგვიდგება. შემდეგ სტროფებში ჯერონშენის სახე ფაქტობრივად “იშლება დამსხვრეული ევროპული ცივილიზაციის ატომებად, რომელთა გაერთიანება მხოლოდ მათი საერთო, მოჩვენებისმაგვარი ხასიათითა და თვით ჯერონშენის რიტორიკით ხდება”.
ასოციაციურ სახეთა მთელ ამ კორიანტელში პირველივე რემინისცენცია რელიგიურია. ესაა ციტატი მე-17-ე საუკუნის ცნობილი მოღვაწის, ეპისკოპოს ლენსლოთ ენდრუსის (1555-1626) საშობაო ქადაგებიდან, რომელიც თავის მხრივ, სახარებიდან ნასესხები სახეებისაგან შედგება:
Signs are taken for wonders. “We would see a sign!”
The word within a word, unable to speak a word,
Swaddled with darkness.
“მოძღვარო, გვინდა ნიშანი ვიხილოთ შენგან” (“We would see a sign!”), ანუ, შენი ღვთაებრიობის ნიშანი მოგვავლინეო. ამ კითხვით მწიგნობარნი და ფარისე-ველნი მიმართავენ მაცხოვარს, რომელიც მიუგებს: “ბოროტი და მრუში მოდგმა ეძებს ნიშანს, მაგრამ ნიშანი არ მიეცემა მას….” (მათე, 12. 38-39). ლექსის ამ ნაწილის საინტერესო ინტერპრეტაციას იძლევა ჯ.ს. ბრუკერი, რომელიც აღნიშნავს, რომ ფარისეველთა მიერ ნიშანთა ვერ ცნობა “იმ მენტალობის ბრალია, რომელშიც გონება, სურვილი და რწმენა ერთმანეთისაგან იზოლირებულია… ქრისტეს მოღვაწეობის უდიდესი ნაწილი სწორედ იმას დაეთმო, რომ ის ნიშნებს აძლევდა სამართლისა და რელიგიათმცოდნეობის ამ პროფესორებს (მწიგნობრებსა და ფარისევლებს – თ.Kკ.), მაგრამ, როგორც კი მათ ნიშნები მიეცემოდათ, ეს ამაყი, მაგრამ არსის ბოლომდე ვერ მწვდომი მეცნიერები მათ სასწაულებად აღიქვამდნენ და რაც ყველაზე ირონიულია, თავიდან წამოიწყებდნენ ხოლმე კამპანიას მათთვის ნიშნის მიცემის თაობაზე. სასწაულთა ავთენტურობაში მათ ეჭვი არ ეპარებოდათ, მაგრამ ისინი ვერ აღიქვამდნენ ამ სასწაულებს, როგორც ნიშანს. ანუ ის, რაც მათ სასწაულების სახით ეძლეოდათ, სწორედ რომ ნიშანი იყო, მაგრამ მათივე ცოდნისაგან გამომდინარე ურწმუნოების გამო, ისინი ამ ნიშანს ვერ აღიარებდნენ.“ ერთი სიტყვით, სკეფსისი, ფარისევლობა და ურწმუნოება ფუჭ განსწავლულობაში (“მწიგნობრობაში”) იღებს დასაბამს, რომელსაც ჭეშმარიტ ცოდნასთან არაფერი აქვს საერთო. ამგვარი “ცოდნა” სიბრძნისა და სარწმუნოების დათმობის ხარჯზე მიიღწევა. როგორც მოგვიანებით იკითხავს ელიოტი,
Where is the wisdom we have lost in knowledge?
Where is the knowledge we have lost in information?
სად არის სიბრძნე, ცოდნას რომ ვანაცვალეთ?
სად არის ცოდნა, ინფორმაციას რომ ვანაცვალეთ?
(The Rock, 1934)
აქვე, ლექსში ციტირებულია ლენსლოთ ენდრუსის იმპროვიზაცია იოანეს სახარების ცნობილ დასაწყისზე, სადაც სიტყვა, ლოგოსი, წარმოსახულია როგორც პარადოქსი: “Verbum Infans, უსიტყვო სიტყვა, მარადიული სიტყვა, რომელსაც სიტყვის წარმოთქმა არ ძალუძს”, ანუ ყრმა იესო, რომელიც ხმას ჯერ ვერ იღებს იმიტომ, რომ ჩვილია (რაც თავისთავად უკვე პარადოქსია, რადგანაც ეს ჩვილი სიტყვა – მარადისობაა). ელიოტს ეს ციტატი სახეშეცვლი-ლად გადმოაქვს: ენდრუსის ქადაგებაში საუბარია “უსიტყვო სიტყვაზე” (Verbum Infans, the Word without a word; the eternal Word not able to speak a word), ჯერონშენში კი ვკითხულობთ ფრაზას “სიტყვა სიტყვაში” (The word within a word). თანაც, სიტყვა (ლოგოსი) მთავრული ასოთი არ არის გამოყოფილი და მას “ბნელი მოსავს” (შდრ. სახარება: “ბნელი მას ვერ ეწია”), რაც ერთი მხრივ, ევროპული კულტურული ტრადიციის სეკულარიზმსა და სულიერ სიბნელეზე მიუთითებს, ხოლო მეორე მხრივ – უბრალოდ “სიტყვათა”, ანუ ფუჭსიტყვაობის თაყვანისცემაზე. და თუმცა “წლის სინორჩისას” სამყაროს მრისხანე “ქრისტე-ვეფხვი” მოევლინება (უილიამ ბლეიკის ცნობილი სახეა ლექსიდან “The Tyger”), თვით სამყაროში ეს ბევრს ვერაფერს შეცვლის:
რყვნა შეეპარა მაისის თვეს, შინდიც და წაბლიც, იუდას ხეც
გაირჩევა, შეიჭმება, შეიხვრიპება
ჩურჩულსა შინა.
(ზ. რატიანის თარგმანი)
ამ სამყაროში კი უცნაური სახეები ირევიან: სახლის მფლობელი ებრაელი, რომელსაც მთელი ევროპა მოუვლია და ახლა ფანჯრის რაფაზეა მიმჯდარი; ქალი, რომელიც ჯერონშენს ჩაის უდუღებს და ღამღამობით სამზარეულოს ნიჟარაში იქექება; მისტერ სილვერო, “ალერსიანი ხელებით”, რომელიც “ლიმოჟშია” (ლიმოჟის დახვეწილ ფაიფურს “ეალერსება”?) და იმავდროულად, მთელი ღამე გვერდით ოთახში ბოლთას სცემს, გაუთავებლად (?); ჰაკაგავა, “თავს რომ ხრის ტიციანის სურათებს შორის” (ირონიული შეხვედრა დასავლური და აღმოსავლური ცივილიზაციებისა, რომელთაც ერთმანეთის არაფერი გაეგებათ); მადამ დე ტორნკვისტი, “ბნელ ოთახში სანთლებს რომ გადააადგილებს”; ფროილაინ ფონ კულპი, “ჰოლში რომ მოტრიალდება და ხელი კარის სახელურზე შერჩება…”. ეს მოჩვენებები მექანიკურსა და არაადექვატურ ქმედებებს ჩადიან. ლექსში თავიდანვე ისეთი მაღალი პოეტურ-ფილოსოფიური ნოტაა აღებული, რომ მის ფონზე ტრივიალური ყოფითი დეტალების ხსენება მეტად უჩვეულო ეფექტს წარმოქმნის:
……….Mr. Silvero
With caressing hands, at Limoges
Who walked all night in the next room;
By Hakagawa, bowing among the Titians;
By Madame de Tornquist, in the dark room
Shifting the candles; Fraulein von Kulp
Who turned in the hall, one hand on the door.

რა მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს, ვთქვათ, ჰაკაგავას ტრადიციულ იაპონურ თავის დაკვრას, ან იმას, თუ რატომ სცემს ბოლთას მთელი ღამე მეზობელ ოთახში ბ-ნი სილვერო, რომელსაც ალერსიანი ხელები აქვს? ვინაა ფროილაინ ფონ კულპ, ბნელ ოთახში რომ მოტრიალდება, ან მადამ დე ტორნკვისტ, სანთლებს რომ გადააადგილებს, ან ვინ არიან მისის ქემელ, ფრესკა და ვინმე დე ბეილაში, ბოლოს ცაში რომ აფრინდებიან და დათვის თანავარსკვლავედს გარს უვლიან? “გარყვნილ მაისის” თვეში სწორედ ამათ მიერ “გაირჩევა, შეიჭმება, შეიხვრიპება” ქრისტე-ვეფხი (ზიარების პაროდიაა), რომელიც “წლის სინორჩისას” ევლინება კაცობრიობას. უცნაურია ამ ხალხის გვარები: ისინი თითქოს ევროპულ ყაიდაზეა “მოჭრილი”, მაგრამ რომელიმე კონკრეტულ ევროპულ ეთნოსთან მათი ასოცირება შეუძლებელია და თვით ამ “მიმსგავსებაშიც” მძაფრი ირონიაა ჩაქსოვილი. ჟღერადობით, ეს “ზოგადევროპული” (და არა კონკრეტულ-ეთნიკური) გვარები გამეფებულ კოსმოპოლიტიზმს, კულტურულ ქაოსსა და ტრადიციულ სოციალურ, ან ეთნიკურ ფესვთა უარყოფას გამოხატავენ. არსებითად, საკუთრივ ევროპასთან ამ ხალხს ისეთივე კავშირი აქვს, როგორიც ჰაკაგავას – ტიციანთან. ეს მოჩვენებები იმ თანამედროვე “სარკეების უდაბნოს” (Wilderness of mirrors) მკვიდრნი არიან, რადაც ქცეულა ევროპული ცივილიზაცია. მათ მექანიკურ, უმიზნო ქმედებებს და ერთი შეხედვით ტრივიალურ ჟესტებს (თავის დაკვრა, სანთლების გადაადგილება, ოთახში სიარული, შემოტრიალება, კარის სახელურზე ხელის წავლება) ელიოტი მკაფიო ვიზუალურ შთაბეჭდილებებად გარდასახავს. ერთიან ლოგიკურ შეუსაბამობაში ისინი თანადროული ყოფის აბსურდულობის გამომხატველ ხატებად აღიქმებიან და ერთობ დამთრგუნველ ემოციას ასხივებენ. ნიშანდობლივია, რომ ლექსის ყველა პერსონაჟის მოქმედება (ფინალში მისის ქემელის, ფრესკას და დე ბეილაშის “გაფრენის” გარდა) ინტერიერში ხდება, ჯერონშენის მონგრეული სახლის ოთახებში, ხოლო ეს სახლი კი სიმბოლურად ევროპას განასახიერებს. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ჯერონშენის მთელი ეს “სიზმარეული სურათი” არა მხოლოდ ელიოტის თანადროული ევროპისა და მისი წარსულის პოეტური ჩანახატი, არამედ გარკვეულწილად ევროპული მომავლის ელიოტისეული პროგნოზიცაა. ამ მკაფიო პოეტურ სახეებში თავს იჩენს ელიოტის სოციალურ-თეორიული შეხედულებები, რაც მის პოეზიაში არც ისე ხშირად გვხვდება. უკვე “ჯერონშენის” შექმნის პერიოდში, მისთვის მიუღებელი იყო ინდუსტრიალიზაციის გზაზე დამდგარი საზოგადოების ის ტენდენცია, რომელიც, მისი აზრით, კონკრეტული კულტურულ-ისტორიული ფესვებისაგან ადამიანთა მოწყვეტასა და აქედან გამომდინარე, მათ ზნეობრივ ნიველირებას იწვევდა. როგორც ის მოგვიანებით აღნიშნავდა, “შეუზღუდავი ინდუსტრიალიზაციის შედეგად წარმოიქმნება კულტურული ტრადიციისაგან გასხვისებულ, რელიგიისაგან გაუცხოებულ და მასობრივ წარმოდგენებზე დამოკიდებულ მამრთა და მდედრთა ერთობლიობა, სხვანაირად რომ ვთქვათ, ბრბო. და ეს ბრბო იმ შემთხვევაშიც ბრბოა, თუ ის გამაძღარი, კარგად ჩაცმული, კარგ ბინებში ცხოვრებას ჩვეული და საერთოდ, ცხოვრება-აწყობილია.” მთელი პარადოქსი იმაში მდგომარეობს, რომ თვით ელიოტიც, გაევროპელებული და თანაც პოლიგლოტი ექსპატრიატი, მშვენიერ მაგალითს წარმოადგენდა საკუთარ სოციალურ-ისტორიულ ფესვებს მოწყვეტილი კოსმოპოლიტის, ანუ იმ სოციოკულტურული ტიპისა, რომლის პირველი ტალღაც ვრცლად მოედო იმჟამინდელ ევროპას და რომლიც მას, კულტურულ ტრადიციათა უდავო მატარებელს და დიდ ჰუმანიტარს, ესოდენ აღიზიანებდა.
ლექსის ინტელექტუალური და ემოციური სიმძიმის ცენტრი გამოხატულია ჯერონშენის რიტორიკულ შეკითხვაში,
After such knowledge, what forgiveness?
ამის შემცნობელს, რაღა მრჩება მისატევები?
რომელიც რელიგიურ და ისტორიულ მოტივთა ერთგვარ სინთეზს შეადგენს, რადგან ის, რასაც ჯერონშენი სიზმარში “შეიცნობს”, ისტორიაა, ხოლო ხსნასა და მიტევებას სიმბოლურად ის წვიმა განასახიერებს, რომელსაც ის გვალვიან სეზონში ამაოდ ელოდება. სახე-სიმბოლოებით ლექსი აშკარად ბიბლიურ განწყობილებებს გამოხატავს და ჯერონშენის ეს შეკითხვაც აღიქმება, როგორც ექო ეკლესიასტეს ცნობილი გამონათქვამისა: “რომელმან შეიძინა მეცნიერება, შეიძინა ლმობა” (ეკლ. 1:18). აქ ვითარდება მწიგნობრებისა და ფარისევლების თემა, რომლებიც ქრისტეს შესთხოვდნენ, ნიშანი მოგვივლინეო. ჩვენ ყველას, ჩვენი ღრმა “განსწავლულობის” გამო ლმობით აღვსილებს, ისტორია “ამპარტავნობის გზით დაგვატარებს” და “პატივმოყვარეობის ჩურჩულით გვეთვალთმაქცება”….
History has many cunning passages, contrived corridors
And issues, deceives with whispering ambitions,
Guides us by vanities.
ელიოტის გვიანდელი პოეზიისაგან განსხვავებით, სადაც უკვე ხსნის გზაც იკვეთება და აქცენტიც “მბრუნავი სამყაროს უძრავ წერტილზეა” გადატანილი, “ჯერონშენი” მხოლოდ სიტყვის წინააღმდეგ “აწრიალებულ” ქვეყნიერებას ასახავს, თვით საწუთროს ჩარხს, “მბრუნავი ბორბლის” კიდეს, “ხვეულ დერეფნებს”, “უშველებელი და ცარიელი საავადმყოფოს ქვით ნაშენ გასასვლელებს”, და არა “ბაღნარს, სადაც ყველა სიყვარული აღესრულება” (“ოთხი კვარტეტი”). ის “ვარდების ბაღი”, ის “უძრავი წერტილი”, სადაც დრო უქმდება და მარადისობა სუფევს, სადაც ისტორია ქრება და მარადიული სიტყვა მთელ ქვეყნიერებას აბრუნებს (ანუ “ნაცრისყრის ოთხშაბათისა” და “ოთხი კვარტეტის” ტრანცენდენტური სამყარო), “ჯერონშენში” ჯერ კიდევ არ ჩანს.
ცხადია, ლექსში კონკრეტული ისტორიული ფაქტების მიზეზ-შედეგობრივ კავშირზე კი არ არის საუბარი, არამედ მხატვრულად არის ხორცშესხმული ისტორიის ზოგადი კონცეფცია. პრაგმატიზმით აღსავსე ცივილიზაციის მკვიდრთათვის ხსნა მიუწვდომელია. გაჭიანურებული კვდომისა და ზნეობრივი დეგრადაციის ხანგრძლივი ისტორია თანადროული სულიერი და ფიზიკური სტაგნაციით სრულდება. პოეტი სულაც არ ამარტივებს ისტორიულ პროცესს (უთვალავ “ხვეულ დერეფანთა”, გასასვლელ-გამოსასვლელთა, ფარულ “საძრომთა” ერთობლიობად წარმოაჩენს მას), მაგრამ მთავარი მისთვის ამ პროცესის ზნეობრივი პათოსია, მისი ფასეულობითი მხარე, სულიერებასთან კავშირი, რომელიც ადამიანს დაკარგული აქვს. ზნეობრივ კომპრომისსა და ამპარტავნობას ჩვეული კაცობრიობა ასცდა ღმერთთან აღმავალ გზას და ამიტომ ხსნა მისთვის მიუღწეველია. ლექსში “გვალვის სეზონი” დგას, წვიმა არ მოდის, შვება არსაიდან ჩანს და მხოლოდ ამაოების ქარი უბერავს.
თვით ჯერონშენს ჯოისის სტივენ დედალოსივით სავსებით შეეძლო ეთქვა, რომ “ისტორია… ის კოშმარია, რომლისგან გამოღვიძებასაც ვცდილობ”. ნიშანდობლივია, რომ ელიოტი ისტორიის ერთგვარ პერსონიფიკაციასაც ახდენს – თავნება და მაცდურ ქალად წარმოსახავს მას და ლექსში ამ სახეს მდედრობითი სქესის პირის ნაცვალცახელით (She) გამოხატავს:
… deceives with whispering ambitions,
Guides us by vanities.
She gives when our attention is distracted
And what she gives, gives with such supple confusions
That the giving famishes the craving. Gives too late
What’s not believed in, or if still believed,
In memory only, reconsidered passion.
……
…….თვითგანდიდებას გვიჩიჩინებს, გვაცდუნებს ამით,
და ჩვენივე ქედმაღლობის კვალში მიგვათრევს…
ის წყალობას იმეტებს მაშინ, მოდუნებული არის როცა სიფხიზლე ჩვენი
და რასაც გვწყალობს, გვწყალობს მუდამ პირმთონე თრთოლვით
და მით უფრო ამძაფრებს შიმშილს. ნაგვიოანები არის მუდამ წყალობა მისი –
როს გვეშრიტება უკვე რწმენა ნაწყალობევის, ანკი, ჯერ თუ არ გვეშრიტება,
გვწამს მხოლოდ ხსოვნით გამოხმობილ, უძალო ჟინით.
(ზ. რატიანის თარგმანი)
“ჯერონშენის” შექმნისას პოეტს ძალიან გართულებული ჰქონდა ურთიერთობა ფსიქიურად დაავადებულ ცოლთან, რის გამოც ის ერთი პერიოდი დეპრესიისაგანაც მკურნალობდა. თანამედროვენი იხსენებენ ვივიენ ჰეივუდს, როგორც მიმზიდველსა და ნიჭიერ ქალს, მაგრამ ამავე დროს, როგორც არასტაბილური ფსიქიკის მქონე ნევროტიკს, ან უფრო, მკვეთრად გამოხატულ ფსიქოპატს. პოეტი აქ სწორედ იმ “მძაფრ პირად შთაბეჭდილებაზე დაფუძნებულ განზოგადებულ სიმბოლოს” წარმოსახავს, რომლის შექმნასაც ის თეორიულ წერილებში ჭეშმარიტი პოეზიის ერთ-ერთ ძირითად ნიშნად მიიჩნევს. ამ “მძაფრი სუბიექტური შთაბეჭდილების” გაობიექტურებასა და “შეუთავსებლის შეთავსებას” (discordia concors) ელიოტი ასოციაციურ სახეთა ვირტუოზული კომბინაციით აღწევს. ზემოთ მოყვანილი ეპიზოდი ერთდროულად წარმოადგენს ისტორიის შესახებ ელიოტის პოეტურ მსჯელობასაც და ვივიენ ჰეივუდის ერთგვარ ფსიქოლოგიურ პორტრეტსაც. ეპიზოდის “She”, იმავდროულად მინიშნებაა ცნობილი ამერიკელი ისტორიკოსის, მწერლისა და მოგზაურის, ჰენრი ადამსის (1838-1918) ავტობიოგრაფიულ ნაშრომზე, რომელშიც ის ისტორიის პოზიტიურ მამოძრავებელ ძალად, ლიბერალიზმისა და პროგრესის სიმბოლოდ “ქალწულს” (Virgin) სახავს, “მანქანის” (Dynamo) საპირისპიროდ, რომელიც მისთვის საზოგადოების უსულგულო ტექნოლოგიზაციას განასა-ხიერებს.
“ჯერონშენის” შეუმზადებელმა მკითხველმა შეიძლება ისე ჩაიკითხოს შექსპირის “მეფე ლირის”, “ანტონიოს და კლეოპატრას”, “ვენეციელი ვაჭრის”, ჩეპმენის, ტურნერის, მიდლტონის, ბენ ჯონსონის, შემდეგ ისევ ჩეპმენის რემინისცენციები, რომ ვერც გააცნობიეროს, რომ მას საქმე აქვს ინგლისური რენესანსული დრამატურგიის პაროდირებასთან. გარკვეულწილად, მთელი ლექსი შედგება ელიზაბეთისა და ჯეიმზ პირველის დროინდელი დრამატურგების აზრობრივი და სტილური იმიტაციისაგან. მათი ცალ-ცალკე განხილვა ბევრს ვერაფრს ეტყვის ქართველ მკითხველს, მაგრამ ინგლისურენოვანი მკითხველისათვის ეს ყოველივე მახვილგონივრულ და ირონიულ თამაშად აღიქმება, “ოდესღაც გაგონილი მელოდიის” გახსენებისა და “მიხვედრის” სურვილს აღუძრავს მას. ამასთან, ელიზაბეთისა და ჯეიმზ პირველის ეპოქის დრამატურგთა პაროდირება ისე ორგანულადაა შერწყმული “ჯერონშენის” სხვა ასოციაციურ ელემენტებთან, რომ შეუმზადებელი მკითხველი ხშირად ვერ აღიქვამს ლექსის მსუბუქ არქაულ ინტონაციას, ვერც მის მძაფრ პაროდიულ მუხტს, ვერც ალუზიებსა და მათთან დაკავშირებულ წყაროებს. მაგრამ ის, რაც მასზე მაინც მოახდენს განცდით შთაბეჭდილებას, ძირითადია. ესაა ღრმა ემოციით გაჯერებული ელიოტის ლექსის ტექნიკური სრულყოფილება, რომელიც იმის საშუალებასაც იძლევა, რომ “ჯერონშენის” რთული ინტელექტუალურ-ემოციური კომპლექსი აღქმული იქნას არა კონკრეტულ-აზრობრივად, არამედ “როგორც მუსიკა” (რიჩარდსი). ესაა ალუზიის ხატოვანი ბუნების უშუალო ზემოქმედების შედეგი, განურჩევლად იმისა, თუ რამდენად რთულ აზრობრივ-ასოციაციურ მექანიზმს შეიცავს ის, როგორც “უჩვეულო”, პაროდიული, მოდერნისტული ტროპი.
თუ მაგალითს ქართული პოეტური ტრადიციიდან მოვიხმობთ, როდესაც ვკითხულობთ, რომ ნესტან-დარეჯანი “ქვე წვა, ვით კლდისა ნაპრალსა ვეფხი პირ-გამეხებული”, იშვიათად ვაცნობიერებთ (ან საერთოდ არ ვაცნობიერებთ) იმას, რომ “კლდისა ნაპრალი”, სადაც ნესტანი “ქვე წვა”, უბრალოდ, სარეცლის, ან ტახტის მეტაფორაა. უფრო მეტიც, რუსთველი ალბათ არც შექმნიდა ამ სახეს, თუ მკითხველის ცნობიერებაში სწორედ “სარეცლის”, ან “ტახტის” ცნება აღიბეჭდებოდა. დიდ პოეზიაში მეტაფორის აღსანიშნი ხშირად უკიდურესად პირობით სახეს ღებულობს და განცდით ფასეულობას კარგავს. ასე რომ, ისევ ელიოტის პოეტიკურ არსენალს თუ დავუბრუნდებით, “ჯერონშენის” უშუალო, “შეუმზადებელი” აღქმისას მკითხველისათვის სულაც არ არის აუცილებელი მთელი ასოციაციური სირთულის გაცნობიერება. ლექსის უჩვეულო მეტაფორი-ზაციის დონე ყველა შემთხვევაში წარმოქმნის სასურველ განცდით ეფექტს. მეორე მხრივ ცხადია ისიც, რომ მოდერნისტული ესთეტიკის სპეციფიკიდან გამომდინარე, რაც უფრო მეტ ასოციაციას გააცნობიერებს მკითხველი, მით უფრო მძაფრი იქნება კითხვისგან შექმნილი შთაბეჭდილება და განცდითი ეფექტიც შესაბამისად გამდიდრდება და დაიხვეწება.
ხშირად ისეც ხდება, რომ მეტაფორის აღსანიშნი არა მხოლოდ განცდით, არამედ აზრობრივ პირობითობასაც იძენს: ხატოვანება ელიოტისათვის აზრის ‘მხატვრული ფორმით გადმოცემის” საშუალება კი არ არის, არამედ მხატვრული აზროვნების არსია. “მოაზროვნე პოეტი”, უბრალოდ, აზრის ემოციური ექვივალენტის გამომხატველი პოეტია; თავისთავად აზრი პოეტს ნაკლებად აინტერესებს”, წერდა ის ესეში “შექსპირი და სენეკას სტოიციზმი”. “ჯერონშენის” უკიდურესად პესიმისტური, პირქუში ჟღერადობა მთელი ეპოქის ემოციურ განწყობილებას გამოხატავს, მაგრამ აზრები, იდეები, წარმოდგენები, რომელთა კომბინირებითაც ეს ემოციური მუხტი მიიღწევა, ელიოტისათვის განცდის გამოხატვის საშუალებაა და არა მსოფლმხედველობრივი კრედოს დეკლარაცია. სხვადასხვა ნასესხებ “იდეათა” მოხმობით, პოეტმა შესაძლოა განზრახ გაამუქოს, ან პირიქით, “გაახალისოს” კიდეც ლექსის სიტუაცია მისთვის სასურველი განცდითი ეფექტის მისაღწევად, მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ მას ყველა ამ “გამოყენებული” აზრისა სჯერა, ან “იდეების” სწამს. ცხადია, პოეტი გულგრილი ვერ იქნება იმ აზრთა მიმართ, რომლებსაც მისი პოეზია გამოთქვამს, მაგრამ ელიოტის “ფილოსოფიის” აღქმისას ზომიერი სკეფსისი ნამდვილად გამოსადეგი ინსტრუმენტია. “ძნელია იმის თქმა, – წერს იგი, – სწამდა თუ არა დანტეს თომისტური ფილოსოფია. ვერც იმას ვიტყვით, რამდენად სწამდა შექსპირს რენესანსის არეული და ეკლექტური სკეპტიციზმი. უკეთეს ფილოსოფიაზე დაყრდნობით რომ ეწერა შექსპირს, შესაძლოა უარესი პოეზიაც შეექმნა.Mმისი საქმე ეპოქის უდიდესი ემოციური დაძაბულობის გამოხატვა იყო იმაზე დაყრდნობით, რითაც მის ეპოქას მოუხდა აზროვნება.”
ამიტომაა, რომ “ჯერონშენის” საკმაოდ ხისტი და ნაკლებად ტოლერანტუ-ლი “ფილოსოფია”, რომელიც დღევანდელ ლიბერალურ ფასეულობათა მატარებელს, შესაძლოა, რეტროგრადულადაც მოეჩვენოს (ანუ ის, რომ ისტორია და რელიგია განუყოფელია, რომ კულტურის გადარჩენა მხოლოდ რელიგიას შეუძლია, რომ რელიგია კულტურის ისტორიის არსია და მისი წარმმართველი ძალა და ა.შ.), სიტყვასიტყვით არ უნდა იქნას აღქმული. ელიოტის მიზანი, უბრალოდ, აზრების “პოეტური დალაგება” რომ ყოფილიყო, მისი ლექსი, როგორც მხატვრული ნაწარმოები, ვერ შედგებოდა. “ჯერონშენის” განცდით-ინტელექტუალური სინთეზი, ევროპის სულიერი ცხოვრების მთელი ეს პესიმიზმით აღსავსე, პანორამული ტილო, შეუდარებლად უფრო რთულსა და დახვეწილ ესთეტიკურ მთლიანობას წარმოადგენს, ვიდრე ის “იდეური” მასალა, რომლითაც “მის ეპოქას მოუხდა აზროვნება”. მითუმეტეს, რომ ლექსში ასახულ ყველა კულტუროლოგიურ, თეოლოგიურ და სხვა თვალსაზრისთა ამოკითხვა მე-20 საუკუნის დამდეგის ტრაქტატებსა და გამოკვლევებშიც შეიძლება, მაგრამ ამგვარ შემეცნებით ვარჯიშს პოეზიით ტკბობასთან საერთო არაფერი ექნება.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

