ეს ლექცია ხორხე ლუის ბორხესმა ჰარვარდის უნივერსიტეტში წაიკითხა, „ჩარლზ ელიოტ ნორტონის“ ციკლის ფარგლებში. აღნიშნული ღონისძიება ერთგვარ ტრადიციად იქცა ჰარვარდში. ის 1926 წლიდან არსებობს და ლექციები ისეთ ცნობილ ადამიანებს წაუკითხავთ, როგორებიც იტალო კალვინო, ტომას სტერნზ ელიოტი, ოქტავიო პასი, უმბერტო ეკო, ჰაროლდ ბლუმი, ჩესლავ მილოში, ტონი მორისონი და სხვები არიან.
ბორხესმა 6 ლექციისგან შემდგარი ციკლი წაიკითხა (1967-1968 წლებში), რომელსაც „ლექსის წერის ხელობა“ უწოდა. ავტორმა ერთგვარად გაამთლიანა თავისი მოსაზრებები პოეზიასთან დაკავშირებით და ისაუბრა ისეთ მნიშვნელოვან თემებზე, როგორებიცაა: მეტაფორა, სიტყვათა მუსიკალობა, პოეტური ქმნილების თარგმნასთან დაკავშირებული სირთულე და ა.შ.
აღნიშნული ციკლი შემდგომ წიგნადაც გამოიცა 2000 წელს, ჰარვარდის უნივერსიტეტის გამომცემლობის მიერ. „პოეზიის საიდუმლოება“ ამ სერიის პირველი ლექციაა.
ინგლისურიდან თარგმნა გიორგი მაჭარაშვილმა
ალბათ, თავიდანვე სამართლიანი იქნება გაუწყოთ, თუ რას უნდა მოელოდეთ ან, უფრო ზუსტად რომ ვთქვა, რისი იმედი არ უნდა გქონდეთ ჩემგან. აღმოვაჩინე, რომ ჩვენი პირველი ლექციის სათაურში პატარა შეცდომა გამეპარა. თუ გონება არ მღალატობს, მისი სახელწოდება „პოეზიის საიდუმლოება“ უნდა იყოს, სადაც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას სწორედ სიტყვა „საიდუმლოება“ იძენს. შეიძლება ვიღაცამ იფიქროს, რომ იდუმალება პოეზიის ყველაზე მნიშვნელოვანი მახასიათებელია, ანდაც, ყველაზე ცუდ შემთხვევაში, შესაძლოა ვინმეს მიაჩნდეს კიდეც, რომ თავს ვიტყუებ და ვცდილობ დავიჯერო, თითქოს რაღაც გზა მეპოვოს ამ საიდუმლოს ამოსახსნელად, მისი ჭეშმარიტი არსის გამოსააშკარავებლად. სიმართლე ის გახლავთ, რომ მე არ შემიძლია რაიმე კონკრეტული აღმოჩენის შემოთავაზება, რაც ამ საკითხის გადაჭრაში დაგვეხმარებოდა. მთელი ცხოვრება კითხვაში, წაკითხულის გაანალიზებაში, წერასა (ან, უფრო ზუსტად თუ ვიტყვი, წერის მცდელობასა) და ამ ყველაფრის შედეგად გამოწვეულ სასიამოვნო განცდებში განვვლე, რის შემდეგაც მივხვდი, რომ ეს უკანასკნელი ყველაზე მნიშვნელოვანი რამაა, რაც შეიძლება ადამიანმა შეიგრძნოს. „პოეზიაში ჩაძირვა“ აუცილებელია. ესაა, ის დასკვნა, სადამდეც ჩემმა ფიქრებმა მიმიყვანა. მართლაც, ყოველ ჯერზე, როცა ცარიელი ფურცლის პირისპირ ვიმყოფები, ისეთი განცდა მეუფლება, თითქოს ხელახლა მიწევს ლიტერატურის აღმოჩენა. ეს არის დრო, როდესაც მნიშვნელობა არ აქვს წარსულს და იმ გამოცდილებას, რაც ამ მომენტამდე მომყვა. აუცილებელია კვლავ აღვნიშნო, რომ ერთადერთი რამ, რისი გაზიარებაც მე თქვენთვის შემიძლია, ჩემს თავს არსებულ გაურკვევლობათა ერთობლიობაა. თითქმის სამოცდაათი წლის ვარ უკვე, ცხოვრების დიდი ნაწილი ლიტერატურას მივუძღვენი, თუმცა გარკვეული ვარაუდების იქით, არ მგონია, სხვა რაიმეს შემოთავაზება შემეძლოს.
დიდი ინგლისელი მწერალი და მეოცნებე, თომას დე ქუინსი[2], რომლის ნაწერებიც თოთხმეტი ტომისგან შედგება და ათასობით გვერდს მოიცავს, შენიშნავდა, რომ ახალი პრობლემის აღმოჩენა, ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც უკვე არსებულისთვის შესაბამისი გასაღების მორგება. მე ვერც ამის შემოთავაზებას მოვახერხებ თქვენთვის, თუმცა შემიძლია, გესაუბროთ იმ გაურკვევლობათა ერთობლიობაზე, რომლებმაც დროს გაუძლო. და, საერთოდაც, რატომ ვდარდობ ამდენს ამ საკითხზე? რა არის ფილოსოფიის ისტორია, თუ არა გაურკვევლობათა ერთი მთლიანობა, რომელსაც სხვადასხვა დროს წააწყდნენ ინდოელები, ჩინელები, ბერძნები, სქოლასტიკოსები. ეს არის ის, რის შესახებაც წერდნენ ეპისკოპოსი ბერკლი[3], ჰიუმი[4], შოპენჰაუერი[5] და სხვები. მეც ვაპირებ, რომ სწორედ ამ გაურკვევლობათა ერთობლიობაზე გესაუბროთ.