სწორი ხაზი

ზაზა ბავშვობაში ხატავდა. ერთხელაც, იმის გასარკვევად, თუ რამდენად ნიჭიერია მისი ვაჟი ხელოვნების ამ დარგში, ბატონმა რეზიმ მასთან სტუმრად მისულ თემო ჯაფარიძეს დახმარება სთხოვა. სამივენი მაგიდას უსხედან, ზაზა დაძაბულია და ცნობილი მხატვრისაგან სერიოზულ გამოცდას ელის. თუმცა სწამს, რომ თავისი შესაძლებლობების გამოვლენას მოახერხებს. ფანქარი ხელში აიღო, სულგანაბული ელის, რის დახატვას დაავალებენ. თემო ჯაფარიძე კი უცებ ეუბნება: “აბა ერთი სწორი ხაზი გამივლე……” რაო? სწორი ხაზი? პატარა ზაზა იბნევა, იმღვრევა, ვერ ხვდება, რაშია საქმე. პეიზაჟის, ნატურმორტის, პორტრეტის ან სულაც მრავალფიგურიანი კომპოზიციის დასახატად იყო განწყობილი, მას კი ეუბნებიან, სწორი ხაზი გამივლეო… რას იზამ, ეტყობა ასეა საჭირო, და ზაზაც მთელი მონდომებით იწყებს დავალების შესრულებას… გამახვილებული ყურადღებით მიაჩოჩიალებს ფანქრის წვერს ფურცლის სიბრტყეზე და მის მიერ დატოვებულ კვალს გაფართოებული თვალებით ჩასჩერებია. ლამისაა ხვითქი გაუვიდეს დამწყებ მხატვარს ერთი ხაზის გავლებაში, თემო ჯაფარიძე კი ღიმილით დაჰყურებს ამ ნატანჯ ხაზს, საბოლოოდ კი მკაცრი განაჩენი გამოაქვს: “არ გამოვა, არა, მისგან მხატვარი……”
ალბათ ეს იყო პირველი და უკანასკნელი შემთხვევა ზაზას ცხოვრებაში, როდესაც იგი სწორი ხაზის გავლებას შეეცადა. ცნობილი მხატვრის უცნაური დავალება ძენ-ბუდისტური გაკვეთილივით იყო, რომელსაც დამწყები ხელოვანი უნდა მიეხვედრებინა, რომ ყველაზე სწორი ხაზი ლაღი “მაზოკია”, რომ ყველაზე სწორი გზა ადამიანის შინაგან რხევებთან რეზონანსში მყოფი ზიგზაგია…
ზაზა თვარაძე გულისგულამდე, ძირისძირამდე ჩასწვდა ამ სიბრძნეს და ცხოვრებისეული და პოეტური მრუდეების იდუმალ სისწორეს ბოლომდე უერთგულა. ბავშვობის ეს ეპიზოდიც ალბათ ამიტომ შემორჩა ასე მძაფრად მის მეხსიერებას და ამიტომაც მოგვიყვა იგი ერთხელ მისთვის ჩვეული ირონიანარევი ემოციური დამაჯერებლობით.

სათაურის ძიებაში

წიგნი თითქმის მზადაა, სათაური კი არა და არ ჩანს. უკვე მეც ვთავაზობ სხვადასხვა ვარიანტებს, მაგრამ ზაზა ყველაფერზე თავს უკმაყოფილოდ აქნევს: არა, ეს ის არაა, რაც მას უნდა! წიგნში ლექსების გადაადგილება-გადმოადგილებამ, ამოყრა-ჩამატებებმა და ახალმა რედაქციებმა ნელ-ნელა იკლო, მაგრამ ის მაინც თითქმის ყოველდღე ამოდის რედაქციაში, თითო-ოროლა კორექტურა ან შესწორება შეაქვს კომპიუტერში, მერე ვსხედვართ და სასათაურე სიტყვების მისაგნებად მისი ლექსებიდან სხვადასხვა ფრაზებს უშედეგოდ გავიძახით…
დიდი ხანი გრძელდებოდა ეს რიტუალი, თავისი შემდგომი ჯიბეების მოქექვებით, დადიანზე ჩასვლებით ან უფრო ხშირად ზაზასთან სახლში ჩასხდომებით, სანამ ერთ დღეს ზაზამ კვლავაც არ შემოაღო რედაქციის კარი და რიხით არ შესძახა: მოვიფიქრე სათაური!
გახარებული შევაცქერდი, ველი, რას მეტყვის, და უცებ მესმის: “ტან-ცზი სიცივეში!” ღიმილი სახიდან ხელად გამიქრა, დაბნეული ვუყურებ ზაზას, მერე ვეკითხები: “დარწმუნებული ხარ?” ზაზამ შუბლი შეიჭმუხნა, დამაკვირდა და მეკითხება: “რა, არ მოგწონს?”
ჰო, ასე იყო. თავიდან არანაირად არ მომეწონა, არასერიოზული და ამავე დროს გაუგებარი მეჩვენა. ბევრი ვეკამათე ზაზას, ვარწმუნებდი, რომ მისი კრებული უკეთესი სათაურის ღირსი იყო, მაგრამ ზაზამ ქვა ააგდო და თავი შეუშვირა. რაღა დამრჩენოდა, დავნებდი. და მერე, წიგნის გამოსვლის შემდეგ, თანდათან მივხვდი, თუ რამდენად გაზრებული და მოტივირებული იყო ზაზას არჩევანი, რამდენად ზუსტად გამოხატავდა იგი მის პოეტურ ბუნებას.

ცეკვა თავის გადასარჩენად

ტან-ცზი ზაზას ბევრ მკითხველს ალბათ დღესაც კი ერთ-ერთი ძველი ჩინელი მოაზროვნე ჰგონია, თუმც კონფუციზე და ლაო-ძიზე ნაკლებად ცნობილი. ვინ იცის, ზოგიერთმა ენციკლოპედიებიც კი ქექა უშედეგოდ, რათა გაეგო, თავისი პირველი პოეტური კრებულის ყდაზე მისი სახელის გამოტანით ასე რატომ დააფასა ეს მავანი ტან-ცზი ზაზამ. სინამდვილეში კი არავითარი ფილოსოფოსი, იმპერატორი თუ მხედართმთავარი ტან-ცზი არ არსებობს, ეს გამოგონილი ჩინური ჟღერადობის გვარი ზაზასეული ტაკიმასხრული მეტამორფოზის შედეგად რუსულ ჟღერადობაში სულ სხვა მნიშვნელობას იძენს: ტანცი – ცეკვები… ანუ ცეკვები სიცივეში… რატომ სიცივეში? იმიტომ რომ სიცივეში გინდა-არ გინდა ხელ-ფეხი უნდა გაიქნიო, ანუ სულელურად უნდა აცეკვდე, თორემ გაიყინები, მოკვდები… ზაზა სითბოში არ ცეკვავს, ზაზა სიცივეში “ტანცაობს” თავის გადასარჩენად. და ეს განწყობა, ეს დამოკიდებულება მთლიანად გასდევს მის პოეზიას. სულიერი მარტოობის, უსასოობის, მიუსაფრობის ცივი სტრიქონები მუდამ აზელილია ლაზღანდარულ ინტონაციებში… ეს სალოსის ქმედებას გავს, და ასეცაა: ზაზა თვარაძე მთელი თავისი ბუნებით სალოსი იყო ქართული პოეზიისა. მას ღრმა შინაგანი ტრაგიზმის მიუხედავად არ შეეძლო სათქმელი მხოლოდ სევდიანი ფორმებით გამოეხატა. მას გამომწვევად უნდა ემოქმედა, მკითხველი თავისი ერთი შეხედვით უადგილო მაიმუნობებით უნდა გაეღიზიანებინა, შესაძლოა გაემწარებინა კიდეც – ვთქვათ “წინწყარო” “ნაბიჭვაროსთან” გაერითმა – ანუ თავისებური მეთოდებით უნდა გამოეფხიზლებინა – და მერე, გამოფხიზლებულ-გამწარებული, სამყაროს ჭეშმარიტი სახისაკენ მიებრუნებინა.

სახლი

მისი სულმუდამ არეული, მოუწესრიგებელი, აფორიაქებული და სტუმართმოყვარე სახლი ალექსანდრე ჭავჭავაძის ქუჩაზე როგორც იქნა გარემონტდა, განათდა, დამშვიდდა, ცივილური გახდა, მაგრამ ზაზა იქ მხოლოდ გარდაცვლილი მიბრუნდა… უკვე გვიანია, გარეთ, ორ ნაბიჯში, “სპეცნაზი” და სამხედრო ტექნიკა დგას, ყველა წავიდა, მხოლოდ ღამისმთევლები – მე და დათო ქართველიშვილი დავრჩით. ზაზას მეუღლე მანანა ჯერ კიდევ ჩვენთანაა, ვსხედვართ, ზაზაზე ვლაპარაკობთ. მანანა ისეთ დეტალებს იხსენებს, რომ ვხვდებით, მაინც რამდენად უცნობი იყო თითქოს ასე კარგად ნაცნობი ჩვენი მეგობარი…
… ზაზა და მანანა ახალი დაქორწინებულები არიან, და როდესაც სახლიდან ერთად გადიან, ხის კიბეებს ჩაივლიან თუ არა, ზაზა უცებ ჩერდება, ფიქრდება და მანანას ეუბნება: “უი, სახლში რაღაც დამრჩა. მომიცადე, ახლავე ავიღებ და მოვბრუნდები.” მანანა უცდის, ზაზა რამდენიმე წუთში მართლა უკან ბრუნდება და ისინი გზას აგრძელებენ. და ეს სცენა მეორდება და მეორდება. თითქმის ყოველ გასვლაზე ზაზას სახლში რაღაც რჩება. ერთხელაც, დარჩენილი ნივთის ასაღებად აბრუნებულ ზაზას შეაგვიანდა. მანანა დგას და უცდის. დგას და უცდის. მერე კიბეებს აუყვა, – რაშია საქმე? – ფიქრობს. კარი შეაღო: ზაზა ხატთან დგას და ლოცულობს. მანანამ ჩუმად მოხურა კარი და გაბრუნდა. მისი სახლში შემოსვლა ზაზას არ გაუგონია. მანანას კი არასდროს უთქვამს მისთვის რომ ფარულად მლოცველი დაინახა, მუდამ მშვიდად იდგა ხოლმე ქუჩაში და ელოდა ვითომ დავიწყებული ნივთის ასაღებად სახლში აბრუნებულ პოეზიის სალოსს.

ქართველები და ინგლისელები

ძნელი იყო ზაზასთან დამეგობრება. ამ გზაზე სულიერი გაროზგვის მწარე სეანსების გარეშე ვერ გაივლიდი. ყოველი ადამიანის მინუსებს იგი თავისი რენტგენული მზერით საოცრად ზუსტად ხედავდა და მეგობრობის თუ უბრალოდ თანამეინახეობის ახალ კანდიდატს საერთო კამპანიაშიც კი მოურიდებლად პირში ახლიდა. ეს მკაცრი გამოცდა იყო და თუ ამ გამოცდას ჩააბარებდი, მხოლოდ ამის შემდეგ დაძრავდა იგი კრინტს შენი დადებითი თვისებების შესახებ, რომლებიც მსგავსად უარყოფითი თვისებებისა, ალბათ თავიდანვე შემჩნეული და დაჭერილი ჰქონდა.
ზაზა ბრაზობდა: ბრაზობდა ადამიანების, ერების, სამყაროს საცოდაობაზე, არასრულყოფილებაზე. ძალიან ბევრს ბრაზობდა ქართველებზე – მათ მომავალზე, მათ ბედ-იღბალზე საუბრისას ყოველთვის პესიმისტი იყო. თუმცა თავისი იდეალიც ჰქონდა: ინგლისი. Mმუდამ ინგლისურ ლიტერატურას კითხულობდა; მუდამ ინგლისურ ლიტერატურაზე ლაპარაკობდა; მუდამ ინგლისის საფეხბურთო ჩემპიონატს უყურებდა; მუდამ ოცნებობდა, საქართველო, როგორც სახელმწიფო, ინგლისს დამგავსებოდა. სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე ოცნება აუხდა და თავისი იდეალური ქვეყანა ნახა.
“ეს ქართველები სულ მოკუზულები, მხრებში თავჩარგულები დადიან, თითქოს უნდათ, ვიღაცას მიეპარონ და რაღაც დაუშავონ, ინგლისელები კი წელში გამართულები, გახსნილები, რაღაცნაირად უბოროტონი არიან…” – გვითხრა ზაზამ, როდესაც ვკითხეთ, თუ რა განსხვავებაა ქართველებსა და ინგლისელებს შორის.
მაგრამ ვითომ ბოლომდე ასეთი მისაღები და მართლა ოცნების ქვეყანა იყო მისთვის ინგლისი? თუ იგი მას კონტრასტისთვის დასჭირდა, დასჭირდა მეორე პოლუსი, რათა მის საფიძველზე, როგორც სალოსს, დამაჯერებელი გაფიცხება შესძლებოდა საქართველოზე?

მიზანსმიღმიერი ლექსები

ზაზა ლექსებში ხშირად ფიცხდებოდა.
ზაზას ლექსებში ხშირადაა წამოკივლებები, შეძახებები.
ზაზას ლექსებში არა მარტო ადამიანები ყვირიან, არამედ ბუზებიც, ჩიტებიც…
ვერსიფიკაციის უბადლო მცოდნე ხშირად ლექსის ზომას და რიტმს სწორედ მაშინ არღვევს, როცა სურს, ლექსში ხმას აუწიოს.
და მერე მოდის საოცარი სევდა…
და მერე მოდის მატრაბაზობა…
და მერე ისევ ყვირილი და მერე ისევ სევდა…
ერთხელ, ბავშვობაში, დაავალეს სწორი ხაზი გაევლო…
მას შემდეგ ბნედიანის ენცეფალოგრამასავით დაიწყო თრთოლვა მისმა სამყაროსეულმა ხედვამ, მისმა პოეზიამ.
მას მერე გიჟურად აცეკვებს ზაზა თავის მკითხველს ყინვაში, სხეულს უთბობს და სიცოცხლეს უნარჩუნებს…
მისი ლექსები გაურკვეველი, გაუგებარი მიმართულებით მოძრაობენ და სტანდარტულ პოეტურ სამიზნეებს აცდენილები არიან.
“არც კი მახსოვს, რამდენი რამ გავლექსე,
მაგრამ მიზანს სამწუხაროდ აცდა.”
აცდა?..
ზაზას ლექსების რუსულ ენაზე ბრწყინვალედ მთარგმნელმა, შესანიშნავმა პოეტმა და ადამიანმა მაქსიმ ამელინმა მოსკოვის პოეტურ ბიენალეზე მისი “უფრთო ბუზები” წაიკითხა. მე, ზურა რთველიაშვილი და მაქსიმი სახლში გვიან დავბრუნდით. მაქსიმის მეუღლე ანია ზოლოტარიოვა, ასევე პოეტი და ქართული პოეზიის მთარგმნელი თავისი ხუთი წლის ქალიშვილის, ლენას ლექსს გვაჩვენებს. ლექსი ბუზებზეა. ანიას ლენა პოეზიის საღამოზე წამოყვანილი ჰყავდა და თურმე მასზე ყველაზე ძლიერი შთაბეჭდილება “უფრთო ბუზებმა” მოახდინა. სახლში რომ დაბრუნდა, ლენამ თოჯინები წინ დაისვა და დეკლამირება დაიწყო. ანიამ მიაყურადა, მერე ჩაეკითხა. ლენამ აღიარა, რომ ლექსი მაქსიმის მიერ წაკითხული ლექსის გავლენით დაწერა. ანიამ ჩაიწერა ეს ლექსი და მე იგი თბილისში ჩამოვიტანე, რათა ზაზასთვის გადამეცა. მაგრამ თბილისში ჩამოსულს, ზაზა უკვე საავადმყოფოში დამხვდა. საავადმყოფოშიც წავუღე ლექსი, მაგრამ იქ პოეზიის საღამოს გამართვის განწყობა უკვე აღარ იყო…
მახსოვს იმავე ლექსზე რამდენიმე წლის წინ, თბილისში, დმიტრი პრიგოვის რეაქციაც. ამ ლექსის მოსმენის შემდეგ როგორ მიუჯდა მაქსიმს, როგორ ჩაეკითხა ავტორის ვინაობაზე, მერე როგორ გამოართვა ჟურნალი და საკუთარი თვალით, ყურადღებით წაიკითხა “უფრთო ბუზებიც” და სხვა თარგმანებიც.
ასეთი მიზანს აცდენები და მიზანსმიღმა გარტყმები – 5 წლის ლენათი დაწყებული, რის არ მნახველი პრიგოვით დამთავრებული – ჩვეული რამ იყო ზაზასათვის.
ის, რაც მასში ყვიროდა და ცეკვავდა, სხვებსაც ცეცხლივით ედებოდა. თუმცა ცეცხლს უფრთხიან და ზაზასაც ბევრი უფრთხოდა.
მატრაბაზ ზაზას.
მარტოსულ ზაზას.
მეამბოხე ზაზას.
დაუნდობელ ზაზას.
სალოს ზაზას.
ღვთისმოშიშ ზაზას…

11-13 აპრილი. 2008.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

მაგონდება ის დრო, როცა ზაზამ ველოსიპედი შეიძინა და ქალაქში დადიოდა. სპორტულ ველოსიპედს ხელის მუხრუჭებიც ჰქონდა და ზაზა მუხრუჭების მოზიდვისას ფრთხილად აბიჯებდა ფეხს ქვაფენილზე. ველოსიპედით ქალაქის ქუჩებში სიარული საკმაოდ თამამი გადაწყვეტილება იყო, მაგრამ ამ სითამამეს სიფრთხილეც ახლდა, რაც არ შეიძლებოდა არ შეგემჩნია ზაზას თავისუფალ ქცევაში და მოძრაობაში.
იმხანადვე, ზაზას წიგნებს შორის მივაგენი ინგლისური ნოველების კრებულს, სადაც შესანიშნავი პოეტის, დილან თომასის ერთი ნოველაც იყო შესული. ამ ნოველაში აღწერილი იყო როგორ მოძრაობდნენ ველოსიპედისტები მთებს შორის გაჭრილ ტრასაზე. მოთხრობის მთავარი პერსონაჟი შორიდან გაჰყურებდა ველოსიპედისტებს და ფერად მაისურებში გამოწყობილი მათი გუნდი სევდას აღუძრავდა. ასეთივე სევდა მერევა ახლა, როცა ქალაქის რომელიმე მთავარ ქუჩაზე მიმქროლავ ზაზას წარმოვიდგენ.
ველოსიპედით ქროლვა მისი დროებითი გატაცება იყო. ერთხელ სწორედ ამ ველოსიპედით მომაკითხა სამსახურში და შაბათ-კვირას ქალაქგარეთ გასვლა შემომთავაზა. იმხანად ჩვენ წესად გვქონდა ქცეული ქალაქგარეთ სიარული. რამდენიმე კაცი თავს ვიყრიდით და თბილისის შემოგარენში ტყე-ტყე აღმა-დაღმა დავეხეტებოდით. მიგვქონდა საგზალი, ზოგჯერ რამდენიმე ბოთლი ღვინოც და ბუნების წიაღში მცირე სერობებს ვაწყობდით. კოჯორში ავტობუსით ავდიოდით, იქიდან ვიწრო ბილიკით ქოროღლის ციხეს ვუქცევდით მხარს, კიდევ საკმაო მანძილს გავივლიდით და ქვემოთ, თამარისდროინდელი კაბენის მონასტრის ნანგრევებისკენ ვეშვებოდით. იქ, პატარა მდინარის პირას, ერთი უშველებელი კაკლის ხე იდგა. ამ კაკლის ხის ჩრდილქვეშ მანამდე ვისხედით, სანამ მზე კარგა გვარიანად არ გადაიწვერებოდა.
როგორღაც ისე მოხდა, რომ იმ ხანებში ყველა შემოგვეცალა და მარტო მე და ზაზა დავრჩით. ამიტომ, რაკი სხვები არ მოდიოდნენ, ჩვენ ორმა გადავწყვიტეთ წავსულიყავით კაბენში. ჩვეულებისამებრ ავიკარით გუდა-ნაბადი და გზას დავადექით. კოჯორში ჩასულებმა ნაცნობი ბილიკი მოვძებნეთ და კაბენამდე მშვიდობით ჩავაღწიეთ, ოღონდ რადგან ორნი ვიყავით, ჩვეული რიტმი დაგვერღვა. გზადაგზა ვჩერდებოდით, ვლაპარაკობდით, ვისვენებდით. იმ დღეს საგზალიც ნაკლები წავიღეთ. ვიდრე კაბენამდე ჩავიდოდით, ერთ პატარა წყაროსთან ამოვაწყეთ სანოვაგე და სახელდახელოდ წავიხემსეთ. ასე რომ, კაბენში აღარ გავჩერებულვართ, ლაპარაკით ავუყევით კიკეთისკენ მიმავალ აღმართს, რის ვაი-ვაგლახით ავათავეთ კლდოვანი ფერდობი, მერე ვრცელი მინდვრები გადავიარეთ, ტყეში შევედით და კიკეთიდან ავტობუსით თბილისისკენ გამოვბრუნდით.
მოვდიოდით ქალაქისკენ და რაღაცნაირი უკმარისობის გრძნობა გვქონდა, თითქოს, რაც გვსურდა, ის ვერ ავისრულეთ. არადა, გაზაფხულის მშვენიერი საღამო იყო და არ გვინდოდა ასე სწრაფად გავცლოდით ბუნების მყუდრო სამყოფელს.
დილიდანვე, ტყეში რომ შევედით, ორივეს რაღაც ჩუმი მღელვარება დაგვეუფლა. იქ უკვე აკრეფილიყო ზამთრის ნედლი ნაკვალევი. ისეთი შთაბეჭდილება გრჩებოდა, თითქოს ვიღაცამ დატოვა აქაურობა და უკანმოუხედავად წავიდაო. თითქოს წავიდა ზამთარი და რაღაც ისეთი წაიყოლა, რაც უკან აღარასოდეს აღარ დაბრუნდებოდა. რა იყო ეს? ალბათ, დრო, ჩვენი ცხოვრების რაღაც ნაწილი, რომელიც ზამთართან ერთად გაქრა. ამის შეგრძნება, რა თქმა უნდა, ნაღველს იწვევდა, მაგრამ ამ ნაღველს აქარწყლებდა ხეების ძირში ამოწვერილი ყოჩივარდები. ტყეს ხასხასა სიმწვანე გადაჰკრავდა.
ზაფხულობით ზაზა თავისიანებთან ერთად წყნეთში ისვენებდა. ქალაქისკენ წამოსულებმა ნაცნობი სახლი შევნიშნეთ და ზაზამ მითხრა, მოდი, აქ ჩავიდეთო. მართლაც, ჩამოვედით, ჭიშკარი შევაღეთ და ცარიელ ეზოში შევედით. უკვე აქაც იგრძნობოდა გაზაფხულის ცხოველმყოფელი ძალა. ნელა ახლოვდებოდა საღამო და ჩრდილებიც ახასხასებულ მოლზე სხვაგვარად წვებოდა.
სახლიც ცარიელი იყო და ფანჯრებიდან უკვე გამოზამთრებული სიცარიელე იმზირებოდა.
ბედად, საგზლის მცირე ნაწილი შემოგვრჩენოდა და იქვე ეზოში ქვებზე ჩამოვსხედით.
– ახლა ერთი ბოთლი ღვინო დაგვამშვენებდა! – თქვა ზაზამ.
მე არ გამოვპასუხებივარ, რადგან ეს ნატვრა იმ ვითარებაში იმდენად მიუღწეველი მეჩვენა, რომ გაჩუმება ვარჩიე. თვითონაც ისეთი ხმით ლაპარაკობდა, შეატყობდი, ბევრი არაფრის ეიმედებოდა. ერთხანს ასე ვისხედით, მერე დარჩენილი საგზალი ამოვაწყეთ და სერობას შევუდექით. ცოტა ხანში ზაზა წამოდგა, ხელით ონკანი მოსინჯა, მერე ჭიქის მოსატანად შენობისკენ გაემართა, იქვე, პირველ სართულზე სარდაფის კარი შეხსნა და გაუჩინარდა.
არ გასულა დიდი დრო, რომ ზაზამ სარდაფიდან თავი გამოყო. აშკარად შევატყვე, სახეზე სხვაგვარი გამომეტყველება აღბეჭდვოდა. მერე მთლიანად გამოჩნდა, უფრო მხნედ და ამაყად მოაბიჯებდა. ხელში, რაოდენ გასაკვირიც უნდა ყოფილიყო, ორი კვარტიანი ღვინის ბოთლი ეჭირა. ჩამოჯდა, იქვე დაგდებული ტილოს ნაჭრით ბოთლებს მტვერი შემოაცალა, მერე საცობი წააძრო და გაურკვეველი სითხე ჭიქაში ჩამოასხა.
– ალბათ ღვინოა, აბა, რა იქნება? – თქვა არცთუ ისე თავდაჯერებულმა.
გავსინჯეთ, ღვინო იყო. გაკვირვების თუ გაოცების თავი აღარ გვქონდა, ნამგზავრები და დაღლილები ვიყავით და პირდაპირ საქმეზე გადავედით – სადღეგრძელოებს შევყევით. გულის სიღრმეში ორივეს გვიკვირდა და გვიხაროდა, მაგრამ გარეგნულად არ გამოგვიხატავს. სადღეგრძელოს სადღეგრძელო მოჰყვა. ჩვენდა გასაკვირად, გვარიანად შევზარხოშდით, რადგან ეს იყო ძელგი, ჭაჭაზე დაყენებული მუქი ფერის კახური ღვინო.
– ნეტავ როგორ შემორჩა ეს ორი ბოთლი კახური ღვინო? – იკითხა ზაზამ.
კარგა ხანს ვისხედით. რა აღარ მოვყევით – იმ მთისა და ამ ბარისა, რას აღარ მივედეთ და მოვედეთ. თითქოს მანამდე რისი გამოთქმაც გვინდოდა და ვერ ვამბობდით, უეცრად ამოგვეთქმევინა.
უკვე ჩამოღამდა კიდეც და ჩვენი ლაპარაკი იმ ცარიელი აგარაკების მდუმარებაში შეშაზე დაკრული ცულის ხმასავით ჩაგვესმოდა.
წყნეთიდან ბოლო ავტობუსს გამოვყევით. მივდიოდით ელნათურებით განათებულ წყვდიადში და ვატყობდით, უკმარისობის გრძნობა, რომელიც აქამდე გვაწვალებდა, სადღაც გამქრალიყო. ახლა უფრო ცხადად იგრძნობოდა, რომ ბუნების რაღაც აუხსნელ მადლს ვეზიარეთ, იმ დღეს რაღაც იდუმალი ზღურბლი გადავლახეთ.
ქვემოთ ქალაქი გაწოლილიყო, ღამის სინათლეებით განათებულ ქალაქს ჯერ არაფერი ეტყობოდა გაზაფხულის მოახლოების. იქ ცხოვრება ჩვეულებრივ კალაპოტში მიედინებოდა. თითქოს, ყველას საწუხარი და საფიქრალი ერთად მოეგროვებინათ. სინათლეები უცნაურად იყო გაბნეული მთელი ქალაქის სიგრძეზე. ქალაქი მკაცრი ცხოვრებით ცხოვრობდა. ყოველ შემთხვევაში, ასე ჩანდა ზემოდან. ჩვენ კი რაღაც სხვა განწყობით ვბრუნდებოდით ამ უზარმაზარ ტაფობში.
ახლა, იმ დღეს რომ ვიხსენებ, ასეთი აზრი მებადება: რა ცოტა ჰყოფნის ზოგჯერ ადამიანს და მერე ისიც ხელიდან ეცლება…

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

19-ე საუკუნის პირველ ნახევარში, სანამ ტფილისში პრესა გაჩნდებოდა და ცნობისმოყვარე მოსახლეობა “გაზეთში ჩაგდებული” ამბებით დაიწყებდა საზრდოობას, ქალაქში ინფორმაციის მთავარ მატარებლებად და გადამცემებად ე.წ. “რაამბავისტები” არსებობდნენ. მაქსიმე ბერძნიშვილმა თავის ერთ კარგ წიგნში კარგი აბზაცები მიუძღვნა ამ ინსტიტუტს, “სალაყბოს”, ანუ “ამბავისტებს”, რომლებიც მაშინ ბატონის მოედანზე იყრიდნენ თავს (ბატონის მოედანს 1828 წელს გუბერნატორის მოედანი დაერქვა, მოგვიანებით ეგზარქოსისა, დღეს კი, ერეკლეს მოედანი ჰქვია) და ქალაქის მოსახლეობას საინფორმაციო წყურვილს უკლავდნენ. ამბავისტებისკენ აპარებდნენ ყურს ჯერ კიდევ 1800 წელს გენერალი ლაზარევი და საქართველოს მომავალი მთავარმართებელი კნორინგი, ამავე მოედანზე შეხვდა ქართული საზოგადოება ქვეყნის ანექსიასაც, ერთი წლის შემდეგ, აქვე გაირჩეოდა 1812 წლის კახეთის აჯანყების დეტალები და 1832 წლის ცნობილი შეთქმულების ცინცხალ ამბებსაც აქ შეიტყობდნენ ტფილისელები.
200-ზე მეტი წლის შემდეგ, საქართველოს მორიგი ოკუპაციისას, სამწუხაროდ ზუსტად იგივე სიტუაცია დავინახეთ ჩვენს დედაქალაქში. საომარი მოქმედებებიდან 2-3 დღის შემდეგ, როცა მოსახლეობა საბოლოოდ დარწმუნდა, რომ ოფიციალური ტელევიზიებიდან ვერაფერს ახალს ვერ გაიგებდნენ, როცა სახელდახელოდ შექმნილი “საინფორმაციო ცენტრის” ტრიბუნიდან საკმაოდ უცნაური განცხადებები გააკეთეს ენადაბმულმა ქართველმა პოლიტიკოსებმა, თავად “საინფორმაციო ცენტრმა” კი წესად შემოიღო ღამის 10-11 საათზე დამშვიდობება, ხალხმა პარლამენტის წინ (სხვა მოედნებზეც) შეკრება დაიწყო და თავისი ძალებით სცადა ინფორმაციის მოპოვება (არადა მაშინ საკმაოდ რთული იყო ადგილის პოვნა ამგვარი შეკრებებისთვის, იმიტომ, რომ მთელი ქალაქი ხელისუფლების თხოვნით მოწყობილი აქციების ტალღაში იყო გახვეული).
ამ დროისთვის, როცა პირველი “ამბავისტური” მიდრეკილებები გამოჩნდა საზოგადოებაში, ზოგიერთ ინტერნეტ-ფორუმზეც კი უკვე ძალიან იყო შეზღუდული ფორუმელთა უფლებები, ზოგიერთი კი საერთოდაც, დახურეს. გამორთეს მთელი რუნეტი (რუსული ტელეარხები კონფლიქტის პირველივე საათებში გათიშეს) და ყველაზე მრავალმომხმარებლიან ქართულ ელექტრონულ გამოცემებში გამოჩნდა გაფილტრული ინფორმაციები.
ყველაფერ ამის გამო, “ამბავისტების” ინსტიტუტი მთელი თავისი სისავსით აღდგა (ძალიან გთხოვთ, რიგით თბილისურ ჭორებთან ნუ გავაიგივებთ “ამბავისტების ღვაწლს”, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგს შეიძლება საკმაოდ ბუნდოვანი ეჩვენოს მათ შორის ზღვარი) და გარკვეული დროის მანძილზე ასეულობით ადამიანი მისი ამბებით იკვებებოდა. რამდენჯერმე მყავს ეს ხალხი ნანახი პარლამენტის წინ, სადაც ერთად იყრიდნენ ხოლმე თავს თბილისელები, რამდენიმე სამხედრო, დევნილები – რომლებიც სულ რაღაც ორი დღის წინ მოსწყვიტეს მშობლიურ მიწას – ჰოდა იდგნენ და ამბებს ყვებოდნენ. “ამბავისტური” თავყრილობები ეწყობოდა მცირემომხმარებლიან ინტერნეტ ფორუმებზეც, ხოლო “დიდ ქართულ” ფორუმებზე “ამბავისტურ” აზრთა გაცვლა-გამოცვლას შსს-ს ვოლონტერები აკონტროლებდნენ, მიდიოდა წაშლისა და რედაქტირების ურთულესი პროცესი, ზოგი გაფრთხილებასაც კი იღებდა, ხშირი იყო ე.წ. “ბანის” შემთხვევებიც. თუმცა ხანდახან ისეც ხდებოდა, რომ რედაქტირებით გადაღლილი აქტივისტები იძინებდნენ და გვიან ღამით ბურთი და მოედანი “ამბავისტებს” რჩებოდათ. მახსენდება 11 აგვისტოს ღამის 4-5 საათი, როცა თბილისში რამდენიმე ბომბი ჩამოაგდეს. რა თქმა უნდა, ეგრევე ტელევიზორი ჩავრთე. ტელევიზორში შსს შიშინებდა. გამახსენდა, რომ “საინფორმაციო ცენტრი” იმ საღამოსაც 10 საათზე დაგვემშვიდობა, ასე რომ, ჩვენი არხებიდან ვერაფერს შევიტყობდი. ჰოდა ავდექი და ერთ-ერთ დიდ ქართულ ფორუმს მივაკითხე. იქ უკვე გაეხსნათ 3 წუთის წინ მომხდარზე თემა, “მიმდინარეობდა კვლევა-ძიება…” მოკლედ, დაახლოებით 10 წუთში ფორუმელებმა ზუსტად დაადგინეს ბომბების ჩამოყრის ადგილი, ერთმა მაღალსართულიანი კორპუსის მცხოვრებმა კი ფაქტის ამსახველი ფოტოებიც კი “დაყარა” ფორუმზე.
მეორე დღეს ის ფორუმი დახურეს.