იყო დრო, როცა გადავწყვიტე ჩავღრმავებოდი ესთეტიკის შესახებ დაწერილ წიგნებს. ახლაც მახსოვს, ის უსიამოვნო განცდა, რომელიც მათი კითხვისას დამეუფლა. მომეჩვენა, რომ ისეთ ასტრონომთა ნაშრომებს ვკითხულობდი, რომელთაც ვარსკვლავები საკუთარი თვალით არასდროს ენახათ. ვგულისხმობ იმას, რომ ეს ადამიანები პოეზიაზე ისე წერდნენ, თითქოს ის უბრალო საქმეს წარმოადგენდა და არა იმას, რაც სინამდვილეშია: ვნებისა და სიამოვნების ერთობლიობა. მაგალითად, ერთ-ერთი ჩემთვის პატივსაცემი ავტორის, ბენედეტო კროჩეს წიგნში, რომელიც ესთეტიკას ეხება, თქვენ წააწყდებით ფრაზას, რომლის თანახმადაც ენა და პოეზია რაღაცის „გამოხატვის“ საშუალებაა. ახლა მოდით დავფიქრდეთ, თუ ჩვენ რაღაცის გამოხატვას ვცდილობთ, ისევ ძველ პრობლემასთან ვბრუნდებით, რომელიც ფორმასა და მატერიას უკავშირდება, ხოლო თუკი არაფრის წარმოდგენას დავისახავთ მიზნად, მაშინ მართლაც ვერანაირ შედეგამდე ვერ მივალთ. სწორედ ამიტომ არის, რომ თავიდანვე ვიღებთ ამ განმარტებას, როგორც მოცემულობას და სხვა საკითხზე განვაგრძობთ საუბარს. მივადექით პოეზიას. მივედით ცხოვრებამდე და მე მჯერა, რომ ამ უკანასკნელს სწორედ პოეზია განაპირობებს და აძლევს აზრს. პოეზია უცხო სრულებით არ არის, მეტიც, ის, როგორც ჩვენ შემდგომ ვნახავთ, შეიძლება სხვადასხვა კუთხიდან გვითვალთვალებდეს. მას ნებისმიერ დროს ძალუძს საკუთარი ვინაობის გამჟღავნება.
ახლა ძალიან ახლოს ვართ, რომ ჩავცვივდეთ ერთ დიდ საერთო გაუგებრობაში. მაგალითად, ხშირად ვფიქრობთ, რომ თუკი შეხება გვაქვს ჰომეროსთან, „ღვთაებრივ კომედიასთან“, ლუის დე ლეონთან ანდაც „მაკბეტთან“, ესე იგი ჩვენ შევისწავლით პოეზიას. თუმცა წიგნები პოეზიის მხოლოდ გარკვეულ შესაძლებლობას წარმოადგენს.
მახსოვს, ემერსონი სადღაც წერდა, რომ ბიბლიოთეკა ერთი ჯადოსნური გამოქვაბულია, რომელიც სავსეა გარდაცვლილი ადამიანებით. ამ მკვდარ ხალხს აქვს ძალა, რომ ხელახლა დაიბადოს, გაცოცხლდეს, როცა ჩვენ მათ შესახებ დაწერილ ამბავს გადავშლით.
ეპისკოპოს ბერკლიზე საუბრისას (შემიძლია შეგახსენოთ, რომ ეს იყო ადამიანი, რომელმაც ამერიკის მომავალი დიდება იწინასწარმეტყველა) მისი ერთი ფრაზა მახსენდება ხოლმე, რომლის თანახმადაც, ვაშლის გემო თავად ვაშლიდან არ მომდინარეობს. მასში აღნიშნული თვისება არ არსებობს, ისევე, როგორც ადამიანში, რომელიც მას მიირთმევს. საჭიროა ერთობლივი ურთიერთქმედება, რათა გემო შეგრძნებადი გახდეს. იგივე ხდება წიგნის, ანდაც ბიბლიოთეკაში არსებული უამრავი ნაწარმოების შემთხვევაშიც. რას მოიაზრებს წიგნი საკუთარ თავში? ის ფიზიკური ობიექტებით სავსე სამყაროში არსებული ასეთივე ნივთია, მკვდარ სიმბოლოთა ერთობლიობა. და აი, ამ დროს მოდის ნამდვილი მკითხველი, რომლისთვისაც ამბავი, უფრო სწორად კი პოეზია, რომელიც ამ სიტყვებს მიღმაა (ეს უკანასკნელი ხომ უბრალო სიმბოლოა პოეზიისათვის) იწყებს გაცოცხლებას და ჩვენ თვალწინ ისტორია მკვდრეთით აღდგება.
ახლა ერთი ლექსი მახსენდება, რომელიც თქვენ ყველამ ზეპირად იცით, მაგრამ, ალბათ, არასდროს შეგინიშნავთ, თუ რაოდენ უცნაური რამაა ის. სრულყოფილი მიგნებები პოეზიაში უჩვეულოდ სრულებით არ გამოიყურება, მეტიც იგი ერთგვარ მუდმივობასაც კი წარმოადგენს. სწორედ ამიტომ, მწერლებს მადლობა უნდა გადავუხადოთ იმ ტკივილისათვის, რომელიც მათ სხვადასხვა დროს განუცდიათ. ვფიქრობ ერთ სონეტზე, რომელიც ასზე მეტი წლის წინ დაწერა ახალგაზრდა კაცმა, ლონდონში (ვვარაუდობ, რომ ჰემფსტედში). ამ ადამიანს სუსტი ფილტვები ჰქონდა, რამაც, საბოლოოდ, იმსხვერპლა კიდეც. მას ჯონ კიტსი ერქვა, ხოლო იმ ცნობილ, თუმცა, ამავდროულად, გაცვეთილ სონეტს, „პირველი თვალის შევლება ჩეპმენის ჰომეროსზე“. მაინც რა არის ამ ლექსში უცნაური? აღნიშნულმა საკითხმა სამი თუ ოთხი დღის წინ ხელახლა გამიტაცა, მას შემდეგ, რაც ჩვენს ლექციაზე დავიწყე ფიქრი და მივხვდი, რომ მთავარი რამ, რაც კიტსის სონეტზე საუბრისას უნდა შევნიშნოთ, ისაა, რომ იგი პოეტური გამოცდილების შესახებ მოგვითხრობს. ვიცი, რომ ეს ლექსი ყველამ ზეპირად იცით, მაგრამ მე მაინც მსურს კიდევ ერთხელ შეიგრძნოთ ემოციათა ის მღელვარე მოზღვავება და ქუხილი, რომელიც ბოლო სტრიქონებს სდევს თან:
იყო დროება, როცა ვიყავი ყველა ცის მზირი,
თვალს ვადევნებდი ახალ მიწას, ჩემკენ მომავალს.
ანდაც კორტესი, მამაცი კაცი, არწივის მზერით,
რომ გასცქეროდა წყნარ ოკეანეს და მის ხალხს მრავალს,
რომელთა თვალებიც დაელავდნენ ეჭვნარევ გზნებით,
ხოლო დუმილი ლანდად აჩნდა დარიენის მწვერვალს.
საქმე ისაა, რომ ეს არის ლექსი პოეტური გამოცდილების შესახებ. აქ ჩვენ ვხვდებით ჯორჯ ჩეპმენს, შექსპირის მეგობარსა და მეტოქეს, რომელიც კარგა ხნის გარდაცვლილია, მაგრამ ის უცბად მკვდრეთით აღდგება, როდესაც მის მიერ თარგმნილ „ილიადას“ თუ „ოდისეას“ წაიკითხავს ჯონ კიტსი. ვვარაუდობ, რომ სწორედ ჯორჯ ჩეპმენზე ფიქრისას (თუმცა ამას დარწმუნებით ვერ გეტყვით, ვინაიდან შექსპირის მკვლევარი არ გახლავართ) უნდა დაეწერა შექსპირს თავისი ცნობილი სიტყვები: „როს ტყვედ მიყვები მისი ლექსის გაშლილ იალქნებს/როცა მის სიტყვას მონუსხული გულში იკონებ.“[6]
მეჩვენება, რომ სათაურში არის ერთი ძალიან მნიშვნელოვანი სიტყვა: „პირველი თვალის შევლება ჩეპმენის ჰომეროსზე“. ვგულისხმობ, სიტყვა „პირველს“, რომელზე ყურადღების გამახვილებაც მგონია, რომ დიდ დახმარებას გაგვიწევს. მაშინ, როცა კიტსის სონეტის ამ დიდებულ სტრიქონებს ვიგონებდი, ვგრძნობდი, რომ მხოლოდ ჩემი მეხსიერების იმედად ვიყავი დარჩენილი და მას უნდა მივნდობოდი. ახლაც მახსოვს ის მღელვარება, შორეულ წარსულში რომ დამეუფლა, ჯერ კიდევ ღრმა ბავშვობაში, როცა ბუენოს აირესში პირველად მოვისმინე კიტსის ლექსები, რომელსაც მამაჩემი ხმამაღლა კითხულობდა. ეს იყო მომენტი, როცა მივხვდი, რომ პოეზია არ იყო მხოლოდ კომუნიკაციის საშუალება, არამედ ის ერთდროულად წარმოადგენდა ვნებისა და სიამოვნების ნაზავს. იმ დროს, როდესაც ეს ყველაფერი გაცხადდა ჩემთვის, ვიგრძენი, რომ რაღაც ხდებოდა ჩემს თავს, მიუხედავად იმისა, რომ სიტყვების მნიშვნელობა კარგად არ მესმოდა. ეს ყველაფერი მხოლოდ გონებაზე კი არ მოქმედებდა, არამედ მან სრულად მომიცვა და მთელი სხეულით ვყავდი ამ განცდებს ატანილი.
კვლავ დავუბრუნდეთ სათაურს: „პირველი თვალის შევლება ჩეპმენის ჰომეროსზე.“ ყოველთვის მაინტერესებდა, რამდენად ეუფლებოდა თავად კიტსს აღელვება, მას შემდეგ, რაც ის არაერთხელ გაეცნო „ილიადასა“ და „ოდისეას“. ვფიქრობ, რომ ლექსის პირველი წაკითხვაა ყველაზე ნამდვილი. ამის შემდეგ მხოლოდ თავს ვიტყუებთ და ვცდილობთ დავიჯეროთ, რომ შევძლებთ იმ თავდაპირველი შეგრძნების, შთაბეჭდილების ხელახლა გაცოცხლებასა და განმეორებას. როგორც უკვე შევნიშნე, ეს მეხსიერების ერთგვარი ხრიკია, წარსული ემოციისადმი ერთგულება და გაუგებრობა იმ განცდებს შორის, რომელიც პირველად წაკითხვისას და მის შემდგომ გაგვაჩნია. ამრიგად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ პოეზია ყოველ ჯერზე რაღაც ახალ გამოცდილებას იძლევა. ყოველთვის, როცა ლექსს ვკითხულობ, ამ დროს ჩემში გამოცდილების შეძენის აქტი უნდა განხორციელდეს. სწორედ ესაა პოეზია.
ადრე წავიკითხე ამერიკელი მხატვრის, უისლერის[7] მოგონება, რომელიც წერდა, თუ როგორ მსჯელობდა პარიზის კაფეში ხალხი ხელოვანის ცხოვრებისეულ გზაზე და იმ გავლენაზე, რომელსაც ასეთ ადამიანზე ახდენს მემკვიდრეობა, გარემო, გეოპოლიტიკური მდგომარეობა და სხვა. აი, სწორედ აქ შენიშნავს უისლერი, რომ „ხელოვნება, როგორც აქტი, განხორციელდა.“ უნდა ითქვას, რომ მართლაც არის რაღაც იდუმალი ხელოვნებაში. მინდა, რომ უისლერის ფრაზა ახლებური გაგებით შემოგთავაზოთ. აღნიშნულ სიტყვებს მე ასე ვიტყოდი: „ხელოვნება, როგორც აქტი ლექსის ყოველი წაკითხვისას ხორციელდება.“ ეს შეიძლება ისეც გაიგოთ, თითქოს ვცდილობდე კლასიკას დროითი ღირსების საბურველი ჩამოვაშორო, გავაკრიტიკო მარადიული წიგნების იდეა, იმ ნაწარმოებების, რომელთა საშუალებითაც ყოველთვის შეიძლება დაინახოთ სილამაზე. იმედი მაქვს, რომ ამ შემთხვევაში ვცდები.