ალღოთი გამორჩეული

სულ სხვა ცხოვრება დაიწყო 11-12 აგვისტოდან, ამ დროს უკვე ვგრძნობდი ჩემს თავში რაღაც ცვლილებებს, “ერთ მშვენიერ დღეს კი, ამ წერილის ავტორმა გაიღვიძა და აღმოაჩინა, რომ საშინელ მწერად გადაქცეულიყო”. მოკლედ, მოხდა წარმოუდგენელი მეტამორფოზა და მეც “ამბავისტი” გავხდი, მაიძულეს. ეს ის დღეები იყო, როცა უკვე პირველი აზრიანი გამოხმაურებები გამოჩნდა უცხოურ პრესაში და მეც, რა თქმა უნდა, უფრო მეტად მივეჯაჭვე ინტერნეტს.
ამ სტატიების მხოლოდ სათაურებისთვის რომ გადაგვევლო თვალი, საკმარისი იქნებოდა, რათა ჟარგონით კარგად გაჯერებული ჩახლართული სიუჟეტი მიგვეღო ეფექტური დასაწყისითა და ბუნდოვანი გაგრძელებით. ამ სათაურებს მიღმა ცნობილი და უცნობი ავტორები, მწერლები, ანალიტიკოსები, პოლიტიკოსები და ზოგჯერ, უბრალოდ ხუმარა ხალხიც კი გამოერეოდა ხოლმე. გლობალურ ქსელში, უფრო კონკრეტულად კი დასავლური გამოცემების ვებ-გვერდებზე იმდენი ნაწერი დაგროვდა ჩვენს ქვეყანაში მომხდარისადმი მიძღვნილი, რომ გარკვეული “ალღოს” გარეშე შეუძლებელი გახდებოდა მასთან გამკლავება. ეს “ალღოც” ამ სტატიების კითხვისას გამომუშავდა, მისი წყალობით უკვე ლამის გრაფიკული გარეგნობით შემეძლო სტატიის შინაარსისა და პათოსის ამოცნობა, რომ არაფერი ვთქვათ ავტორის გვარზე და გაზეთის დასახელებაზე. ამ “ალღოს” ანატომიის აღწერა შორს წაგვიყვანდა, ამიტომ სჯობს მისივე წყალობით გამოფილტრულ თემატურ ბლოკებს გადავხედოთ, რომელიც ამ ზღვა მასალიდან გამოირჩა.

სააკაშვილი და “რედ ბული”

სჯობს ყველაზე მშობლიურით და ახლობელით დავიწყოთ, ჩვენი პრეზიდენტით, რომელზეც პირველი მწვავე შეფასებები პირველივე სტატიებში გამოჩნდა. მაგალითად, ბრიტანელმა “მტრედმა” (“ქორებად” და “მტრედებად” დანაწევრების პრინციპებს შემდეგ თავებში გავეცნობით) რობერტ სკიდელსკიმ სააკაშვილს “უჭკუო პოლიტიკოსი” უწოდა, რომელიც “შეეცადა ქვეყნის თეორიული სუვერენიტეტი პრაქტიკულად ექცია და შედეგად საქართველოს თეორიული სუვერენიტეტიც კი დაკარგა”. წერილს იგი იმით ამთავრებდა, რომ სააკაშვილის თავიდან მოშორებას გვირჩევდა, “არა სამხედრო დანაშაულებისთვის, არამედ სრული არაკომპეტენტურობისთვის”. ანატოლ ლივენი (“თაიმსიდან”) სააკაშვილს დასავლეთისთვის ხაფანგის დაგებაში ადანაშაულებდა. მისი სიტყვით, “როგორ შეიძლება ენდო ადამიანს, რომელიც ცდილობდა ომში ისე ჩავეთრიეთ, რომ აზრიც კი არ გვკითხა ამის შესახებ”. სხვა ავტორი კი პირიქით, ხაფანგის მსხვერპლად სახავდა მას: “ამოთხარეთ ორმო საქართველოს ლიდერის თვალწინ და დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ იგი იქ ჩავარდება”.
ერთი სიტყვით, დასავლეთში მეტაფორებისა და შედარებების ყველა თესაურუსი მოაღეს სააკაშვილის დასახასიათებლად, ნაირნაირი სახელითა და ზედსართავით ამკობდნენ მას. ბჟეზინსკიმ მის ნაბიჯს “ბრიყვული” უწოდა, სხვებმა “იმპულსური”, “თავხედური” და “გაუწონასწორებელი”, მეთ ბრაიზამაც კი გაიმეტა სიტყვა “შეცდომა”. ყველა ერთხმად ამბობდა, რომ მოუთმენელმა სააკაშვილმა არაფრად ჩააგდო ამერიკელთა გაფრთხილებები და მაინც გაება პუტინის ხაფანგში (არადა ჩვენ პირიქით ვიცოდით, ღმერთი, რჯული, სააკაშვილი აფრთხილებდა დასავლეთს).
თუმცა ჩვენს პრეზიდენტს ქომაგებიც ბლომად აღმოაჩნდნენ, და ესენი არ იყვნენ მხოლოდ ბალტიისპირელი ან პოლონელი ანალიტიკოსები და ჟურნალისტები, არამედ ცნობილი ამერიკელი მწერალი (როგორც იგი თავის თავს უწოდებს) და ჩვენი პრეზიდენტის მეგობარი (ესეც მისგან ვიცით) მელიქ კაილანი (წერს გამოცემებისთვის, Wall Street Journal, Vogue, New York Times, Forbes და ა.შ.). იგი ლამის ერთად-ერთი იყო დასავლელ ავტორთაგან, ვინაც ჰალსტუხის ღეჭვის ცნობილი კადრების საპასუხოდ მწვავე გულისტკივილით ამოსთქვა: “გამოჩნდა აბსურდული და დესტრუქციული ვიდეოკადრები, სადაც პრეზიდენტი საკუთარ ჰალსტუხს ღეჭავს (იგი ხანდახან ხელსახოცსაც ღეჭავს, რათა მოწევის სურვილი დაძლიოს), მუსირებს აზრი იმის შესახებ, რომ სააკაშვილი მასტიმულირებელ პრეპარატებს იღებს, სინამდვილეში კი გასამხნევებლად იგი Red Bull-ს სვამს”.
მემგონი უნდა ვენდოთ ამ კაცს, იგი ხომ ბოლო 1 თვის მანძილზე დაწერილ ყველა სტატიაში აღნიშნავს, რომ საათები კიარა, დღეები გაუტარებია პრეზიდენტის გვერდით და კარგად იცნობს მას, ისევე, როგორც ჩვენს ქვეყანას. რასაც ვერ ვიტყვით შემდეგი ქვეთავის გმირებზე.

სტალინის საჩუქრები

კიდევ კარგი ტაბლოიდების ვებ-გვერდებს არ ვათვალიერებდი, თორემ აი იქ კი მართლა ბევრ სისულელეს მოაგროვებდა კაცი. ამის მიუხედავად, უცოდინრობა და არასწორი დასკვნები “რესპექტაბელურ” გამოცემებშიც ბევრი იყო. უპირველეს შეცდომად ფუკუიამას ძველი იდეები მიიჩნიეს. ყველა, ვისაც არ ეზარებოდა, ფუკუიამას დასცინოდა ისტორიის დასასრულის გულუბრყვილო იდეის გამო, ერთმა ისიც კი დაუწერა, “ისტორიამ თავისი სვლა განაახლა და მისი დასასრულის მაცნეც კუდში ამოიყენა მაჩანჩალად”-ო. ძალიან ბევრს ამასთან დაკავშირებით სხვა არაფერი გაახსენდა “ისტორიის დასასრულზე” სოლჟენიცინის რეაქციის გარდა, “ახალი სასტიკი ძალის შესახებ”. ერთი სიტყვით, საქართველოში განვითარებულმა მოვლენებმა თავიდანვე აჩვენეს ზოგიერთი იდეის უსუსურობა, რაც მოგვიანებით უცოდინრობითა და არასწორი მოთხოვნებით დაგვირგვინდა.
მაგალითისთვის, ზემოხსენებული რობერტ სკიდელსის აზრით კრიზისის გადაწყვეტა მხოლოდ საქართველოზე იყო დამოკიდებული, მხოლოდ მას შეეძლო. ხოლო ალენ მინკი, ლევი-გლუკსმანთან პოლემიკაში აღნიშნავდა, რომ ისტორია სერბებს უფრო სწყალობდა, ვიდრე ქართველებს, რადგან კოსოვო საუკუნეების მანძილზე სერბებს ეკუთვნოდათ, სამხრეთ ოსეთი და აფხაზეთი კი სტალინის რეჟიმმა მიუერთაო საქართველოს. სტალინური მიერთების ბრიყვულ იდეას იზიარებს და სამარცხვინო ნიუანსებით ავსებს სახელოვანი ნოამ ჩომსკიც. იგი პირდაპირ ამბობს, “ოსეთი სტალინმა თავის სამშობლოს, საქართველოს გადასცაო” და შემდეგ სოფისტური გაღრეჭვით გვაწვდის მახვილგონივრულ დასკვნას: “არსებითად, დღეს დასავლური სახელმწიფოები ამტკიცებენ: სტალინის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები განუხრელად უნდა დავიცვათ”-ო.
კიდევ უფრო “ჭკვიანურ” კითხვას სვამს ერთი ფრანგი მიმომხილველი “ფიგაროდან”: “ნუთუ მართლა შეუძლია იოსებ სტალინის ქვეყანას რუსეთის მტრად გადაიქცეს?”.

“რუსული ცივილიზაცია”

სულ მალე გაირკვა, რომ რუსეთში ქვეყანა კიარა, მთელი ცივილიზაცია იგულისხმებოდა. ეს ქვესათაური, მართალია უცნაურად ჟღერს, მაგრამ ზოგიერთი მიმომხილველის სიტყვით, პუტინის მეორე ვადის პერიოდში სრულიად სერიოზულად დაიწყეს ამ თემის დამუშავება. “რუსული ცივილიზაციის” იდეა, ბევრის აზრით, არაფრით ჩამოუვარდება “ევროპული ცივილიზაციისას”, მიუხედავად იმისა, რომ ამ უკანასკნელის ერთ-ერთ მატრიცას წარმოადგენს. რუსეთის, როგორც ევროპასა და აზიას შორის გაწოლილი განსაკუთრებული ქვეყნის კონცეფცია ბოლო წლებში ახალი შინარსებით შეივსო, თუმცა მთავარმა პრობლემებმაც მალე იჩინეს თავი, პირველ რიგში კი მიზიდულობის ძალის არქონამ (უფრო მეტიც, ანტიპატიამ) და რეგიონალური ინტეგრაციის ინიცირების სრულმა უუნარობამ. ამას დაემატა ღრმა პოლიტიკური მარტოსულობაც (რა პოეტურად ჟღერს!) და იმის გაცნობიერება, რომ ნიკარაგუასთან, სირიასთან, ბელორუსთან და “ხამასთან” ერთად შორს ვერ წახვალ.
ზეობიექტური ევროპელი კომენტატორები ყველაფერს დასავლური დემოკრატიების წარმოუდგენელ ეგოცენტრიზმს აბრალებენ, რომლებმაც ვერ მოახერხეს საბრალო რუსეთის ცხოვრებით ცხოვრება, რათა ჩაწვდომოდნენ თუ რა გამოიარა ამ ქვეყანამ 20 წლის მანძილზე. მათი აზრით რუსეთი გარდამავალ პერიოდშია, ისევე, როგორც 1970-იანი წლების ბრაზილია და ომის შემდგომი პერიოდის იაპონია და ამიტომ ამ კომენტატორებს არც ერთპარტიული მმართველობა აკვირვებთ. რუსეთს მადლობასაც კი უხდიან იმისთვის, რომ უნივერსალური იდეოლოგიის მეშვეობით არ ცდილობენ სამყაროს “გადარჩენას” და დიდ პლიუსად უთვლიან თავმოყვარეობას, განსხვავებით ბევრი დასავლეთ ევროპელისგან, რომლებიც უბრალოდ ვერ იტანენ საკუთარ თავს.

პოსტ-ამერიკა

თავმოყვარეობას ვერც ამერიკელებს წაართმევ, თუმცა ბევრის აზრით, ამ ამაყი ადამიანების ჰეგემონიამ ძალა დაკარგა. ცნება “პოსტ-ამერიკა” ცოტა ხნის წინ ფარიდ ზაკარიამ შემოიტანა. ყველა თანხმდება, რომ მამა-ბუშის მიერ გამოცხადებული, ამერიკის ერთპოლარული ხანა დასრულდა, ისტორიას ჩაბარდა “გლობალური გაქანების” ფილოსოფია და რეგიონალური პოლიტიკის ერა დაიწყო. აღმოჩნდა, რომ რეგიონალური მოთამაშეები უფრო მნიშვნელოვანი გახდა, ევროკავშირი და რუსეთი ევროპაში, ირანი და მდიდარი არაბული სახელმწიფოები ახლო აღმოსავლეთში, ჩინეთი აზიაში, ბრაზილია და ვენესუელა ლათინურ ამერიკაში.
როგორც ამბობენ, სამყაროს ამ ახალ კონტურებს მხოლოდ ობამა ხედავს (განსაკუთრებით ახლა, არჩევნების წინა პერიოდში გაუმახვილდა მზერა), მხოლოდ მას აქვს გაცნობიერებული, რომ არ შეიძლება სამყაროს დაყოფა დემოკრატიებად და ავტოკრატიებად და რომ დიპლომატიის ახალ ეპოქას დასავლეთი მოუმზადებელი ეგებება. ამასობაში კი “ბრიჩ”-ის ქვეყნები (ბრაზილია, რუსეთი, ინდოეთი, ჩინეთი) მოქმედებების ერთიან პროგრამას აყალიბებენ და თუკი ექსპერტებს ვენდობით, 2035 წლისთვის მათი მთლიანი შემოსავალი “დიდი შვიდეულისას” გადააჭარბებს.
როცა თებერვალში კოსოვოს დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს, ერთმა ევროპელმა დიდი თანამდებობის ჩინოვნიკმა თქვა, რომ დასავლეთს ძალიან ძვირი დაუჯდებოდა ეს გადაწყვეტილება. საქმე იმაში კიარაა, რომ დასავლეთი მტყუანი იყო, როცა ამ ნაბიჯს დგამდა ან ნატო იყო მართალი საქართველოს მაპის გადავადებით. უბრალოდ ახალ სამყაროში სულ უფრო მეტად უნდა დავუფიქრდეთ შედეგებს, რაც შეიძლება ჩვენს ნაბიჯებს მოჰყვეს. როგორც ნადერ მუსავიზადე ამბობს (გახსოვთ ალბათ, აშშ-ს ელჩი გაეროში), “ჩვენ შესაძლოა კმაყოფილებას განვიცდიდეთ კოსოველთა მხარდაჭერით ან ქართველების გამხნევებით, მაგრამ შესაძლოა ამის გამო რომელიმე სხვა არენაზე მოგვიწიოს საფასურის გადახდა”.

“ნაბუკო” – ოპერა ჩაიშალა?

პოსტამერიკულ პრობლემატიკასთანაა დაკავშირებული ნავთობის საკითხიც, რომელსაც კონფლიქტის პირველ პერიოდში საკმაოდ ოპტიმისტურად აფასებდნენ და კიდევ უფრო მეტი იმედი მოეცათ დიკ ჩეინის კავკასიაში ვიზიტის წინა დღეებში, რომლის მთავარი მიზანიც რუსეთის გამოთიშვა იყო რეგიონიდან დასავლეთისთვის ნავთობის და გაზის მიწოდების საქმეში. ჩეინის ვიზიტი ასევე ითვალისწინებდა ილჰამ ალიევის არჩევანის დაჩქარებასაც, ამ არჩევანის გაკეთებას აზერბაიჯანი ათი წლის მანძილზე არიდებდა თავს. უმნიშვნელოვანესი იყო Nabucco-ს საკითხის გარკვევაც, ანუ იქცეოდა თუ არა ეს გაზსადენი ევროპის გათავისუფლების სიმბოლოდ (თავის დროზე ვერდის ოპერაც ცვლილებების სიმბოლოდ იქცა) და მრავალი სხვ.
სულ სხვა განწყობილება სუფევდა შეხვედრის შემდეგ, გაზეთმა “ტაიმსმა” დიკ ჩეინის ვიზიტს აზერბაიჯანში ლამის კატასტროფული ჩავარდნა უწოდა. როგორც გაზეთი წერს, აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ზედიზედ რამდენიმეჯერ საჯაროდ შეურაცხყო ჩეინი, შეხვედრის დასასრულს კი საერთოდაც მედვედევს დაურეკა, გულმოსული ვიცე-პრეზიდენტი კი მის პატივსაცემად გამართულ ოფიციალურ ბანკეტზეც კი არ დარჩენილა ამის გამო.
ამასობაში სულ თარისა და დაირის თანხლებით მიიწევს წინ საქმე კასპიის გადაღმა ქვეყნებში. იქ ნაბუკოზე არც კი ფიქრობენ და ყაზახეთ-უზბეკეთი ერთობლივად აპირებს რუსეთში მიმავალი გაზსადენის გაყვანას. გარდა ამისა, ნაბუკოს ემუქრება “სამხრეთ ნაკადის” პროექტი, ხმას არ იღებს თურქეთიც, რომელიც რუსეთიდან, შავი ზღვის გავლით იღებს გაზს, ხოლო ირანი საერთოდაც ამ დასავლური პროექტის ბლოკირებას აპირებს და ცოცხალი თავით ეცდება კასპიის ზღვის ფსკერს არავინ გააკაროს.

ქორები და მტრედები

ამ მწვავე ვითარებაში მსოფლიო ორად გაიყო, ერთ მხარეს მოხვდნენ ქვეყნები, რომლებსაც ჟურნალისტები “ქორებს” უწოდებენ, მეორე მხარეს კი “მტრედები”. იგივე პრინციპით დაიყვნენ პოლიტიკოსები და ანალიტიკოსებიც.
ქორებს მიეკუთვნებიან ქვეყნები, რომლებმაც საკმაოდ მკაცრი პოზიცია დაიკავეს რუსეთის წინააღმდეგ. ესენია პირველ რიგში აშშ, პოლონეთი, ესტონეთი, ლიტვა, ლატვია, დიდი ბრიტანეთი და სხვ. მტრედები კი ძირითადად ევროპაში ღუღუნებენ: იტალია, გერმანია, ბულგარეთი, საბერძნეთი, უნგრეთი… სადღაც მათ შორისაა მოქცეული საფრანგეთი, რომელიც სხვა დროს ალბათ მტრედების რიცხვში იქნებოდა, რომ არა ევროპის წინაშე აღებული ვალდებულება. დღეს იგი ერთად-ერთი ქვეყანაა, რომელიც ყველაფერს აკეთებს, რათა ევროპამ ერთიანი პოზიცია შეიმუშავოს, არც ქორივით იკივლოს, მაგრამ უდარდელ ღუღუნსაც დაანებოს თავი. პოლიტიკოსთაგან უკვე სტაჟიან ქორად ითვლება დიკ ჩეინი, ასევე ჯონ მაკკეინი, ახალი თაობიდან კი ბრიტანელები, დევიდ მილიბენდი და დევიდ კემერონი. მტრედების რიგებში იტალიელი და გერმანელი პოლიტიკოსები მოიაზრებიან, ასევე გადაღლილი, ყოფილი მინისტრები დიდ ბრიტანეთში და მრ. სხვ.