ალბათ, კარგი იქნება ცოტა რამ წიგნების შესახებ მოგითხროთ. როგორც მახსოვს, ბერძნები არც ისე ხშირად იყენებდნენ აღნიშნულ საგანს. დანამდვილებით შეიძლება იმის თქმა, რომ კაცობრიობის ყველაზე დიდი განმანათლებლები მწერლები არ ყოფილან. ისინი თავიანთ სათქმელს საუბრით გადმოსცემდნენ. გაიხსენეთ, პითაგორა, ქრისტე, სოკრატე, ბუდა და სხვები. ვინაიდან სოკრატე ვახსენე, მოდით პლატონზეც შევყოვნდები მცირე ხნით და ბერნარდ შოუს სიტყვებს გავიხსენებ. იგი ამბობდა, რომ პლატონი ის დრამატურგია, რომელმაც გამოიგონა სოკრატე, ისევე როგორც ოთხმა ევანგელისტმა შექმნა ქრისტე. ეს თემა საკმაოდ შორს წაგვიყვანს, თუმცა უნდა აღვნიშნოთ, რომ მასში არის სიმართლის მარცვალი. პლატონი ერთ-ერთ დიალოგში მეტისმეტად უპატივცემულოდ საუბრობს წიგნების შესახებ: „მაინც რა არის წიგნი? ის, სურათის არ იყოს, შეიძლება ცოცხალ საგნად მოგვეჩვენოს, მაგრამ თუკი მას შეკითხვას დავუსვამთ, პასუხს ვერ გაგვცემს. აი, სწორედ აქ ვხვდებით, რაოდენ მკვდარ ნივთთან გვაქვს საქმე.“ იმისთვის, რომ წიგნისთვის სიცოცხლე შთაებერა, პლატონმა, ჩვენდა საბედნიეროდ, გამოიგონა ის, რასაც დღეს „პლატონურ დიალოგს“ ვუწოდებთ. ამის საშუალებით ავტორი შეეცადა წინასწარვე განესაზღვრა ის შეკითხვები და ეჭვები, რომლებიც შესაძლოა მკითხველს გასჩენოდა გზად.
აქვე ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ პლატონს ძალიან ანაღვლებდა სოკრატეს საკითხი. მისი სიკვდილის შემდეგ, ის საკუთარ თავს ხშირად ამგვარად მიმართავდა: „ნეტავ, როგორ გაფანტავდა ჩემს ამჟამინდელ ეჭვს სოკრატე?“ სწორედ საყვარელი მასწავლებლის ხმის კიდევ ერთხელ გაგონების შესაძლებლობა გახდა მიზეზი, რის გამოც პლატონმა შემდეგ დიალოგები დაწერა. ზოგიერთ ტექსტში სოკრატე სიმართლის მხარეს დგას, თუმცა არის ნაწერები, სადაც ავტორი მის რამდენიმე სახასიათო შტრიხს მეტისმეტად დრამატულად წარმოაჩენს. ასეთ დიალოგებს ხშირად ვერანაირ დასკვნასთან ვერ მივყავართ, ვინაიდან ის წერის პარალელურად თანმდევი ფიქრის შედეგია. პლატონმა ხშირად პირველი ფურცლის წერისას არც კი იცოდა, თუ როგორი იქნებოდა ტექსტის ფინალი. ის საკუთარ გონებას არეულად ფიქრის საშუალებას აძლევდა და ამით მრავალი ადამიანის ფიქრებს ჰფენდა ნათელს. ვფიქრობ, რომ მისი მთავარი მიზანი მაინც ილუზიის შექმნა იყო. მიუხედავად სოკრატეს მიერ შხამიანი კონიოს დალევისა, პლატონი მაინც ცდილობდა იმის წარმოსახვას, თითქოს ის კვლავ მის გვერდით იმყოფებოდა. მგონია, რომ ეს დაშვება მართალი უნდა იყოს, ვინაიდან მეც არაერთი მასწავლებელი მყავდა ცხოვრების განმავლობაში. ვამაყობ კიდეც, რომ მათი მოწაფე ვიყავი, იმედია, რომ საკმაოდ კარგიც. იცით, როცა მამაჩემზე ვფიქრობ, ანდაც დიდებულ ებრაული წარმოშობის ესპანელ ავტორზე, რაფაელ კანსინოს ასენსზე[8] ან კიდევ მაკედონიო ფერნანდესზე[9], მეც კვლავ და კვლავ მინდება მათი ხმის გაგონება. გამოგიტყდებით და, ხანდახან ვცდილობ კიდეც, რომ მივბაძო მათ და ზუსტად ისეთივე ხმით ვილაპარაკო, როგორითაც ისინი საუბრობდნენ, რათა რამენაირად შევძლო მათი ფიქრების იმგვარად აღქმა, რა სახითაც ისინი ამ ადამიანების გონებაში არსებობდნენ. უნდა ვაღიარო, რომ ისინი ყოველთვის ჩემ გარშემო არიან.
ახლა მომაგონდა ეკლესიის ერთ-ერთი წმინდა მამის ფრაზა, რომელიც დაახლოებით ამგვარად ჟღერს: წიგნის უმეცარი კაცისთვის ხელში ჩაგდება ისეთივე საშიშია, როგორც ხმლის მიცემა ბავშვებისათვის. გამოდის, რომ წიგნები, გარდასული დროის ადამიანთათვის ჭეშმარიტების საგანს წარმოადგენდა. მაგალითად, სენეკა თავის არაერთ წერილში ეწინააღმდეგებოდა დიდი ბიბლიოთეკების იდეას. შემდგომ შოპენჰაუერიც აღნიშნავდა, რომ ბევრი ადამიანი ცდება წიგნის ყიდვისას, როცა მას, როგორც ფიზიკურ საგანს ისე შეიძენენ და არა თავად მის შინაარსს. ხანდახან, როცა სახლში საკუთარ ბიბლიოთეკას გადავავლებ ხოლმე თვალს, ვგრძნობ, რომ სანამ ყოველი იქ არსებული ნაწარმოების წაკითხვას მოვასწრებ, იქამდე კარგა ხნის გარდაცვლილი ვიქნები, თუმცა ეს მაინც ვერ მიკლავს ცდუნებას, ვიყიდო ახალი გამოცემები. როცა წიგნის მაღაზიაში დავხეტიალობ და ჩემთვის საინტერესო სფეროში დაწერილ წიგნს წავაწყდები, იქნება ეს ძველი ინგლისური თუ სკანდინავიური პოეზია, მყისვე ასეთი ფიქრი გამიელვებს თავში: „რა სამწუხაროა, რომ ამ წიგნს ვერ შევიძენ, ვინაიდან უკვე მაქვს ზუსტად ასეთი ეგზემპლარი სახლში.“
ანტიკური ეპოქის შემდგომ, აღმოსავლეთში წიგნის ახლებური ხედვა გაჩნდა. პირველად აქ შეიძლება წავაწყდეთ იდეას წმინდა წიგნის შესახებ, რომელიც სულიწმიდის შეწევნითაა დაწერილი. ასეთია ყურანი, ბიბლია და ა.შ. მოდით, ამჯერად შპენგლერის „ევროპის დაისის“ მაგალითს გავყვები და საილუსტრაციოდ ყურანს განვიხილავ. თუ არ ვცდები, მუსლიმი თეოლოგები ამ წიგნს სიტყვაზე უფრო მაღლა აყენებენ და მიიჩნევენ, რომ ის სიტყვიერების შექმნამდე უნდა ყოფილიყო გადმოცემული. მართალია, ყურანი არაბულად დაიწერა, თუმცა ამ რელიგიის წარმომადგენლებს მტკიცედ სწამთ, რომ ის ბევრად ადრეულია, ვიდრე თავად ენობრივი ფორმა. მინდა შევნიშნო, რომ დანამდვილებით მაქვს წაკითხული ცნობა, სადაც ეს ადამიანები ამ წიგნს, როგორც ღვთის საქმეთა კრებულს ისე კი არ უყურებენ, არამედ მას ღმერთის იდეის ძირითად შემადგენელ ნაწილად განიხილავენ და მიაწერენ ისეთ თვისებებს, როგორებიცაა უფლის სამართალი, წყალობა და სიბრძნე.
ამგვარად შემოაღწია ევროპაში წმინდა წიგნის იდეამ, რომელიც, ჩემი აზრით, მთლად სიცრუეს არ უნდა ეფუძნებოდეს. ბერნარდ შოუს (ეს ის ადამიანია, რომელსაც ყოველთვის ვუბრუნდები) ჰკითხეს ერთხელ, თუ სწამდა იმის, რომ ბიბლია სულიწმიდის მიერ იყო დაწერილი, რაზეც მან მიუგო: „მე ვფიქრობ, რომ არა მხოლოდ ბიბლია, არამედ ყველა სხვა წიგნიც მისი ნახელავია.“ მგონია, საკმაოდ რთული საქმე იქნებოდა სულიწმიდისათვის ყველა წიგნის დაწერა, თუმცა მიმაჩნია, რომ ყოველი ნაწარმოები წაკითხვად ნამდვილად ღირს. ვფიქრობ, სწორედ ეს არის ის, რის შესახებაც ჰომეროსი ესაუბრებოდა მუზას. ამასვე გულისხმობდნენ ებრაელები და მილტონიც სულიწმიდაზე საუბრისას, როცა ფიქრობდნენ, რომ ეს უკანასკნელი ადამიანთა წრფელ და სუფთა გულებში აშენებდა საკუთარ ტაძარს. თუკი ლამაზ მითოლოგიურ საბურველს თავს დავაღწევთ, რეალურად ჩვენ ვსაუბრობთ „ქვეცნობიერში არსებულ მე“-ზე, რომელიც თავად „ქვეცნობიერს“ განაპირობებს. ცხადია, ეს ყველაფერი ერთგვარ გაუგებრობადაც შეიძლება მოგვეჩვენოს, როცა მათ მუზებსა და სულიწმიდას ვადარებთ. მიუხედავად ამ ყველაფრისა, ჩვენ უნდა შევეგუოთ საკუთარი დროის მითოლოგიურ წარმოდგენებს, ვინაიდან არსებითად სიტყვები კვლავაც იმავე აზრის მატარებელია, როგორც ეს წარსულში იყო.
ჩვენ ახლა მივადექით „კლასიკური ნაწარმოების“ ცნებას. უნდა ვაღიარო, რომ წიგნი რაღაც უკვდავ საგნად არ მიმაჩნია, რომელიც უნდა აიღოს ადამიანმა და მას სათანადოდ სცეს თაყვანი. მგონია, რომ, უმთავრესად, ის სილამაზის დანახვის შესაძლებლობას იძლევა. სიმართლე გითხრათ, ეს ასეც უნდა იყოს, ვინაიდან ენა მუდმივად იცვლება. იცით, რაოდენ მიყვარს ეტიმოლოგიები (დარწმუნებული ვარ, რომ თქვენ ჩემზე ბევრად მეტი ცოდნა გაქვთ ამ სფეროში). სწორედ ამიტომ, მსურს, რომ რამდენიმე უჩვეულო მათგანი გაგიზიაროთ.
მაგალითად, ინგლისურში გვაქვს ზმნა „To tease”[10], რომელიც დიდწილად ანცობასთან ასოცირდება. იგი უმეტესად ხუმრობისას გამოიყენება. ეს ძველ ინგლისური სიტყვა, ,,tesan”-განაა მიღებული, რომელიც თავის მხრივ „ხმლით ჭრილობის მიყენებას“ ნიშნავდა, ისევე, როგორც ფრანგული სიტყვა “navrer“. ამ უკანასკნელს „მახვილის ჩარჭობის“ მნიშვნელობით გამოიყენებდნენ ადამიანები. შეგვიძლია სხვა მაგალითიც მოვიყვანოთ და განვიხილოთ ძველ ინგლისური სიტყვა „preat”, რომელსაც „ბეოვულფის“ საწყის სტრიქონებში წავაწყდებით. ის „გავეშებული ბრბოს“ აღსანიშნავად გამოიყენებოდა, რაც ცხადია, თავის მხრივ, ასოცირდება კიდეც საფრთხესთან („threat”). ამგვარი მაგალითების მოყვანა უსასრულოდ შეიძლება.
მოდით, ახლა რამდენიმე პოეტური ქმნილება განვიხილოთ. მე საილუსტრაციოდ მაგალითებს ინგლისურად მოვიყვან, ვინაიდან მოგეხსენებათ ჩემი სიყვარული ინგლისურენოვანი ლიტერატურისადმი. თუმცა აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ ის ცოდნა, რომელიც გამაჩნია ამ სფეროში, საკმაოდ შეზღუდულია. არსებობს შემთხვევები, როცა პოეტური ქმნილება საკუთარ თავს თავად განაპირობებს. მაგალითად, სიტყვები „quietus” და „bodkin” სრულებით არ მიმაჩნია ლამაზად. მეტიც, ის მოუხეშავადაც კი მეჩვენება, თუმცა თუკი მათ ამგვარ წინადადებაში წარმოვიდგენთ: „When he himself might his quietus make/ with a bare bodkin”[11], მყისვე „ჰამლეტის“ დიდებული მონოლოგი წამოგვიტივტივდება გონებაში. ამგვარად, შეიძლება შევნიშნოთ, რომ კონტექსტი მნიშვნელოვნად განაპირობებს ამ სიტყვების პოეტურობას. ცხადია, დღესდღეობით აზრადაც არავის მოუვა მათი ყოველდღიურ საუბარში გამოყენება, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა ადამიანები ტექსტის ციტირებას განიზრახავენ.