ანალოგიების წინააღმდეგ

სწორედ “ქორები” იყვნენ პირველი პარალელების ავტორები. საქმე ისაა, რომ თავდაპირველად მოვლენების შეფასებაში ნეოკონსერვატორებმა აიღეს ინიციატივა და დაიწყო ანალოგიების გრძელი ნუსხის შევსება: 1914 წელი, ბუდაპეშტი, პრაღა, გიტლერი, სტალინი, ცივი ომი და ა.შ. ჟურნალისტმა დევიდ რემნიკმა ამგვარ რიტორიკას “კომიქსური” უწოდა და იგი ერთ-ერთი პირველი დაუპირისპირდა მას. მალე ექსპერტებმაც ცხადად დაგვანახეს, რომ ამ ანალოგიებს საფუძველი აკლდა, რადგან მიმდინარე მოვლენები იდეოლოგიურ და გლობალურ განზომილებაში არ განიხილებოდა და მეტი სიზუსტისკენ მოუწოდებდნენ ამგვარი პარალელების ავტორებს. პირველ რიგში აუცილებელი იყო სიტუაცია წარმოგვედგინა როგორც განსაკუთრებული, ცალკეული შემთხვევა, მითუმეტეს, როცა საუბარი კავკასიის რეგიონს ეხებოდა. არადა უცნაურია, ანალოგიებს ყველაზე აქტიურად სწორედ ჩვენ, ქართველები მივმართავდით, პირველივე დღიდან ავიტაცეთ ეს კლიშეები და ჩვენი ხელისუფლება დღემდე ვერ გამოსულა მათი გავლენიდან.
სხვათა შორის, ანალოგიებს ვერც ცივი ომის რიტორიკის მოწინააღმდეგეებმა დააღწიეს თავი. მაგალითისთვის, ალენ მინკი გვირჩევდა: “საქართველოს პრეზიდენტმა ფინური დემოკრატიის ნიმუში უნდა გაითვალისწინოს, რომელმაც შეძლო შეენარჩუნებინა თავისუფლება და დამოუკიდებლობა, არადა მუდამ საბჭოთა კავშირის საფრთხის ქვეშ იყო. პრინციპებსა და თავშეკავებულობას საკმაოდ კარგად შეუძლიათ შერწყმა. ეს შესაძლოა პოლიტიკური ხელოვნების კვინტესენციასაც წარმოადგენდეს”.

გამოსავლის ძიებაში

რადგან რჩევით დავამთავრე წინა თავი, ბარემ უცხოურ პრესაში ბლომად მიმობნეული სხვა რჩევებითვე გავაგრძელებ, შექმნილი სიტუაციიდან გამოსავლის ძიებისას რომ იშვა სხვათა გონებაში. ზოგიერთი ავტორის წერილი მთლიანად რჩევა იყო, ზოგი კი ბრძნული შეგონებებით მთავრდებოდა. “შეცვალეთ იმპულსური პრეზიდენტი უფრო ჯანსაღად მოაზროვნე პოლიტიკოსით”, მოგვიწოდებდა ერთი ავტორი და იქვე აზუსტებდა, რომ ჯანსაღი აზროვნება ამ შემთხვევაში “ნატოზე” უარის თქმას და რუსეთთან ჩახუტებას ნიშნავდა. “შეაჩერეთ შავი ზღვის მილიტარიზაცია (ჩვენ არა, ამერიკელებს გულისხმობდა) და ისე ნუ იქცევით, თითქოს კონფლიქტს მაღალი მიზნები ამოძრავებდეს და ეს იყოს ბრძოლა ავტორიტარიზმსა და დასავლურ ლიბერალურ დემოკრატიას შორის”. “ლოკალური კონფლიქტი, ლოკალურ კონფლიქტად უნდა დარჩეს”.
სამწუხაროდ, დრომ გვიჩვენა, რომ ეს ლოკალური კონფლიქტი არ იყო, ამიტომ, როცა პრობლემამ გლობალში გადაინაცვლა, რჩევებიცა და მოწოდებებიც შეიცვალა, გაიზარდა მასშტაბი (ყველანაირი მასშტაბი, მათ შორის, სისულელისაც). აი ერთი ავტორის მიერ შემოთავაზებული გამოსავალთა ნუსხა.
1. ვაღიაროთ, რომ პოსტსაბჭოთა რუსეთისადმი მიმართულ თავის პოლიტიკაში დასავლეთი შეცდომებს უშვებდა.
2. რუსეთის მეზობლებისთვის “ნატოს” წევრობის შეთავაზება პროვოკაციად აღიქმება, ამიტომ მოდით ერთიანად შევთავაზოთ ალიანსის სრულმასშტაბიანი წევრობა რუსეთს, როცა იქ ნამდვილი დემოკრატია დამყარდება.
3. უშიშროების გარანტიები მხოლოდ მაშინ უნდა მივცეთ, როცა შეგვიძლია მისი შესრულება (აგაშენათ ღმერთმა).
4. აუცილებელია ენერგორესურსების დივერსიფიკაცია.
5. აუცილებელია რაც შეიძლება მალე ინტეგრირდნენ უკრაინა და საქართველო ევროპულ ეკონომიკაში და სასწრაფოდ აღმოვუჩინოთ საქართველოს ეკონომიკური დახმარება.
6. რუსეთის ელიტამ თავის კისერზე უნდა იგრძნოს საკუთარი მოქმედებების შედეგი.
7. არ უნდა დავკარგოთ ზომიერების გრძნობა. ზუსტად 40 წლის წინ საბჭოთა ტანკები პრაღაში შევიდნენ, მაგრამ დღეს ჩეხები და სლოვაკები თავისუფალი ერები არიან. დასავლეთს უნდა სჯეროდეს თავისი ღირებულებების. საბოლოოდ თავისუფლებისკენ ლტოლვა შიშზე უფრო ძლიერი აღმოჩნდება (ლეტ ჩერეზ სოროკ, გენაცვალე).
წარმოუდგენელი გათვლები გააკეთა “ვაშინგტონ ტაიმსის” მიმომხილველმა, გერი ანდერსონმა. მისი სიტყვით, რუსეთის საქართველოზე თავდასხმაში იყო კარგი ამბავიც და ცუდი ამბავიც. ცუდი ამბები შორს წაგვიყვანდა, კარგი კი იმაში მდგომარეობდა, რომ რუსეთმა აშშ-ს ჩამოართვა “ცუდი ბიჭის”, გნებავთ “ბუას” ტიტული, ეს კი უკვე დიდი გამარჯვება იყო. შემდეგ მოდიოდა სამი ვარიანტი:
ვარიანტი პირველი – საკითხის გადაწყვეტა კოსოვოს სცენარით. რეფერენდუმების გამართვამდე ორი თვითგამოცხადებული რესპუბლიკის ოკუპირებას ახდენენ გაეროს მშვიდობისმყოფელები. რუსებს ეს ვარიანტი მოსწონთ, რადგან რეფერენდუმზე ცხადია ყველა დამოუკიდებლობას მისცემს ხმას. ქართველებს ეს ვარიანტი არ მოსწონთ, და იწყება ვარიაციები თემაზე, რისი წყალობითაც დროთა განმავლობაში ვნებები შეიძლება ცოტათი დაცხრეს. ერთ-ერთი ასეთი ვარიაცია შეიძლება იყოს გაეროს პროტექტორატის დამყარება ორივე პროვინციაში, მანამ, სანამ პრობლემის მოსაგვარებლად კონფერენციას არ მოიწვევენ. კონფლიქტის დემილიტარიზაცია საშუალებას მისცემს რუსეთსაც და საქართველოსაც ღირსეულად გამოვიდნენ ამ სიტუაციიდან. თუმცა ჯერ ცნობილი არაა, მოინდომებენ თუ არა რუსები ამ სიტუაციიდან გამოსვლას.
ვარიანტი მეორე – აშშ გამოაცხადებს, რომ თავიანთ საექსპედიციო აეროდრომებს რთავენ საქმეში და პიზიციებზე განლაგებისთვის ჯავშანსატანკო ბრიგადებს გამოაგზავნიან, რათა ქართული დემოკრატია და ჩვენს ქვეყანაზე გამავალი ნავთობსადენი დაიცვან. რა თქმა უნდა, რუსები ჩათვლიან, რომ ყულფი ძალიან მოუჭირეს. ნაკლებ სავარაუდოა, რომ მათ უკან დაიხიონ. ამ შემთხვევაში რუსეთი ან დანარჩენი საქართველოს ოკუპაციას მოახდენს, ან ევროპას შეუწყვეტს ნავთობის და გაზის მიწოდებას. ყველაფრის მიუხედავად, თუკი რუსეთის მიერ საქართველოს დატოვებასა და სამშვიდობო კონფერენციაში მონაწილეობის მიღებაზე უარის შემთხვევაში, ამერიკა ზემოხსენებულ ნაბიჯებს გადადგამს, მაინც დიდი შანსია რუსეთი მოლაპარაკებებზე წამოვიდეს. თუმცა ეს ძალიან სარისკო ვარიანტია.
ვარიანტი მესამე – ყველაზე ნაკლებად რისკიანი. რუსეთის დიპლომატიური იზოლაცია გრძელდება, რათა რუსებს უკანდახევა აიძულონ. საქმეში ერთვება ოლიმპიადის ბოიკოტი, დიდი რვიანიდან გარიცხვა და ყველანაირი მოლაპარაკების შეწყვეტა მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის წევრობაზე. რუსეთს სურს, რომ მას კვლავ სერიოზულად აღიქვამდნენ; ამერიკას კი ეს ქვეყანა ირანელებთან და ჩრდილო კორეელებთან მოლაპარაკებისთვის სჭირდება ბირთვულ საკითხებზე.
ასეთი შორეული გათვლების გარდა, ბოლო დროს “ვაშინგტონ პოსტის” ფურცლებზე ძალიან სერიოზულად დაიწყეს საუბარი იმის შესახებაც, რომ აშშ უმთავრესად სააკაშვილის დაცვითაა დაკავებული (ეს გასაგებიცაა, რადგან რუსეთი ღიად აცხადებდა თავის სურვილს სააკაშვილის გადაყენების შესახებ), არადა საქართველო და მისი დემოკრატია გაცილებით ადვილი დასაცავი იქნებოდა და უფრო მეტი ქმედითი დახმარებაც შეიძლებოდა ქვეყნისთვის გაეწიათ, რომ არა სააკაშვილი. სტატიების ავტორთა აზრით საქართველოსთვის საუკეთესო მხარდაჭერა დემოკრატიული ინსტიტუტების განვითარებაში დახმარება იქნებოდა, სამწუხაროდ თავისუფალი მედია, დამოუკიდებელი სასამართლო, ძლიერი პარლამენტი და ძლიერი ოპოზიციური პარტიები საქართველოში ფუფუნებაა, ოცნება, და ბევრის აზრით, აშშ-ს რომ თავის დროზე თვალი არ დაეხუჭა ადამიანის უფლებების დარღვევებზე საქართველოში, არჩევნების გაყალბებაზე და ა.შ. ქართული დემოკრატია უფრო ძლიერი იქნებოდა და რუსეთის პროვოკაციებზე უაზრო რეაგირებისთვისაც ნაკლები შანსი დარჩებოდა. შესაბამისად საქართველო უფრო ადვილად გაუმკლავდებოდა მოსკოვის ზეწოლას.
რა თქმა უნდა, ამ სტატიებში გაიჟღერა ნინო ბურჯანაძის სახელმაც, იყო საუბარი იმაზეც, რომ საქართველოს დიდი გამოცდის ჩაბარება მოუწევს, რათა გამოირკვეს, “აქვს თუ არა ქართულ საზოგადოებას უნარი დემოკრატიული ინსტიტუტების დახმარებით გამოიძიოს თავისი პრეზიდენტის საქციელი და პასუხი აგებინოს იმ უზარმაზარ ზარალზე, რაც მან ქვეყანას მოუტანა”. საუბარი იყო იმაზეც, რომ აშშ-ს დახმარების ახალ პაკეტში ფული მთლიანად ბიუჯეტისთვისაა გათვალისწინებული, სახსრები ეკონომიკურ მხარდაჭერასა და აღმშენებლობას უნდა მოხმარდეს და დემოკრატიული ინტიტუტების გამყარებისთვისა და სამოქალაქო საზოგადოების გასაძლიერებლად ერთი დოლარიც კი არაა გათვალისწინებული.

ევროპა და მომავალი

ცალკე საკითხია ევროპა, რომელსაც დღევანდელ წერილში მხოლოდ გაკვრით შევეხე. ევროპა, სადაც ბევრს ფიქრობენ და მძიმედ მოქმედებენ, რთული ორკესტრი, რომელსაც ამერიკისგან განსხვავებით ძალიან უჭირს უნისონში დაკვრა, ევროპა, რომელიც გულწრფელად გამოხატავს ხოლმე განცვიფრებას და ძალიან ბევრ კითხვას სვამს, ზოგჯერ ზედმეტად ბევრსაც. როგორც ერთმა მიმომხილველმა აღნიშნა, ევროპა ესაა ინსტრუმენტი უთანხმოების შესამცირებლად და დრამატული მოვლენების თავიდან ასაცილებლად. ევროპა რომ არ ყოფილიყო, თავის დროზე სერიოზული დაპირისპირება (რა თქმა უნდა, არა შეიარაღებული) მოხდებოდა ჰელმუტ კოლის პროხორვატულად განწყობილ გერმანიასა და მიტერანის პროსერბულ საფრანგეთს შორის.
5 წლის წინ, გერმანელი ფოლოსოფოსი იურგენ ჰაბერმასი თავის ევროპელ კოლეგებს დაუკავშირდა და თხოვა, ყველას ერთდროულად, ერთსადაიმავე დღეს გამოექვეყნებინათ საპროგრამო სტატია ევროპის, მისი მომავლისა და პასუხისმგებლობის შესახებ. ეს “აქცია” ევროპის წამყვან გაზეთებში გაიფანტა. ჟაკ დერიდამ “ფრანკფურტერ ალგემაინესა” და “ლიბერასიონისთვის” დაწერა სტატია, უმბერტო ეკომ “რეპუბლიკასთვის”, ბასკმა ფილოსოფოსმა ფერნანდო სავატერმა “პაისისთვის”, ჯანი ვატიმომ “სტამპასთვის”, ადოლფ მუშგმა “ნოიე ციურხერ ცაიტუნგისთვის”, რიჩარდ რორტიმ (მერე რა რომ ამერიკელი იყო?) “ზიუდდოიჩე ცაიტუნგისთვის”. ევროპის ყველაზე ცნობილმა მოაზროვნეებმა ზუსტად ერთ დღეს დაიწყეს მკითხაობა თავიანთი მშობლიური კონტინენტის მომავალზე, რომელსაც ერთი მხრივ ევროპული ოჯახის ახალი წევრები “უტევდნენ”, მეორე მხრივ კი მას ერაყის ომთან დაკავშირებით უნდა დაეკავებინა თავისი პოზიცია.
5 წლის წინ, უმბერტო ეკოსთვის ევროპის უმთავრეს ამოცანას წარმოადგენდა “მესამე გზად” ჩამოყალიბება, რომელიც აშშ-სა და აღმოსავლეთის დაპირისპირებას გაანეიტრალებდა. მისი აზრით, საბაჟოსა და ვალუტის ერთიანობას საგარეო პოლიტიკისა და თავდაცვის სისტემის გაერთიანებაც უნდა მოჰყოლოდა, თუმცა ჰაბერმასისთვის ამ მთლიანობის მიღწევა შეუძლებელი გახდებოდა ესტონეთთან, თურქეთთან, პოლონეთთან და სხვა მარგინალურ ევროპულ ქვეყნებთან ერთად და მისი აზრით, ევროპის კონსოლიდაცია მხოლოდ იმ ქვეყნებს მოიცავდა, რომლებიც ევროკავშირის ძირითად ბირთვს წარმოადგენდნენ.
დღეს ეს პრობლემა აბსოლუტურად განსხვავებული კუთხითა და სხვა სიმწვავით დადგა ევროპელების წინაშე. დღეს ევროპით ამერიკაც სარგებლობს და აღმოსავლეთიც. თუკი 5 წლის წინ ამ აღმოსავლეთად ჩინეთი ან იაპონია მოჩანდა, ახლა მას რუსეთი განასახიერებს, იმდენად, რომ აღმოსავლეთის ქვეყნებიც კი განუდგნენ რუსეთს და სიამოვნებით დაუთმეს ამ გაურკვეველ წარმონაქმნს გაურკვეველი სამომავლო მისია.
დღეს აშკარად გამოჩნდა, რომ ევროპაში, ყველაზე რადიკალურები ევროკავშირის ახალგაზრდა წევრები არიან, ისინი, ვინც თავიანთი ეროვნული ინტერესების გასაძლიერებლად, გნებავთ დასაცავად იბრძვიან (და ხშირად ევროპის მიღმა ეძებენ მოკავშირეს, მაგალითად, ამერიკაში), მეორე მხრივ კი დიდი ბრიტანეთი, ვინც არსებითად ამერიკის ხაზს ატარებს ფიქრებში ჩაძირულ კონტინენტზე (უმბერტო ეკო შეგვახსენებს, რომ ევროპის ფესვები ბერობამდე, ფრანცისკანელებამდე მიდის, ე.წ. საერო ღირებულებები კი ევროპის შედარებით ახალი მონაპოვარია, საფრანგეთის რევოლუციის დროინდელი). ჩვენი ადგილი ჯერ კიდევ არ ჩანს მთელს ამ განლაგებაში, სამაგიეროდ მათ ბევრი რამ შეუძლიათ ისწავლონ ქართულ მაგალითზე, ევროპა ხომ მიჩვეულია შემოვლით გზებს – თავის დროზე არისტოტელეს ნააზრევიც არაბების დახმარებით გაიცნეს ევროპელებმა, პლატონამდე კი ისინი ნეოპლატონიზმს ეზიარნენ.
ხოლო ჩვენ, ალბათ ისევ ისე, ძველებურად გადავაგორებთ ამ ამბებს, ვერც რაიმეს გავიაზრებთ და ვერც ვერაფერს მივხდებით. ყველაზე არსებითი ისევ ხელიდან გაგვისხლტება, ჩვენს საფიქრებელს ისევ სხვები იფიქრებენ, დასკვნებსაც სხვები გამოიტანენ, ისინი, ვინაც თარგმანის თარგმანსაც არ თაკილობენ ჭეშმარიტების დასადგენად.

© “სოლიდარობა”

“დედამიწა სამოთხე კი არ არის, სამოთხიდან გაძევების ადგილია”. ეს ზაზამ თქვა, კაცმა, რომელიც ძალიან ბევრს ფიქრობდა და წერდა ცოდვასა და დანაშაულზე, ხეტიალსა და მარტოობაზე, დაკარგვაზე, მიზანს აცდენებზე, შეცდომებზე. განუწყვეტლივ უტრიალებდა ყველაზე არსებითს – ანუ არსებობას, და უფრო მეტად კი არარსებობაზე ფიქრი ტანჯავდა. მის ბლოკნოტებს, ჩანაწერებსა და ფრაგმენტებს რო თვალი გადაავლოთ, ყოველ ნაბიჯზე შეხვდებით ამ ზმნას, არსებობას. ზაზა ახსენებს არარსებობასთან ნაზიარებ არსებობასაც, მისით ნაშობ ნიჰილიზმზეც საუბრობს (ხანდახან პარმენიდესაც კი ახსენებს). ცხადია ეს არარსებობის ნიჰილიზმი სიკვდილთან მიდის, სიკვდილზე კი ბევრს ფიქრობდა ზაზა, მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან ერიდებოდა მასზე საუბარს. მახსოვს როგორ გაბრაზდა, როცა წლების წინ, ერთმა პოეტმა მის გარდაცვალებაზე ჩამოაგდო სიტყვა. არასდროს დამავიწყდება მისი ძრწოლითა და რისხვით სავსე თვალები. ის პოეტი კინაღამ სახლიდან გააგდო.
ზაზა სიკვდილზე იშვიათად ლაპარაკობდა, მაგრამ მის სიტყვებში ყოველთვის ჩანდა თავგანწირვა. თავგანწირული იყო მისი ლექსი, ეს იყო სასოწარკვეთილი ჯამბაზის სიმღერა, რომელიც მხიარულ ლანდებთან ურთიერთობაში არკვევდა თავის არსებას. უკანასკნელი რამდენიმე წელი მთლიანად ამ საქმეს მიუძღვნა და იმქვეყნად ალბათ ძალზე მნიშვნელოვანი ცოდნა გაიყოლა, პასუხი ყველა იმ კითხვაზე, რომელსაც ზაზა გამუდმებით სვამდა, ფხიზელი თუ მთვრალი, მშვიდი თუ მოუთმენელი, სვამდა ყოველთვის, ყველგან, ლექსში, მოთხრობაში, სალაღობო სტროფებში, პირად საუბრებსა და უსასრულო კამათებში. პასუხების უმცირესი ნაწილი ჩვენც, მის მეგობრებს, ჭირისუფლებსა და მკითხველებსაც გვერგო და ეს არ იყო, როგორც ერთ მის ირონიულ ლექსშია, “ეტრატებში, ასომთავრულით ანუ მრგლოვანით” დაწერილი სიბრძნე, არამედ მარტოობის სახელმძღვანელო, ნახეტიალები და წლების მანძილზე მძიმე ფიქრებით ნატარები წიგნი, სახელწოდებით “მხიარული ლანდები”, ზაზას “ღვთაებრივი კომედია”, 100 გვერდიანი პოემა, რომელიც, დარწმუნებული ვარ, მალე ბევრს გააოცებს თავისი მდუღარე და შხამიანი სახეებით, მწარე სიმართლითა და შიშისმომგვრელი წინათგრძნობით:
დავსვათ წერტილი, როგორც წერტილი,
როგორც ფირნიში გათხრილ საფლავთან,
როგორც ხე, ფოთლებშემოფლეთილი,

როგორც შეშლილი ნიფხვისამარა,
როგორც შტერი და როგორც სალოსი,
და კვალად – როგორც ცივი სამარე
და დასობილი მუნ კვიპაროსი,
და სასაფლაო საბურთალოსი,
და დასობილი მუნ კვიპაროსი,
და დასობილი მუნ კვიპაროსი…
და კიდევ:
შენ კი ანთებულ ტვინის ამარა
მიჰყვები ბნელეთს, როგორც სალოსი
და თვალწინ გიდგას ცივი სამარე
და სასაფლაო საბურთალოსი.