აქვე შეგვიძლია სხვა მაგალითებიც მოვიხმოთ, რომლებიც ბევრად ცხადად და მარტივად უნდა გამოიყურებოდეს. გავიხსენოთ, მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი წიგნის სათაური, „მახვილგონიერი იდალგო დონ კიხოტე ლამანჩელის თავგადასავალი“. დამეთანხმებით, რომ სიტყვა „იდალგო“ დღეს მეტისმეტად უჩვეულო წოდებად შეიძლება გვეჩვენოს, მაშინ, როცა სერვანტესის დროს ის „აზნაურის“ მნიშვნელობით გამოიყენებოდა. რაც შეეხება თავად გვარს, „კიხოტე“, საკმაოდ სასაცილოდ წარმოითქმის, ისევე, როგორც დიკენსის პერსონაჟთა არაერთი გვარი, იქნება ეს პიკვიკი, სვიველერი, ჩაზლევიტი, ტვისტი, სქუერსი, ქუილფი თუ სხვა. სათაურში გვაქვს კიდევ ერთი სიტყვა, „ლა მანჩა“, რომელიც დღეს კასტილიურად შეიძლება დიდებულად ჟღერს, მაგრამ სერვანტესს, როდესაც ის ამ ნაწარმოებს წერდა, განზრახული ჰქონდა, რომ მას მკითხველში დაახლოებით ისეთი ასოციაცია გამოეწვია, როგორსაც მაგალითად „დონ კიხოტე კანზას სიტიდან“ აღძრავს (წინასწარ მინდა ბოდიში მოგიხადოთ, თუკი რომელიმე აქ დამსწრე ადამიანი ამ ქალაქის მაცხოვრებელი ხართ). ალბათ, ახლა მეტისმეტად ცხადი გახდა თქვენთვის, თუ როგორ შეიცვალეს სიტყვებმა მნიშვნელობები, როგორ მოხდა მათი გაკეთილშობილება. და აი, კიდევ ერთი უცნაურობა: მოხუცი ჯარისკაცის, მიგელ დე სერვანტესის მსუბუქმა ხუმრობებმა „ლა მანჩაზე“, ამ სიტყვას მარადიული უკვდავება მოუპოვა ლიტერატურაში.
მოდით, კიდევ ერთი მაგალითი მოვიყვანოთ იმგვარი ლექსისა, რომელმაც დროთა განმავლობაში მნიშვნელოვანი ცვლილება განიცადა. ახლა სწორედ როსეტის ამ სონეტზე მეფიქრება. მას არცთუ ისე ლამაზი სათაური გააჩნია. „Inclusiveness“[12] აი, ასე შეგვიძლია მოვიხსენიოთ აღნიშნული პოეტური ქმნილება, რომელიც შემდეგი სიტყვებით იწყება:
და იყო დრო, როცა კაცი უცქერდა შვილს ძილში ჩაფლულს –
ახლა კი მზერა მის ცივ სახეს რარიგ ედება?
დედის ამბორი, ორივე თვალზე, მოაგონდება
და ფიქრობს, ნუთუ ჰგავდა ეს კოცნა, დედ-მამის სიყვარულს?[13]
ვფიქრობ, რომ აღნიშნული სტრიქონები ახლა ბევრად უფრო ცხადია, ვიდრე მაშინ, როცა 80 წლის წინ ისინი დაიწერა. ამის მიზეზი ის გახლავთ, რომ ფილმებმა გვასწავლეს, თუ როგორ შეიძლება მივყვეთ სწრაფად ცვალებად კადრებს. პირველ სტრიქონში „და იყო დრო, როცა კაცი უცქერდა შვილს ძილში ჩაფლულს“ – ჩვენ ვხვდებით მამას, რომელიც საკუთარ მძინარე ვაჟს დაჰყურებს, მაშინ, როცა მეორე ხაზში პირველის საპირისპირო ეპიზოდია აღწერილი, როგორც ეს ხშირად ხდება ხოლმე კარგ ფილმებში. ჩვენ ვხედავთ შვილს, რომელიც გარდაცვლილი კაცის სახეს დაჰყურებს, ეს ადამიანი კი მამამისია. ფსიქოლოგიის ბოლოდროინდელმა კვლევებმა შეიძლება სრულყოფილად შეგვაგრძნობინოს ის აზრი, რაც ბოლო ორ სტრიქონშია გადმოცემული: „დედის ამბორი, ორივე თვალზე, მოაგონდება/და ფიქრობს, ნუთუ ჰგავდა ეს კოცნა, დედ-მამის სიყვარულს?“ აქ მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, ინგლისურ ტექსტში არსებული ორი სიტყვის „brood”-ისა და “wooed”-ის კეთილხმოვანება, რომელიც ლექსს სილამაზეს მატებს. ამასთან, საგულისხმოა, რომ ავტორი წერს მხოლოდ სიტყვას “wooed[14]”, იმის ნაცვლად, რომ “wooed her” დაწეროს, რაც მშვენიერი დეტალია. ტექსტის წაკითხვის შემდეგ აღნიშნული ფრაზა კიდევ კარგა ხანს ახმიანებს ადამიანის გონებას.
გავიხსენოთ კიდევ ერთი ლამაზი ფრაზა, რომელიც მგონია, რომ სხვა თვისებათა გამოა მშვენიერი. განვიხილოთ, ადრეულ პერიოდში ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად გამოყენებადი ზედსართავი სახელი. ბერძენი არ გახლავართ, მაგრამ ვფიქრობ, რომ ამ ენაზე ის oinopa pontos-ად უნდა იწოდებოდეს. მისი ინგლისური შესატყვისია: “the wine-dark sea[15]”. მჯერა, რომ თარგმანში სიტყვა „dark”[16] განზრახ არის ნახსენები, რათა მკითხველს სიუჟეტის აღქმადობა მნიშვნელოვნად გაუმარტივოს. ალბათ, პირდაპირ რომ გვეთარგმნა აღნიშნული ფრაზა ინგლისურად, მაშინ ის “winy sea[17]”-ს ვარიაციით შეიძლებოდა გადმოგვეტანა ან რაიმე მსგავსი ვარიანტი მოგვეფიქრებინა მისთვის. თითქმის დარწმუნებული ვარ, როცა ჰომეროსმა (და მრავალი ბერძენიც, რომლებიც ჰომეროსის ნაწერებს იწერდნენ) ეს სიტყვები დაწერა, მისი ფიქრები უცილობლად ზღვას დასტრიალებდნენ. სხვანაირად წარმოუდგენელია ამგვარი პირდაპირი ზედსართავი სახელით მისი დახასიათება. დღეს, მე ან რომელიმე თქვენგანმა მრავალი მცდელობის შემდგომ ლექსში მხატვრულ ფორმად „ღვინოსავით მრუმე ზღვა“ რომ გამოვიყენოთ, ეს არ იქნება ბერძნების აღნიშნული ძველი ფრაზის განმეორება. რეალურად ამ გზით შევძლებთ ტრადიციაში დაბრუნებას. როდესაც ვსაუბრობთ „ღვინოსავით მრუმე ზღვაზე“, ეს არის მომენტი, რომლის დროსაც ვფიქრობთ ჰომეროსზე და იმ განვლილ 30 საუკუნეზე, ჩვენსა და მას შორის რომაა გადაჭიმული. სიტყვები შესაძლოა ერთი და იმავეა, როცა ჩვენ დღეს ამ ფრაზას ვწერთ, მაგრამ ისინი ჰომეროსის მხატვრული ფორმისგან სრულიად განსხვავებულ სათქმელს გამოხატავენ.
ამგვარად, შეგვიძლია შევნიშნოთ, რომ ენა ცვალებადი რამაა. ეს ყველაზე უკეთ ლათინებს მოეხსენებოდათ. ენასთან ერთად იცვლება მკითხველიც. ძველი ბერძნული მეტაფორა რომ მოვიშველიოთ, შეუძლებელია ერთსა და იმავე მდინარეში ორჯერ შესვლა. ვფიქრობ, აქ იმალება რაღაც ისეთი, რაც შეიძლება ჩვენში შიშს იწვევდეს. თავდაპირველად წარმოვიდგენთ, თუ როგორ მიედინება მდინარე და ამაში უცხო ერთი შეხედვით არაფერია. ამ დროს ვფიქრობთ: „რა თქმა უნდა, მდინარე მიდის, თუმცა წყალი ხომ იცვლება.“ აი, სწორედ აქ აგვიტანს თრთოლა, როცა გავიაზრებთ, რომ წყალთან ერთად ჩვენც ვიცვლებით, მდინარესავით სწრაფად და წამიერად უჩინარდება ჩვენი ცხოვრებაც.
აუცილებლად უნდა შევნიშნო, რომ ჩვენ არ გვჭირდება ზედმეტი ფიქრი იმაზე, თუ რა ბედი ეწევა კლასიკურ ლიტერატურას, ვინაიდან მშვენიერების აღქმა ყოველთვის რჩება ჩვენში. ამის დასტურად მინდა ერთი მივიწყებული პოეტის, ბრაუნინგის, ცნობილი ლექსიდან მოვიყვანო ნაწყვეტი. იგი შემდეგ რამეს წერდა:
როცა კი ვიგრძნობთ, რომ უსაფრთხოდ გამოვაღწიეთ, დაისი დგება.
ილუზიაა ყვავილები, ზარის ფორმის, მაშინ, როცა ვიღაცა კვდება
ასე სრულდება ქოროს სიმღერა ევრიპიდესთან.
პირველი სტრიქონიც საკმარისია (როცა კი ვიგრძნობთ, რომ უსაფრთხოდ გამოვაღწიეთ…) იმის სათქმელად, რომ მშვენიერების განცდა მუდამ ჩვენში იმალება. იგი შეიძლება ფილმის ყურებისას აღმოვაჩინოთ. ამგვარი განცდა შეიძლება პოპულარულმა სიმღერის ტექსტმაც დაგვიტოვოს ანდაც მას რომელიმე ცნობილი მწერლის წიგნის ფურცლებზე გადავაწყდეთ.
ახლა კვლავ უნდა ვახსენო ჩემი გარდაცვლილი მასწავლებელი, რაფაელ კანსინოს ასენსი (ჩვენი ლექციის ფარგლებში უკვე მეორედ გესმით მისი სახელი. ჩემთვის ცოტა გაუგებარიც კია, რატომ არის ის ადამიანებისგან ასე მივიწყებული), რომელსაც დაწერილი აქვს ერთი ბრწყინვალე თეთრი ლექსი, სადაც ღმერთს სთხოვს, რომ დაიხსნას იგი სილამაზისაგან. მწერალი წერდა: „სამყარო სავსეა მშვენიერებით“. ალბათ, სწორედ ამიტომაც მიაჩნდა, რომ შესაძლოა მისთვის სილამაზის ამდენი გამოხატულება დაუძლეველ განცდად ქცეულიყო. სიმართლე გითხრათ, ნამდვილად არ ვიცი, ოდესმე ვიყავი თუ არა განსაკუთრებით ბედნიერი (დიდი იმედი მაქვს, რომ უკვე ისეთ მოწიფულ ასაკში, როგორიცაა 67 წელი, მივაგნებ მას), მაგრამ დანამდვილებით შემიძლია გითხრათ, რომ მაინც მწამს მშვენიერების არსებობის ჩვენ გარშემო.