ზაზა სწორედ საბურთალოს სასაფლაოზე დავკრძალეთ, შარშანდელი, მწარე ნოემბრის დღეებში. ცივ სამარეს მივაბარეთ კაცი, რომელიც თავისი 50 წლის მიუხედავად, ძალიან ახალგაზრდა იყო, მასზე 20 წლით უმცროსებზე უფრო ბიჭურიც, სხარტიც და თავგანწირულიც. ხშირად ეს მოუსვენრობა აწუხებდა კიდეც ზაზას, ალბათ ამიტომაც ჩაიწერა ერთხელ ბლოკნოტში, “ახალგაზრდობა ნაკლია, რომელიც მალე გაივლის.” სამწუხაროდ, ზაზას ახალგაზრდობა და მისი სიცოცხლე ერთად გაილია, ორივემ ერთად ჩაიქროლეს და სადღაც გაქრნენ.
ზაზა მორწმუნე ადამიანი იყო, მაგრამ სიკვდილს მაინც გაქრობას ეძახდა. ეს გაქრობა შიშის ზარს სცემდა, ერთხელ ისიც კი უთხრა მეუღლეს, მანანას, “ამდენს იმიტომ ვწერ (თავის ჩანაწერებს, ბლოკნოტებს გულისხმობდა), რომ მემგონი გაქრობის მეშინია”-ო. გაქრობის შიში ბოლომდე არ ტოვებდა, გარდაცვალებამდე ორიოდე საათით ადრე ჩაძინებასაც კი ერიდებოდა. ამ დროს ზაზა უკვე ძალიან მძიმედ იყო, თუმცა, როგორც თავად ამბობდა, ბევრ რამეზე “აეხილა თვალი” და ის უმძიმესი დაავადება ღმერთის საჩუქრადაც მიიღო.
მანამდე ზაზას ერთი ოცნება გაუჩნდა და ცხოვრების უკანასკნელი სამი დღე ამაზეც ფიქრობდა. ყველაზე მძიმე წუთებში ზაზა ოცნებობდა მცხეთაში სახლზე, პატარა ეზოთი, სადაც “ფოთლებს შორის გამოჩნდება ცა. ჩიტი გადაფრინდება და გადმოფრინდება ტოტიდან ტოტზე. ჩვენთან ივლიან მეგობრები, ეზოში ვენახს გავაშენებ და მე მიწაზე ვიმუშავებ. აღარც პოეზია მინდა. გვეყოლება ნავი და არაგვზე ნავით ვისეირნებთ.”
ზაზა მეოცნებე იყო და ოცნებით წავიდა. ბოლოს, ფიზიკურად დაუძლურებულმა, სულიერი ძალა გვაჩვენა ყველას, იგი მაგალითი იყო და რაც უფრო მეტი დრო გადის, მით უფრო სანიმუშო ხდება მისი საქციელი, ყოველი მისი ნაბიჯი, ყველა მისი შეცდომა რაღაცას გვასწავლის. ზაზა აღარაა, მისი რეალური ხმა ჩვენამდე ვეღარ აღწევს, სამაგიეროდ ზაზას სიტყვები გადარჩა, ახლა ისინი გვეტყვიან მის ამბავს: “სიტყვები ზაზა თვარაძეზე”.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

ზოგჯერ ასეც ხდება: წერის პროცესს პირველივე სტრიქონებიდან ერთობ ირაციონალური, მისტიური წარმოშობის შიში ახლავს თან. სწორედ ასეთ შემთხვევასთან მაქვს საქმე – და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ ბედის უკუღმართობით თუ განგების მომნუსხავი ძალით ზაზა თვარაძე ჩვენს შორის აღარაა. უფრო იმიტომ, რომ ცდილობ საკუთარი აზრის ჩამოყალიბებას არა მხოლოდ კარგ, გულითად ამხანაგსა და ცნობილ ლიტერატორზე – ჯერ სათანადოდ ვერ აღიარებულ მოვლენად ქცეულ ადამიანზე და ნებისმიერი აზრი ზედაპირულად გეჩვენება. ამას თან ერთვის იმის გაცნობიერებაც, რომ ამ დაწყევლილ ინფორმაციულ ეპოქაში ლიტერატურული სიღრმეებისა და წიაღსვლების მოზიარეთა წრე ისედაც სამარცხვინოდ ვიწროა, რომ უბრალოდ ცოტა დრო გავიდა, რომ ნებისმიერ გამონათქვამში ბუნებრივი ემოცია ჭარბობს და პოეტის პირუთვნელი დაფასება სადღაც წინაა, შორს, ბურუსით მოცულ და მოუხელთებელ მომავალში. ძალაუნებურად იმასაც იხსენებ, თუ რა ვითარებაში წავიდნენ საწუთროდან ტატო, ვაჟა, ყაზბეგი, გალაკტიონი, რამდენი კიდევ სხვაც –მათთვის ხომ არც დაუფასებლობა იყო უცხო, არც დეპრესია, არც ელემენტარული ხელმოკლეობა, არც უმძიმეს წუთებში მუზაზე ხელის აღება. კლასიკოსებად კი მერე იქცნენ, მოგვიანებით, სავალდებულო სახელმძღვანელოების ფურცლებიდან…
ზაზას მოგონების ამ ჩემს მცდელობას ერთად-ერთი რამ ამართლებს, ის, რომ უსასრულობაში გარდასული შემოქმედის გაცოცხლებას ცდილობ არა მისი ნამოღვაწარის გულცივი ანალიზით – ამას კრიტიკოსები უკეთ გააკეთებენ (თუ კრიტიკა ოდესმე საერთოდ იარსებებს), არამედ მისი ძვირფასი ადამიანური მხარეების გახსენებით. მითუმეტეს, რომ თავის ხანმოკლე მიწიერ ცხოვრებაში ზაზამ მაინც მოასწრო ასულიყო იმ საფეხურზე, რომლის სიმაღლიდან ქვეყნიერებისთვის მახვილი პოეტური თვალის შევლება არ გაჭირვებია. რადგან ეს ეგზისტენციალური უპირატესობა მან დამსახურებულად, საკუთარი ნიჭისა და შრომის წყალობით მოიპოვა. მისი ნააზრევი და შეხედულებები ჩვენს სამყაროზე იქნებ არანაკლებ მნიშვნელოვანი და საინტერესოა, ვიდრე წმინდა ლიტერატურული სიტყვაკაზმულობა და შემოქმედებითი დანატოვარი. ყველა ჭეშმარიტი პოეტი თავისთავად აცხადებს პრეტენზიას სულიერ უკვდავებაზე და ამ პრეტენზიის საფუძვლიანობის პირობა არა მხოლოდ პოეტის ტექსტებში – რეალური პიროვნების მასშტაბშიცაა საძიებელი.
სხვათა შორის, გენიოსის მასშტაბის ”დამიწება” ერთ-ერთი იმ საკითხთაგანია, რომელიც ზაზამ თავისი პოეტური ყურადღების მიღმა ვერ დატოვა. საკმარისია, მისი ”ოდა რუსთაველს” – გრძელი ლექსი თუ მოკლე პოემა – გულდასმით წაიკითხო, რომ ეს ოდნავ სევდიანი დასკვნა გამოიტანო. აბა, წარმოიდგინეთ გუშინდელ რედაქციასა ან დღევანდელ გამომცემლობაში მოსული შოთა, ხელნაწერებით ხელში და გაცვეთილი პიჯაკით, შოთა, რომელიც განიცდის უბედობას, თან კი რითმებს ებრძვის და შეჰხარის… ლექსის შექმნის ტექნოლოგიის, პოეტის ”შიდა სამზარეულოს” საიდუმლოებათა ტექსტში გამოტანის სურვილი შეიმჩნევა ზაზას სხვა ქმნილებებშიც, თუნდაც მის ბრწყინვალე ”დამიწებულ ლექსში” (ისევ დამიწება!), რომელიც ზაზამ თავის მეგობარს, პოეტ ანდრო ბუაჩიძეს მიუძღვნა და რომელშიც ჩემთვის განსაკუთრებით ძვირფასია სტრიქონები: ”დამიწებაში მიდის ყველა ადამიანი, /დამიწებაში მიდის ყველა გამკრთალი ელვა/ შენ კარგად იცი, რომ ელვაა ადამიანი,/ – ციდან მიწამდე რომ გაკვესავს და გაილევა;” მერე კიდევ მისი ლირიკული, გრძნეული, იმავდროულად კი ზედმეტი სენტიმენტებისგან გაწმენდილი, მამაკაცური ლექსები: ”Dun Ringill”, ”ჭრელი ჩიტი”, რომელი ერთი ჩამოვთვალო… ზაზა თვარაძე, რომელიც ქართული პოეზიის სახელით ეთამაშებოდა მომავლის ვარსკვლავებს სწორედ ჩვენს, ზედაპირულობითა და სულსწრაფობით აღსავსე ეპოქაში, დაუმსახურებელ შოთაობაზე პრეტენზიას არასოდეს აცხადებდა (ასეთი რამ რომც წამომცდენოდა, უბრალოდ სასაცილოდ ამიგდებდა), მაგრამ, მიუხედავად ამისა, და სრულიად უნებურად, აბსოლუტურად განსხვავებულ მასშტაბსა და ვითარებაში, თავად გახდა ჩვენი დროის ლიტერატურული მოვლენა. სწორედ რომ დროისა და არა იმ მტკნარი და უბირი ყოველდღიურობისა, რომელიც ეპოქის სახელით მოქმედებს და რომელმაც პოეტი ასე უმოწყალოდ და ნაადრევად გაწირა. ამ მხრივ ყოველდღიურობა – ეპოქის პლაგიატია მხოლოდ. სამწუხაროა, რომ ეს პლაგიატი ეპოქის მსვლელობისგან განყენებულად, მისგან მოწყვეტით ახერხებს არსებობას და თავის გმირებს ისევე ნთქავს, როგორც ძველბერძნული კრონოსი საკუთარ შვილებს. საერთოდ, დღევანდელობის ლიტერატურული კუთხით შეფასების მცდელობისას, საზოგადოებაში ორი უკიდურესი აზრია გავრცელებული: მას ან მწერლობისთვის უვარგის და კომერციული მოგების ინტერესს გადაყოლილ პერიოდად მიიჩნევენ (თუმცა ოდესღაც, გასული საუკუნის 40-იან წლებში, ჰესეც წერდა მუქად ჩამოწოლილ ”ფელეტონისტურ ხანაზე”), ან აღიარებენ, რომ ყველა ეპოქა ამ მხრივ ერთნაირია, და მიმდინარეც გამონაკლისს არ წარმოადგენს (ჩემი მოკრძალებული აზრით კი ჭეშმარიტება სადღაც შუაში იმალება). მნიშვნელოვანი აქ ისაა, რომ იმის მიუხედავად, თუ რომელი შეფასება უფრო მოგვწონს, მომავლის ჩვენთვის უცნობ აღქმაში ზაზა მაინც ამ ”უვარგისი პერიოდის” განსაკუთრებულ სიმბოლოდ დარჩება, და რათა ამგვარი წინასწარმეტყველება ჩემი პირადი განწყობის პირმოთნე გამოხატულებად, ლიტონ სიტყვად და უბრალო ლოზუნგად არ იქცეს, წინამდებარე ნარკვევიც, რაღაცით მაინც, თავისი პროტაგონისტის დონეს უნდა სწვდებოდეს, თანაც კომპლიმენტარობისგან მაქსიმალურად თავისუფალი უნდა იყოს. და მთავარი სირთულე ავტორისთვის სწორედ ამაშია. მითუმეტეს, როცა ისეთ ადამიანზე წერ, რომელმაც თავისი შემოქმედებით ჩვენს ირგვლივ არსებულ სამყაროს მავანისთვის ჯერ უხილავი და ვირტუალური, თუმცა ღრმა – ანუ პოეტური – კვალი დაამჩნია და მხოლოდ მერე განერიდა მას, და გახდა იძულებული, ამქვეყნის უსამართლო ამპარტავნება იმქვეყნიურ, ჩვენთვის იდუმალ და მიუწვდომელ სამართალზე გაეცვალა. ამის თქმის საფუძველს ერთის მხრივ, ზაზას ნიჭიერების ძალა და ხარისხი, მეორეს მხრივ კი ”ჩვენი დროის გმირის” ნომინაციებზე წარდგენილი კონკურენტების აშკარა დეფიციტი მაძლევს. დიახ, ზაზა თვარაძე არა მარტო ლიტერატურული, არამედ – მიუხედავად აბსოლუტური პიროვნული მორიდებულობისა და ერთგვარი უწყინარობისა – კარგი გაგებით საზოგადოებრივი მოვლენა იყო.
უთავბოლო და ეგოცენტრულ-მარაზმატული პოლიტიკური გარდაქმნებით გაჭყლეტილი თაობის შვილი, არც კომკავშირული პრემიების ლაურეატი ყოფილა ოდესმე და არც ”ლიბერალური დემოკრატიის” მეხოტბე, ვინაიდან საფუძველშივე გახლდათ იმუნიზებული ნებისმიერი სახელისუფლებო ცდუნების მიმართ. იგი იყო ჩვენი ჭეშმარიტი თანამედროვე, – იშვიათი, მაგრამ რეალური, იმავდროულად კი კოლორიტული და ბუნებრივად ელიტარული ტიპი, განსაკუთრებით იმ თვითმარქვია ელიტარების ფონზე, რომლებიც შოუბიზნესის თავზე ხელაღებული და მანკიერი წესებით წაქეზებულნი, ასე თუ ისე განსაზღვრავდნენ ქვეყნის კულტურულ თუ პოლიტიკურ ამინდს უკანასკნელი 15-20 წლის განმავლობაში და რომელთათვის (მცირედი გამონაკლისით) ხელოვნებაში მთავარი იყო და იქნება ფული, მამონა.
ჩემი და ზაზას ურთიერთობა – კლასიკური წარმოდგენით – არ იყო ხანგრძლივი და სულ რამდენიმე წელს გასტანა, თანაც ლიტერატურით არ დაწყებულა. ჩვენი გზები ისეთ ასაკში გადაიკვეთა, როდესაც დაახლოება გარკვეული დისტანციის დაცვასაც გულისხმობს, თუმცა ისიც უპრიანია აღინიშნოს, რომ გვიანი მეგობრობა SS-ში (გნებავთ, ენკავედეში) გაწევრიანებასავითაა: მასში შესვლა იოლი არაა, მაგრამ გამოსვლა, სანამ ცოცხალი ხარ, პრაქტიკულად შეუძლებელია. ამიტომაა, რომ ამგვარი კავშირიდან ერთ-ერთი მონაწილის საბედისწეროდ გასვლის შემდეგაც ზოგჯერ აზრი არ ეკარგება არც რეალური დიალოგების რეკონსტრუქციას, და არც შეხედულებათა წარმოსახვით ურთიერთგაზიარებას.
რა თქმა უნდა, მას ჩემზე ახლო მეგობრები ჰყავდა, მათ შორის პროფესიული თვალსაზრისითაც: ფილოლოგები, მწერლები, პოეტები, ერთი სიტყვით ჰუმანიტარები, თავადაც წარმოშობით ცნობილ ლიტერატორთა ოჯახიდან იყო, მე კი მწერლობაში ჩემით – ზუსტი მეცნიერების მხრიდან შემავალი კლაკნილი და ვიწრო ბილიკით შეღწევის მცდელობაში ვიყავი შემჩნეული, და ეს გარემოება თავიდან უფრო უნდობლობისკენ განგვაწყობდა და გვიბიძგებდა, ვიდრე ერთურთის აღიარებისკენ. ზაზასგან განსხვავებით, მე თანამედროვე ქართულ პოეტურ სამყაროში გარეული არ ვყოფილვარ და გულწრფელად მიხაროდა, რომ შემთხვევით კიდევ ერთი ნამდვილი პოეტი გავიცანი (თუმცა წერა გუშინ არ დამიწყია და ცხოვრების გზაზე მუზის სხვა შესანიშავ მსხაურებსაც გადავყრივარ).
ჩემი და ზაზას დამეგობრება მშვიდობიან, ხალისიან და ნაკლებად დრამატულ პირობებში მოხდა, მის ძველებურ ბინაში ალ. ჭავჭავაძის ქუჩაზე, რომელიც ყოველთვის ღია იყო ალალი სტუმრობისთვის, რაც მისი მეუღლის, მანანა ჯიქიას უდაო და აშკარა დამსახურებაც იყო. არყის, უბრალო მისაყოლებლისა და გიტარის (ზაზამ ძალზე თავისებური, გულშიჩამწვდომი, ოდნავ ხრინწიანი ხმით სიმღერა იცოდა, განსაკუთრებით გემრიელად კი საკუთარ სიმღერებს მღეროდა) თანხლებით ჩვენს სუფრულ საუბრებსა და კამათებს სულაც არ აკლდა თავისებური დრამატიზმი. ოდნავ შემთვრალები სერიოზული თემებისკენ ვუხვევდით, ისეთებისკენ, ყმაწვილკაცობაში ამოწურული რომ გვეგონა და არ გვქონია ამოწურული თურმე. საზოგადოდ, ყველაზე მნიშვნელოვანი საუბრები ახალგაზრდობაში გვჩვევია ადამიანებს, სტუდენტობაში, ან ოდნავ მოგვიანებით, როდესაც სისხლი ჯერ კიდევ გვიდუღს ძარღვში, ოცნებების ზღვაში დავცურავთ და წამიერი ემოციური აფეთქება იოლად ამარცხებს დალაგებული ფიქრის გულგრილ სიდინჯეს. მერე კი, უამრავი კერძო ინტერესით დახუნძლული გარემო უმოწყალოდ გვართმევს გულწრფელობის ხშირი გამოვლენის საშუალებას. თანდათან ვითრგუნებით და ნელ-ნელა კეთილგონიერებას ყოველდღიურ პრაგმატიზმთან ვაიგივებთ, იშვიათი და ტრაგიკული გამონაკლისები კი მხოლოდ გვარწმუნებენ არჩეული გზის სისწორეში და ვიღას სცალია მნიშვნელოვან და განყენებულ თემებზე სასაუბროდ! ამ მოჯადოებული წრიდან გამოსვლას – თუნდაც სიჭარმაგეში – ახლად გაცნობილ ადამიანებთან ურთიერთობა თუ შველის ხოლმე და ჩვენს შემთხვევაშიც, მგონი, ასე იყო: ზაზასთან ურთიერთობა მე (შეიძლება, გარკვეულწილად მასაც) – და კიდევ სხვებსაც, თუ სხვებიც ისხდნენ ჩვენს ღარიბულ სუფრასთან – ისევ ყმაწვილკაცობაში, კარგად დავიწყებულ და თავიდან გასახსენებელ სიმღერებში, და, რაც მთავარია, უზოგადეს და უმნიშვნელოვანეს საქვეყნო საკითხებზე კამათის უტკბილეს ხანაში მაბრუნებდა. რაღაცაზე ვთანხმდებოდით, რაღაცაზე – ვერა. მაშინ ხელოვნური მორიდება გვერდზე გადაიდებოდა და ოდნავ შემთვრალი პიროვნებები კი არა – კონცეფციები და მსოფლმხედველობები ვეჯახებობით ერთმანეთს. მშვიდობიან ფარგლებში, რა თქმა უნდა.
ფეხბურთზე და ლიტერატურაზე მეტად ამ ”სუფრულ საუბრებში” მწვავე პოლიტიკურ საკითხებს ვეხებოდით ხოლმე. ეს ბუნებრივიცაა. აბა, გვიანი 80-იანებიდან მოყოლებული, საქართველოში როდის გვიცხოვრია ლაღად, რომელ ერთ წელიწადს მაინც აკლდა პოლიტიზება, თანაც უაღრესად მკვეთრ, წრეგადასულ ფორმებში? პოლიტიკურ მოვლენებს ზაზა, როგორც წესი, ისტორიული თვალსაწიერიდან უმზერდა. მას განსაკუთრებით უყვარდა ორი ქვეყანა: საქართველო და ინგლისი. რაღაც სიმბოლური იყო იმაში, რომ გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე საწადელი აისრულა და ინგლისი ნახა. ორუელი, ჩესტერტონი, დიკენსი, კონან დოილი, სტივენსონი და ბევრი სხვაც – მისი მწერლები, ხოლო შექსპირი, ბაირონი, დილან ტომასი – მისი პოეტები იყვნენ. საკმაო გონი, საკმარისად მახვილი მხედველობა ჰქონდა იმისთვის, რომ თეთრი შავში არ არეოდა და ვერ დაენახა, რომ უკანასკნელ ათწლეულში ჩვენში რეალურად აღმოცენებულმა ვითომ-კაპიტალიზმმა უსინდისობით უკვე გადაასწრო აწ გარდაცვლილ ვითომ-სოციალიზმს. შინაგანად ღრმად რელიგიური ადამიანი ვერ მოიწონებდა ვერც ხელისუფლების მიერ წინასაარჩევნოდ საეკლესიო იერარქიებისთვის ჯიპების დარიგებას (ეს ეკლესიის ”პოლიტკორექტული” ოპოზიციონერობის ფონზე!) და ვერც მეცნიერებათა აკადემიის ფარულ კლერიკალიზაციას. არანაირად არ ყოფილა რეტროგრადი და – ეს, საზოგადოდ, ჩვენი დროის სახასიათო დეტალია – სათანადო დონეზე შეეძლო კომპუტერთან და ინტერნეტთან ურთიერთობა. მას შესანიშნავად ესმოდა, რომ კლიოს მოწადინებით მოქსოვილი ისტორიის ძაფი უწყვეტია და მისი სამშობლოს ისტორია არც 1801-ში დაწყებულა, არც 1918-ში, არც 1991-ში და არც 2003-ში – თუმცა ეს თარიღები მართლაც შეიძლება მივიჩნიოთ მსხვილ კვანძებად ამ ძაფზე. გასაოცარია, მაგრამ ერთი ადამიანის სიცოცხლე, თუნდაც ისეთი ხანმოკლე, როგორიც ზაზას ერგო, თურმე იმდენად ღრმა და ყოვლისმომცველი ყოფილა, რომ თავისუფლად იტევს გიგანტური სუპერსახელმწიფოებისა და იმპერიების დაშლა-დამხობასაც და საზოგადოებრივი ფორმაციების შემპარავ ცვლასაც. უიშვიათესი გამონაკლისების გარდა, ადამიანებს შინაგანი დისციპლინა გვაკლია, თორემ წლების განმავლობაში დღიურები მოწესრიგებულად რომ გვეწარმოებინა, თვითონაც გაგვაოცებდა საკუთარი ევოლუცია. ზაზას პიროვნული ევოლუცია, ალბათ, იმაშიც გამოიხატა, რომ საბაზო ჰუმანისტური პრინციპების შენარჩუნების კვალობაზე იგი გადაურჩა ცალმხრივობასა და მიკერძოებას, ანუ იმას, რაც ესოდენ დამახასიათებელია თანამედროვე ე. წ. ”ტუსოვკისთვის”, რომელიც საქართველოს უახლესი ისტორიის მხოლოდ ერთადერთ, კანონიკურ ინტერპრეტაციას აღიარებს და იმთავითვე გამორიცხავს კრიტიკულ აზროვნებას, – ასეთ მიდგომას კი ”მეინსტრიმის” ნაკადს აყოლილი ნაკითხი, განათლებული და ერუდირებული ადამიანებიც ადვილად ეწირებიან მსხვერპლად. ზაზა კი იყო პოეტი, რომანტიკოსი, რომელმაც გაბედა და ერთ-ერთ ლექსში საკუთარ ერს ”ოსტატურად მკუარი ერი” უწოდა – ამ ნიშნით ის ერთდროულად ნონკონფორმისტიც იყო და კრიტიკული რეალისტიც, ითავსებდა ორივე ამ საწყისს და ეს სულაც არ უშლიდა ხელს, მისი პიროვნებისთვის დამახასიათებელ ბუნებრივ და ორგანულ ანტისტალინიზმს. მან იცოდა, რომ მე სტალინისტი არა, მაგრამ ზომიერი სოციალური თანასწორობის მომხრე და გარედან თავს მოხვეული ულტრალიბერალიზმის მოწინააღმდეგე ვიყავი და ვარ. ის კი უფრო პიროვნული თავისუფლების პრინციპის მომხრე იყო და, ჩემთან შედარებით, ახალი დროების მიმართ მეტ შემწყნარებლობას იჩენდა. აკი ვახსენე, რომ ჩვენ ერთმანეთს თავისუფალ რეჟიმში ვუზიარებდით აზრებს, რაც თავისთავად გულისხმობს ცხარე პოლიტიკურ დავასაც. მისი არ ვიცი, მე კი შინაგანად მამდიდრებდა ეს კამათები. ყოველივე ეს კი ღირებული, მნიშვნელოვანი, მაგრამ მაინც წმინდა წყლის თეორია გახლდათ.
ზაზა, საბედნიეროდ, პრაქტიკულ პოლიტიკას არ გაჰკარებია. ინტუიციის დონეზე გრძნობდა, რომ ეს მძიმე, ხშირად ბინძური საქმიანობა შეუთავსებელი იქნებოდა მისი პოეტური სულისთვის, ზედმეტად ”დაამიწებდა” მას. მართალიც იყო. პოეტებსა და მწერლებზე ხშირად დამღუპველად უმოქმედია პოლიტიკაში ჩარევას, გინდაც ასეთ საქმიანობას მათთვის სიცოცხლეშივე მაღალი თანამდებობებისა თუ დიდებისთვის წაპოტინების საშუალება მიეცა (ჩვენიანებს, ქართველებს რომ არაფერი ეწყინოთ, მე-20 საუკუნის რამდენიმე მკაფიო მაგალითს მოვიყვან – ვლადიმერ მაიაკოვსკი ბოლშევიკურ რუსეთში, ერნსტ იუნგერი ნაცისტურ გერმანიაში, გაბრიელე დ’ანუნციო ფაშისტურ იტალიაში, კნუტ ჰამსუნი ოკუპირებულ ნორვეგიაში და სხვებიც მრავალი). ზაზა რეალ-პოლიტიკას (და არა საუბრებს პოლიტიკაზე) ერიდებოდა, მისთვის მიუღებელი იყო ფორმულა ”მიზანი ამართლებს საშუალებას”, კეთილსა და ბოროტს შორის მუდმივ ჭიდილში ყოველთვის ცდილობდა კეთილის მხარეს დამდგარიყო (რამდენად გამოუდიოდა, ეს მხოლოდ მან და მაღალმა ღმერთმა იციან), ყოველ შემთხვევაში ის არასდიდებით არ გაამართლებდა ბოროტებას მომავალი სიკეთისა და დიადი მიზნის მიღწევის სახელით. მე კი (ვაღიარებ, მაგრამ არ ვიკვეხნი, – საკვეხნი არაფერია), როგორც ლიტერატურაში ზუსტი სამეცნიერო დისციპლინების უნებლიე წარმომადგენელი და გონიერ ფარგლებში სოციალური სამართლიანობის მომხრე, – მსოფლიო და საქართველოს ისტორიაზე შედარებით მოზომილი, ობიექტივისტური შეხედულების მატარებელი ვიყავი. შეიძლება ობიექტივიზმი სენია, ვირუსი, შეცდომა, მაგრამ ამ შეცდომის საფუძველში ძევს ფრომისეული წარმოდგენა იმის თაობაზე, რომ კაცობრიობის ისტორია ”სისხლით იწერება”, და ამ ფორმულას კიდეც ვიზიარებდი, რაც სრულიად მიუღებელი იყო ზაზასთვის.
ნამდვილი პოეტი ყოველთვის ინდივიდუალისტია. ზაზა გამონაკლისი ვერ იქნებოდა. იგი ერიდებოდა თავისი ტექსტებისთვის პირდაპირი პოლიტიკური ფორმის მიცემას, ეს მისი სტილი არ იყო, მაგრამ გულისა და გონების ყივილი ზოგჯერ ამასაც აიძულებდა და თუ იტყოდა, არაჩვეულებრივი სიზუსტით. მშვენიერ ლექსში ”დომხალი” მას ასე უწერია: ”ეს ბედკრული საქართველოც ალბათ ვინმეს დარჩება: ალბათ ჩარჩებს… ან – ქართველებს, გადაქცეულთ ჩარჩებად”. ამაზე უკეთესად, ნათლად და კომპაქტურად, მგონი, შეუძლებელია სიტყვიერად გადმოსცე ჩვენი ერის ”კოლექტიური არაცნობიერი”, მისი შიში და ძრწოლა ქვეყნის სიმდიდრის რეალურად გასხვისების წინაშე.
ჩვენი დისკუსიების საკმაოდ მსხვილი პლასტი საბჭოთა წარსულთან ურთიერთობას მოიცავდა, მითუმეტეს დღევანდელი სიდუხჭირის ფონზე. მახსოვს, მიყვებოდა (ცუდად შენიღბული გაოცებით), როგორ სცადა ახალგაზრდობაში თვითმფრინავის ბიჭების” საქმეზე თანაგრძნობის ხელმოწერების შეგროვება და როგორ გულწრფელად გაოგნებული დარჩა იმის გამო, რომ იმ დაწესებულების კაბინეტებიდან და ოთახებიდან ცივი უარით გამოისტუმრეს. ამ ამბავზე იმდენი pro et contra დაწერილა ჩვენში, რომ მის გარჩევას აქ არ შევუდგები, მაგრამ განა არ იყო მისგან მაშინ, იმ წლებში, ასეთი საქციელი სამოქალაქო გმირობის ტოლფასი? და ვინ იცის, რა იყო მის ქცევაში მეტი – პოლიტიკა თუ პოეზია?
ზაზა – პოეტი და ადამიანი მართლაც მაგარი იყო. სულის სიღრმემდე რომანტიკოსი, იგი შესანიშნავად გრძნობდა, თუ რითი სუნთქავდა მის ირგვლივ მოლივლივე ლიტერატურული სამყარო. ლიტერატურის მსახურებაში კი ის – ჩემი დაკვირვებით, – უპირველეს ყოვლისა, გულისხმობდა გამორჩეულობასა და თანდაყოლილ ნიჭიერებას, უნდობლად ეკიდებოდა ეპატაჟისადმი ხელოვნურ სწრაფვას, ორგანულად ვერ იტანდა ”პაპსას”, ირონიით უღრენდა ცრუმოდერნისტობას და აბსოლუტურად პატიოსანი იყო ფურცელზე დაწერილი სიტყვის მიმართ.
ყოველი ჩვენგანის მიწიერი გზა რომ ძალზე ირიბი და მოკლეა, ეს მხოლოდ ბავშვებს თუ აღარ ესმით ჩვენში. არადა, ამ ვიწრო გზაზე ნაადრევი სიკვდილის მახეებიცაა დაგებული. ვაი, რომ ერთ-ერთ ამგვარ მახეში ზაზა თვარაძეც გაება. ამას ვეღარაფერი ეშველება და მთავარი უკვე ის კი არაა, შესაძლებელი იყო თუ არა თავი აერიდებინა ამ მახისათვის, არამედ ის, რა სახით და სახელით დარჩება იგი არა მხოლოდ ახლობლების ხსოვნაში, არამედ ერისა და ბერის მეხსიერებაში. მინდა მჯეროდეს, რომ აი, ახლა, ზუსტად ამ წამს, ჩემს პარალელურად, ჩემგან დამოუკიდებლად და უკითხავად, ვიღაც სხვა, იქნებ ყველასთვის საყვარელი, იქნებ კი ყველასთვის უცნობი მწერალი, სადღაც მაგიდასთან ბობოქრობს, თავს იმტვრევს, სიტყვას და აზრს ეჭიდება და ცდილობს, ზაზა თვარაძის დედამიწაზე სტუმრობისდროინდელი ლიტერატურული თუ ადამიანური საქმეები, მისი უთუო ღვაწლი მეგობრებისა და ახლობლების წინაშე ფურცელზე გადაიტანოს. ამ საქმიანობის ჟამს იგი არ – და ვერ იშურებს მის მეხსიერებაში ერთხელ და სამუდამოდ აღბეჭდილი და ტრაგიზმით აღსავსე პერსონაჟისთვის კეთილ, თბილ სიტყვებს და სამართლიან, გულიდან ამოხეთქილ წრფელ ეპითეტებს. მე კი წარმოსახვის უნარი აშკარად მღალატობს და ზეცაში უდროოდ გაფრენილი პოეტის სახელზე უკეთესი ბოლოთქმის მოგონება ამ წუთში მართლაც რომ ძნელად წარმომიდგენია.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

ჩემ­თ­ვის მა­შინ­დე­ლი სი­ნე­მა­თე­კის გარ­შე­მო გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი მოვ­ლე­ნე­ბი (1) მა­ი­სის მღელ­ვა­რე­ბა­თა თა­ვი­სე­ბურ პრო­ლოგს წარ­მო­ად­გენ­და… თუ­კი საგ­ნებს ცო­ტა­თი ცი­ნი­კუ­რად შევ­ხე­დავთ, კი­დევ ერთხელ დავ­რ­წ­მუნ­დე­ბით, რომ თუ­კი არ­ა­ფე­რი გა­მოგ­ვ­დის კა­ბი­ნე­ტებ­სა და თათ­ბი­რებ­ზე, ქუ­ჩებ­ში უნ­და გა­მო­ვი­დეთ.
და­ვუბ­რუნ­დეთ 1968 წლის მა­ი­სის კანს…
მოვ­ლე­ნებს რა­დი­ო­თი ვა­დევ­ნებ­დი თვალ­ყურს; ეს ხდე­ბო­და 17 მა­ი­სამ­დე, ამ დღეს კან­ში უნ­და წავ­სუ­ლი­ყა­ვი და სი­ნე­მა­თე­კას­თან და­კავ­ში­რე­ბულ პრეს­კონ­ფე­რენ­ცი­ა­ში უნ­და მი­მე­ღო მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა. ორ­ლი­დან თვით­მ­ფ­რი­ნა­ვე­ბი უკ­ვე აღ­არ დაფ­რი­ნავ­დ­ნენ, ასე რომ, მან­ქა­ნა ვი­ქი­რა­ვე და მთე­ლი საფ­რან­გე­თი ისე გა­დავ­ჭე­რი, ყუ­რი არ მო­მი­ცი­ლე­ბია რა­დი­ოს­თ­ვის. მახ­სოვს, ყო­ველ ნა­ხე­ვარ სა­ათ­ში ახ­ა­ლი ამ­ბე­ბი ახ­ალ-ახ­ალ გა­ფიც­ვებ­სა და ფაბ­რი­კე­ბის პა­რა­ლი­ზე­ბა­ზე გვა­უწყებ­და. სი­მარ­თ­ლე ითქ­ვას, სწო­რედ იმ დღეს და­იწყო წარ­მო­ე­ბის მა­სობ­რი­ვი შე­ჩე­რე­ბა, რო­მე­ლიც კვი­რას, 19-ში ქვეყ­ნის სრუ­ლი პა­რა­ლი­ჩით დამ­თავ­რ­და. რო­ცა სას­ტუმ­რო­ში მი­ვე­დი, გად­მომ­ცეს, რომ ჟაკ რი­ვე­ტი მე­ძებ­და. რამ­დენ­ჯერ­მე და­უ­რე­კავს კი­დეც. იგი კი­ნე­მა­ტოგ­რა­ფის­ტე­ბის ყრი­ლო­ბა­ზე იყო, ვო­ჟი­რარ­ში, სა­დაც არ წა­ვე­დი. ბო­ლოს და ბო­ლოს, თა­ვად და­ვუ­კავ­შირ­დი – ზუს­ტად არ მახ­სოვს, მას­თან დავ­რე­კე თუ რო­მე­ლი­მე მის მე­გო­ბარ­თან – და მეს­მის: “იცი რა, ჩვენ გა­დავ­წყ­ვი­ტეთ გა­ვა­ჩე­როთ კა­ნის ფეს­ტი­ვა­ლი”. უეც­რად ძალ­ზე ბუ­ნებ­რი­ვად მო­მეჩ­ვე­ნა ეს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბა, თით­ქოს თა­ვის­თა­ვად ცხა­დი იყო, რომ ას­ეც უნ­და მომ­ხ­და­რი­ყო; გა­და­ვუ­რე­კე კი­დევ რამ­დე­ნი­მე მე­გო­ბარს და გა­ვაფ­რ­თხი­ლე ამ­ის შე­სა­ხებ. სა­ჭი­რო იყო მხო­ლოდ ფაქ­ტის წი­ნა­შე დაგ­ვე­ყე­ნე­ბი­ნა ხალ­ხი. შევ­ხ­ვ­დი ლუი მალს – იგი ჟი­უ­რის წევ­რი იყო – და მან თა­ვის მხრივ, სხვე­ბის აგ­ი­ტი­რე­ბა და­იწყო (მო­ნი­კა ვი­ტის, ტე­რენს იან­გის (2), რო­მან პო­ლან­ს­კის), მო­უ­წო­დებ­და, უარი ეთქ­ვათ ჟი­უ­რის წევ­რო­ბა­ზე. შემ­დეგ რე­ჟი­სო­რებ­საც და­ვუ­კავ­შირ­დით, ვცდი­ლობ­დით გაგ­ვე­გო, ვინ იყო მზად იმ­ის­თ­ვის, რომ თა­ვი­სი ფილ­მი მო­ეხ­ს­ნა კონ­კურ­სი­დან.
მე­ო­რე დღეს, თერ­თ­მე­ტი სა­ა­თის­თ­ვის, გო­და­რი მო­ვი­და; მზა­დე­ბის დრო აღ­არ იყო. ყვე­ლა­ფე­რი ჟურ­ნა­ლის­ტე­ბი­თა და კი­ნოს მოყ­ვა­რუ­ლე­ბით გა­და­ჭე­დილ ჟან კოკ­ტოს დარ­ბაზ­ში ხდე­ბო­და. მე გა­მო­ვე­დი და ტექ­ს­ტი წა­ვი­კითხე, სულ რამ­დე­ნი­მე სტრი­ქო­ნი, რო­მელ­შიც ნათ­ქ­ვა­მი იყო, რომ ყრი­ლო­ბის დე­ლე­გა­ტე­ბი ფეს­ტი­ვა­ლის შე­ჩე­რე­ბას მო­ითხო­ვენ და მო­ნა­წი­ლე­ებს მო­უ­წო­დე­ბენ, შე­მო­უ­ერ­თ­დ­ნენ ამ სა­ერ­თო აქ­ცი­ას. ძი­რი­თა­დი აზ­რი იმ­ა­ში მდგო­მა­რე­ობ­და, რომ მხა­რი დაგ­ვე­ჭი­რა ქვე­ყა­ნა­ში მიმ­დი­ნა­რე მოვ­ლე­ნე­ბის­თ­ვის. სა­ფეს­ტი­ვა­ლო კა­ნი, სა­ერ­თოდ ძალ­ზე ჩა­კე­ტი­ლი ად­გი­ლია, ყვე­ლა მხო­ლოდ კი­ნო­ზე ლა­პა­რა­კობს. არ­ა­ვინ უს­მენს ახ­ალ ამ­ბებს რა­დი­ო­თი, გა­ზე­თებ­საც იშ­ვი­ა­თად ნა­ხავ, მხო­ლოდ “კი­ნე­მა­ტოგ­რა­ფი­ულ მაც­ნეს” კითხუ­ლო­ბენ. ხალ­ხი საქ­მი­თაა და­კა­ვე­ბუ­ლი და მორ­ჩა. რა­ღაც გა­ფიც­ვე­ბი ამ ხალხს ნაკ­ლე­ბად აინ­ტე­რე­სებ­და და წარ­მოდ­გე­ნაც არ ჰქონ­და, თუ რი­თი ცხოვ­რობ­და ამ დროს ქვე­ყა­ნა; აიღ­ეთ, მა­გა­ლი­თად, 1958 წლის 13 მა­ი­სი (3); ფეს­ტი­ვა­ლი გრძელ­დე­ბო­და, თით­ქოს არ­ა­ფე­რი მომ­ხ­და­რი­ყოს. უნ­და ითქ­ვას, ჩვენ­მა გან­ცხა­დე­ბამ ყვე­ლა გა­ნაც­ვიფ­რა, ამგ­ვა­რი რამ არ­ა­ვის მო­უ­ვი­დო­და თავ­ში. მაგ­რამ რაც მთა­ვა­რია, პრო­ტეს­ტი არ­ა­ვის გა­მო­უთ­ქ­ვამს. ვცდი­ლობ­დი ამ­ეხ­ს­ნა ხალ­ხის­თ­ვის, რომ ფეს­ტი­ვა­ლი მა­ინც და­ი­ხუ­რე­ბო­და, იმ­ი­ტომ, რომ რე­ჟი­სო­რე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბას უკ­ვე მო­ეხ­ს­ნა თა­ვი­სი ფილ­მე­ბი ჩვე­ნე­ბი­დან (ასე მო­იქ­ც­ნენ რე­ნე, ლე­ლუ­ში და კურ­ნო (4)), ჟი­უ­რის წევ­რე­ბი კი ერ­თი­მე­ო­რის მი­ყო­ლე­ბით ტო­ვებ­დ­ნენ ფეს­ტი­ვალს, უარს ამ­ბობ­დ­ნენ თა­ვი­ანთ მო­ვა­ლე­ო­ბა­ზე. გო­დარ­მა, – რო­მე­ლიც პირ­და­პირ პა­რი­ზი­დან ჩა­მო­ვი­და და ჩემ­გან გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბით, უშ­უ­ა­ლოდ მო­ნა­წი­ლე­ობ­და იქ­ა­ურ მოვ­ლე­ნებ­ში – უეც­რად შე­მოგ­ვ­თა­ვა­ზა: “წა­ვი­დეთ დიდ დარ­ბაზ­ში და დის­კუ­სია გავ­მარ­თოთ”. აქ და­იწყო მთე­ლი ეს სორ­ბო­ნუ­ლი ალ­ი­ა­ქო­თი. უკ­ვე შუ­ად­ღე იქ­ნე­ბო­და, ჩვენ დიდ დარ­ბაზ­ში მი­ვე­დით. იქ უკ­ვე იყვ­ნენ კლოდ ბე­რი (5), კლოდ რი­ში (6), ლე­ლუ­ში და რო­გორც ყო­ველ­თ­ვის, ბლო­მად ჟურ­ნა­ლის­ტი ირ­ე­ო­და. ყვე­ლა ერთ­დ­რო­უ­ლად ლა­პა­რა­კობ­და, ერთ­მა­ნეთს აწყ­ვე­ტი­ნებ­დ­ნენ, გა­მოჩ­ნ­დ­ნენ უც­ხო­ე­ლე­ბიც – რი­ჩარდ ლეს­ტერ­მა (7) გა­ნაცხა­და, რომ მოხ­ს­ნა ფილ­მი პროგ­რა­მი­დან, შემ­დეგ სა­უ­რაც მო­ვი­და. ფავრ-ლებ­რე შე­ე­ცა­და მო­ლა­პა­რა­კე­ბე­ბით გა­დაგ­ვეწყ­ვი­ტა პრობ­ლე­მა და ჩვე­ნი გა­მოყ­რაც და­ა­პი­რეს დარ­ბა­ზი­დან. ყვე­ლა­ფე­რი ეს დრო­ში გა­ი­წე­ლა, სი­ტუ­ა­ცია ამ­ჟავ­და და აუტ­ა­ნე­ლი გახ­და. შემ­დეგ კი, ხომ იც­ით, ცე­ლი რომ ქვას მოხ­ვ­დე­ბა… სად­მე რომ მო­ნა­წი­ლე­ობ და უც­ბად გა­ძე­ვე­ბენ იქ­ი­დან, რა­ღაც მა­ინც გა­ი­ძუ­ლებს დარ­ჩე. სრუ­ლი აბ­სურ­დი იყო, მაგ­რამ უკ­ვე ვე­ღა­რა­ფერს იზ­ამ­დი, ვერ უშ­ვე­ლი­დი სი­ტუ­ა­ცი­ას. მიკ­რო­ფო­ნი­დან ახ­ალ-ახ­ა­ლი, უთ­ავ­ბო­ლო კინ­კ­ლა­ო­ბე­ბის უზ­არ­მა­ზა­რი ნა­კა­დე­ბი იღვ­რე­ბო­და. სა­მის ნა­ხევ­რის­თ­ვის დარ­ბაზ­ში ნემ­სი ვერ ჩა­ვარ­დე­ბო­და. მე და კი­დევ რამ­დე­ნი­მე ად­ა­მი­ა­ნი სცე­ნა­ზე ვი­ყა­ვით; პარ­ტე­რის რი­გე­ბი ყვა­ვი­ლე­ბით იყო აჭ­რე­ლე­ბუ­ლი… უნ­და ითქ­ვას, რომ აუდ­ი­ტო­რი­ას ძი­რი­თა­დად ად­გი­ლობ­რი­ვე­ბი წარ­მო­ად­გენ­დ­ნენ; ცო­ტა ვინ­მეს თუ ახ­სოვს, მაგ­რამ ად­რე ფეს­ტი­ვალ­ზე სწო­რედ რი­გი­თი მა­ყუ­რე­ბე­ლი და­დი­ო­და, თა­ვად კა­ნის მო­სახ­ლე­ო­ბა – “პრო­ფებს”, რო­გორც წე­სი, უკ­ვე ნა­ნა­ხი ჰქონ­დათ ფილ­მე­ბი. აქ კი კი­ნო­ში ნაკ­ლე­ბად გა­მოც­დი­ლი პუბ­ლი­კა იყო, მაგ­რამ მათ კარ­გად ჰქონ­დათ გაც­ნო­ბი­ე­რე­ბუ­ლი თა­ვი­ან­თი უფ­ლე­ბე­ბი და ფეს­ტი­ვა­ლის პრეს­ტიჟ­საც უფრ­თხილ­დე­ბოდ­ნენ. ბუ­ნებ­რი­ვია, მათ მთე­ლი ეს ბა­ლა­გა­ნი და­უშ­ვებ­ლად მი­აჩ­ნ­დათ და ამ­ი­ტო­მაც ჩვე­ნი ლან­ძღ­ვა-გი­ნე­ბა და­იწყეს, ორ­ი­ო­დე ად­გი­ლობ­რი­ვი “სა­მარ­თალ­დამ­ცა­ვი” სცე­ნა­ზე ამ­ო­ვარ­და და სრუ­ლი ამ სიტყ­ვის მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბით შე­მოგ­ვღ­რი­ა­ლა მე და ლე­ლუშს: “რას გავს ეს, ჩვენ ხომ უც­ხო­ე­ლი სტუმ­რე­ბი გვყავს… თქვენ კი­დევ ფეს­ტი­ვა­ლის გა­რე­შე არ­ა­რა­ო­ბა ხარ­თო” და ა.შ. ხალ­ხი აქ­ეთ-იქ­ით აწყ­დე­ბო­და; სამ სა­ათ­ზე ად­მი­ნის­ტ­რა­ცია გა­მოჩ­ნ­და. ფავრ-ლებ­რე აშ­კა­რად ძა­ლი­ან ნერ­ვი­უ­ლობ­და და სე­ან­სის დაწყე­ბა უბრ­ძა­ნა ხელ­ქ­ვე­ი­თებს. ეკ­რან­ზე სა­უ­რას ფილ­მის (9) ტიტ­რე­ბი გა­მოჩ­ნ­და და ამ დროს და­იწყო სა­ში­ნე­ლი, ვე­ლუ­რი ღრი­ან­ცე­ლი. უკ­უნ სიბ­ნე­ლეს პრო­ჟექ­ტო­რის ერ­თა­დერ­თი სხი­ვი ჭრი­და და ეკ­რა­ნი­დან კარ­გად ჩან­და, რომ სცე­ნა­ზე ნამ­დ­ვი­ლი ალ­ი­ა­ქო­თი ამტყ­და­რი­ყო. ჩე­მი აზ­რით, მთე­ლი დღის მან­ძილ­ზე ეს ერ­თა­დერ­თი წარ­მა­ტე­ბუ­ლი მო­მენ­ტი იყო მთელ ამ უაზ­რო აბ­და­უბ­და­ში.
ვი­ღა­ცამ იყ­ვი­რა: “ფარ­და და­ით­რი­ეთ!” და ჩვენ, თხუთ­მე­ტი-ოცი კა­ცი ვცდი­ლობ­დით ხე­ლი შეგ­ვე­შა­ლა, რა­თა ფარ­და არ­ა­ვის აეწია. ჩვენ­თან იყვ­ნენ სა­უ­რა და ჯე­რალ­დი­ნა ჩაპ­ლი­ნი, მათ ფილმს აჩ­ვე­ნებ­დ­ნენ – უკ­ვე კად­რე­ბი წა­ვი­და და მა­ყუ­რე­ბე­ლი პირ­და­პირ ჩვე­ნი სხე­უ­ლე­ბი­დან “უყ­უ­რებ­და” ფილმს – ის­ი­ნი იბრ­ძოდ­ნენ, რა­თა ჩვე­ნე­ბა შე­ე­ჩე­რე­ბი­ნათ! მა­გა­რი რა­მე იყო; სწო­რედ იმ წამს, ზუს­ტად იმ მო­მენ­ტ­ში ვიგ­რ­ძე­ნი ყვე­ლა­ფე­რი… ვი­ღა­ცამ, რო­გორც ჩანს, ხმა გა­მორ­თო, არ­ა­ფე­რი ის­მო­და, მხო­ლოდ კად­რე­ბი ჩან­და. ბო­ლოს და ბო­ლოს, შუ­ქი აან­თეს, პრო­ექ­ტო­რი გა­ა­ჩე­რეს და და­იწყო წე­წა-გლე­ჯა, უფ­რო სწო­რად, ცე­მა-ტყე­პა. ნი­ცე­ლი და კა­ნე­ლი მა­ყუ­რებ­ლე­ბი სცე­ნა­ზე ამ­ო­ვარ­დ­ნენ, ვი­ღა­ცამ სა­ხე­ში გა­მარ­ტყა და რო­ცა აზრ­ზე მო­ვე­დი, და­ვი­ნა­ხე, რო­გორ და­ით­რია ერთ­მა ჩემ­მა მე­გო­ბარ­მა ეს ტი­პი და პირ­და­პირ თა­ი­გუ­ლე­ბის ზღვა­ში გა­და­უშ­ვა. მა­გა­რი სა­სა­ცი­ლო რა­მე იყო… აურ­ზა­უ­რი მთე­ლი დღე გრძელ­დე­ბო­და, ყვე­ლა­ზე მურ­და­ლი სიტყ­ვე­ბი და ბრალ­დე­ბე­ბი გა­ვი­გო­ნეთ ჩვე­ნი მი­სა­მარ­თით; ვი­ღა­ცა ამტ­კი­ცებ­და, რომ ფეს­ტი­ვა­ლი აუც­ი­ლებ­ლად უნ­და გაგ­რ­ძე­ლე­ბუ­ლი­ყო და სა­ფეს­ტი­ვა­ლო სა­სახ­ლი­დან სას­ტუმ­რო­ში დაბ­რუ­ნე­ბულ­მა, უეც­რად გა­ვაც­ნო­ბი­ე­რე, რო­გორ ვერ გვი­ტან­დ­ნენ მა­ყუ­რებ­ლე­ბი… სულ მუშ­ტებს გვიქ­ნევ­დ­ნენ…
რო­გორც ჩანს, არ­ა­ვის სურ­და გა­ე­გო, რომ ქვე­ყა­ნა სულს ღა­ფავ­და და ფეს­ტი­ვა­ლის ჩა­ვარ­დ­ნა ერ­თა­დერ­თი შე­საძ­ლე­ბე­ლი და უბ­რა­ლოდ, ლო­გი­კუ­რი შე­დე­გი იქ­ნე­ბო­და ამგ­ვარ ვი­თა­რე­ბა­ში. იმ­ა­ვე დღეს პა­რიზს გა­ვემ­გ­ზავ­რე… დამ­ღა­ლა ყვე­ლა­ფერ­მა ამ­ან. კლოდ ბე­რიმ და­მი­რე­კა და ჩვე­ნი მა­შინ­დე­ლი სა­უბ­რი­დან ორი სა­ინ­ტე­რე­სო რა­მე მახ­სოვს: მან თქვა: “წარ­მო­გიდ­გე­ნი­ათ, რა სა­ში­ნელ ქა­ლაქ­ში ვცხოვ­რობთ!” – რო­გორც ჩანს, ბიზ­ნეს­მე­ნებ­ზე, საქ­მე­ებ­ზე და ა.შ. უნ­დო­და ლა­პა­რა­კი, შემ­დეგ კი დას­ძი­ნა: “ჩვენ, ალ­ბათ ვერ გვი­ტა­ნენ”. თა­ვი­დან გა­მე­ცი­ნა და ვუ­პა­სუ­ხე: “ჰო, რა თქმა უნ­და”-მეთ­ქი, მან კი შე­მაწყ­ვე­ტი­ნა: “არა, ჩვენ სა-ერ-თა-შო-რი-სო მას­შ­ტა­ბით ვერ გვი­ტა­ნენ!”
თუ­კი დავ­ფიქ­რ­დე­ბით, სა­ბო­ლო­ოდ დავ­რ­წ­მუნ­დე­ბით, რომ მა­შინ სხვა­ნა­ი­რად ვერ მო­ვიქ­ცე­ო­დით. შე­საძ­ლოა ყვე­ლა­ფე­რი იდ­ე­ა­ლუ­რად ვერ გა­კეთ­და, მაგ­რამ მა­ინც ხომ გა­კეთ­და. ჩემ­თ­ვის ეს ფან­ტას­ტი­უ­რი შეგ­რ­ძ­ნე­ბა იყო – არა იმ­დე­ნად თა­ვად ფეს­ტი­ვა­ლი, რამ­დე­ნა­დაც ყვე­ლა­ფე­რი, რაც მა­შინ ხდე­ბო­და, პა­რიზ­სა და მთელ საფ­რან­გეთ­ში. უბ­რა­ლოდ, არ­ის მო­მენ­ტე­ბი, რო­ცა უნ­და გა­დაწყ­ვი­ტო, ვის მხა­რეს ხარ. იმ­ა­ვე 1968 წელს, ინ­ტერ­ვი­უ­ებს ვიძ­ლე­ო­დი, რომ­ლებ­შიც ვრცლად გან­ვ­მარ­ტავ­დი, რომ არც ერთ ბა­ნაკს არ ვე­კუთ­ვ­ნო­დი, არ­ა­ვი­სი მჯე­რო­და და სა­ერ­თო­დაც, ცი­ნი­კუ­რი და ას­ო­ცი­ა­ლუ­რი ტი­პი ვი­ყა­ვი… ნელ-ნე­ლა ჩა­მით­რია ამ ამ­ბავ­მა; კა­ნი­დან დაბ­რუ­ნე­ბულ­მა, 1 ივ­ნი­სის დე­მონ­ს­ტ­რა­ცი­ა­შიც კი მი­ვი­ღე მო­ნა­წი­ლე­ო­ბა (ად­რე არ­ა­ფე­რი ამ­დაგ­ვა­რი არ ყო­ფი­ლა ჩემს ცხოვ­რე­ბა­ში). მე­ო­რე მხრივ, სორ­ბო­ნა­ში არ წავ­სულ­ვარ, არ მინ­დო­და ვი­ღაც უქ­ნა­რას დავ­მ­ს­გავ­სე­ბო­დი, მაგ­რამ რა­ღაც ინ­ტი­მურ, ღრმად პი­როვ­ნულ დო­ნე­ზე უც­ბად გა­ვაც­ნო­ბი­ე­რე – სტუ­დენ­ტე­ბის წყა­ლო­ბით – რომ ჩე­მი ცი­ნიზ­მი კა­პი­კად არ ღირ­და; ად­ა­მი­ა­ნუ­რი სიბ­რიყ­ვის, მო­უთ­მენ­ლო­ბი­სა და შეზ­ღუ­დუ­ლო­ბის (მნიშ­ვ­ნე­ლო­ბა არა აქვს, პო­ლი­ტი­კუ­რია იგი თუ არა) პა­სუ­ხად, რო­გორც წე­სი, მხრებს ვი­ჩე­ჩავ­დი: “ღირს კი თა­ვის გა­წირ­ვა”. ასე რომ, ამ ამ­ბოხ­მა თით­ქოს მაჩ­ვე­ნა, რომ უბ­რა­ლოდ, მო­რა­ლუ­რი უფ­ლე­ბა არა მაქვს, სხვაგ­ვა­რად მო­ვიქ­ცე: თა­ვის გა­წირ­ვას ყო­ველ­თ­ვის აქვს აზ­რი…
ახ­ალ­გაზ­რ­დე­ბის მი­მართ, რომ­ლებ­საც შე­უძ­ლი­ათ გა­და­კე­ტონ ელ­ი­სეს მინ­დ­ვ­რე­ბი სკან­დი­რე­ბით: “ისე გვექ­ცე­ვი­ან, რო­გორც ებ­რა­ე­ლებს გერ­მა­ნი­ა­ში” (10), მხო­ლოდ უს­აზ­ღ­ვ­რო აღფ­რ­თო­ვა­ნე­ბის გრძნო­ბა თუ გა­გიჩ­ნ­დე­ბა. ვე­რას­დ­როს წარ­მო­მედ­გი­ნა, რომ ქუ­ჩა­ში ერთ­დ­რო­უ­ლად ერთ­მა­ნეთს შე­ერ­წყ­მო­და გო­ნე­ბა, იუმ­ო­რი, ძა­ლა და სა­მარ­თ­ლი­ა­ნო­ბა. სწო­რედ ამ­ან შემ­ძ­რა და აშ­კა­რა იყო, თუ რა არ­ჩე­ვანს გა­ვა­კე­თებ­დი მათ ლო­ზუნ­გ­სა და სამ­სა­ხურ­ში მოჩ­ქა­რე ავ­ტო­მო­ბი­ლის­ტე­ბის ის­ტე­რი­ულ პი­პინს შო­რის…
(1) იგულისხმება ანრი ლანგლუას, პარიზის სინემათეკის დირექტორის გათავისუფლება.
(2) ტე­რენს იან­გი (1915-1994) – ინგ­ლი­სე­ლი რე­ჟი­სო­რი და სცე­ნა­რის­ტი.
(3) ალ­ჟი­რის კრი­ზი­სის პი­კი.
(4) მი­შელ კურ­ნო – ფრან­გი სცე­ნა­რის­ტი და რე­ჟი­სო­რი.
(5) კლოდ ბე­რი (დ.1934) – ფრან­გი სცე­ნა­რის­ტი, რე­ჟი­სო­რი, მსა­ხი­ო­ბი და კი­ნოპ­რო­დი­უ­სე­რი.
(6) კლოდ რი­ში (დ.1929) – ფრან­გი მსა­ხი­ო­ბი და სცე­ნა­რის­ტი.
(7) რი­ჩარდ ლეს­ტე­რი (დ.1932) – ინგ­ლი­სე­ლი რე­ჟი­სო­რი, პრო­დი­უ­სე­რი, მსა­ხი­ო­ბი, სცე­ნა­რის­ტი და ოპ­ე­რა­ტო­რი.
(8) რო­ბერ ფავრ-ლებ­რე – ფრან­გი კი­ნოს მოღ­ვა­წე, კა­ნის ფეს­ტი­ვა­ლის პრე­ზი­დენ­ტი (1952-1971).
(9) სა­უ­ბა­რია კარ­ლოს სა­უ­რას ფილ­მ­ზე “პე­პერ­მინტ ფრა­პე”.
(10) ლო­ზუნ­გ­ში გა­თა­მა­შე­ბუ­ლია და­ნი­ელ კონ-ბენ­დი­ტის გერ­მა­ნუ­ლი წარ­მო­შო­ბაც, რო­მელ­ზეც რე­ვან­შის­ტულ ტო­ნებ­ში მი­ა­ნიშ­ნებ­და ჟორჟ მარ­შე თა­ვის მო­წი­ნა­ვე სტა­ტი­ა­ში “იუმ­ა­ნი­ტე”-სთვის (1968, 3 მა­ი­სი). იგი მას “გერ­მა­ნელ ან­არ­ქისტ კონ-ბენ­დიტს” უწ­ო­დებ­და.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“