ის ფაქტი, თუ რამდენად ცნობილმა პოეტმა დაწერა ესა თუ ის ლექსი, განსაკუთრებით მხოლოდ ლიტერატურის ისტორიის სპეციალისტებს შეიძლება აღელვებდეთ. მოდით, განხილვის მიზნით, სამუშაო ჰიპოთეზად დავუშვათ, რომ მე რაღაც ლამაზი სტრიქონი დავწერე. მას შემდეგ, რაც ის ფურცელზე გადმოვიტანე, ვხვდები, რომ ეს სიტყვები ჩემთვის არაფერს ცვლის, ვინაიდან იგი ან სული წმინდის გავლენით შეიქმნა, ანდაც ჩემმა „არაცნობიერმა მე“-მ მიკარნახა მისი დაწერა. შესაძლოა, აღნიშნული ფრაზა, საერთოდაც, რომელიმე ავტორის გავლენითაც კი მომაფიქრდა. ძალიან ხშირად მქონია შემთხვევა, როცა რაღაც დიდი ხნის წინ წაკითხული რამ ციტატად მომიტანია შემდგომ ჩემს ტექსტში. აი, ზუსტად ეს არის ის წამი, როდესაც მე აღნიშნულ ფრაზას თავიდან აღმოვაჩენ. იცით, ხანდახან იმაზეც კი მიფიქრია, რომ ჯობს პოეტი უსახელო იყოს.
უკვე გესაუბრეთ „ღვინოსავით მრუმე ზღვის“ მხატვრული ღირებულების შესახებ და ვინაიდან ჩემი ერთ-ერთი გატაცება ძველი ინგლისური გახლავთ (ვშიშობ, რომ თუკი თქვენ გეყოფათ გამბედაობა და მოთმინება, რომ კვლავ დაბრუნდეთ ჩემს ლექციებზე, მაშინ შესაძლოა კიდევ უფრო მეტად დაიტანჯოთ ძველი ინგლისურიდან მოხმობილი მხატვრული ფორმებით) მსურს, რომ კიდევ რამდენიმე სტრიქონი გაგიზიაროთ, რომლებიც მგონია, რომ მოხდენილადაა დაწერილი. მათ ჯერ ინგლისურად წარმოვთქვამ, ხოლო შემდგომ მეცხრე საუკუნის მკვეთრი და მჭახედ მჟღერი ძველი ინგლისური ენით შემოგთავაზებთ:
ჩრდილოეთიდან გრძელდება თოვა –
ჭირხლი ედება მინდვრებს.
მიწაზე სეტყვა მოვა,
ჩაყრის ყინულის თესლებს.
Norþan sniwde
hrim hrusan bond
hægl feol on eorþan
corna caldast
აღნიშნული სტრიქონები კვლავ იმასთან გვაბრუნებს, რაც ჰომეროსთან დაკავშირებით უკვე შევნიშნეთ: როცა პოეტი ამ სიტყვებს წერდა, ის იმას აღწერდა, რასაც საკუთარი თვალით ხედავდა. ეს, რა თქმა უნდა, შეიძლება უცნაურად გეჩვენოთ, რომ ადამიანები მეცხრე საუკუნეში მითოლოგიის, ალეგორიული სახე-ხატების და მსგავსი სურათების საშუალებით გადმოსცემდნენ საკუთარ ფიქრებს, მაგრამ რეალობას ეს არ ცვლის. იმ დროისათვის, პოეტი აბსოლუტურად ჩვეულებრივ, კარგად გავრცელებულ ფრაზებს იყენებდა სიუჟეტის აღსაწერად. თუმცა დღეს, როდესაც ჩვენ ამ სტრიქონებს ვკითხულობთ
ჩრდილოეთიდან გრძელდება თოვა –
ჭირხლი ედება მინდვრებს.
მიწაზე სეტყვა მოვა,
ჩაყრის ყინულის თესლებს.
ეს უკვე პოეზიაა. აღნიშნული პოეტური ქმნილება ერთ უსახელო საქსს ეკუთვნის, რომელიც ჩემი ღრმა რწმენით, სადღაც ნორთუბრიაში, ჩრდილოეთის ზღვის ნაპირას უნდა მჯდარიყო და იქ დაეწერა ეს სტრიქონები. ისინი, სანამ ჩვენ დროებამდე მოაღწევდნენ, საუკუნეების განმავლობაში მიიჩნეოდნენ პირდაპირ, მარტივ და უსუსურ ფრაზებად. აი, აქ შეგვიძლია შევნიშნოთ, რომ ორ განსხვავებულ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე. ერთია, როცა დრო აუფასურებს ნაწარმოების ღირებულებას (სიმართლე გითხრათ, მიჭირს კიდეც ამაზე საუბარი) და იქ არსებული სიტყვები კარგავენ მშვენიერების გამოხატვის უნარს. მეორე შემთხვევა სრულიად განსხვავებულია. დრო ამ შემთხვევაში ტექსტს კი არ აუფასურებს, არამედ უფრო მეტად ამდიდრებს და ამრავალფეროვნებს მას.
დასაწყისში მე განმარტებებზე გესაუბრეთ, თუმცა სანამ ლექციის დასასრულამდე მივალთ, მინდა აღვნიშნო, რომ ჩვენ ხშირად ერთ ძალიან სახასიათო შეცდომას ვუშვებთ, როდესაც რაღაცას პირდაპირ უგულებელვყოფთ, ვინაიდან მისი ახსნა არ ძალგვიძს. თუ ცოტათი ჩესტერტონულ გუნება-განწყობილებაზეც დავდგებით (დამერწმუნეთ, ეს ადამიანის ერთ-ერთი საუკეთესო კონდიციაა), შეგვიძლია ვთქვათ, რომ რაღაცის განსაზღვრა და მისთვის განმარტების მიცემა მხოლოდ მაშინ შეგვიძლია, როცა ამ საგნის შესახებ არაფერი გაგვეგება.
მაგალითად, თუკი მიზნად პოეზიის განმარტება დავისახე, თავს არც ისე თავდაჯერებულად ვგრძნობ და დარწმუნებულიც არ ვარ, რომ მისი რაობის განსაზღვრას შევძლებ, მაშინ შესაძლოა მისი დეფინიცია ამგვარად გამომივიდეს: „პოეზია ერთმანეთში მხატვრულად ნაქარგ სიტყვათა ერთობლიობაა, რომლებიც მშვენიერების გამოხატვას ემსახურებიან.“ ეს აღწერა შესაძლოა ლექსიკონისთვის ანდაც სახელმძღვანელოსთვის ურიგო არ იყოს, მაგრამ ჩვენ ყველანი ვგრძნობთ, რომ ის მაინც მეტისმეტად სუსტად გამოიყურება. პოეზიას აქვს რაღაც მნიშვნელოვანი ძალა, რომელიც არა მხოლოდ ლექსის დაწერისკენ გვიბიძგებს, არამედ სიამოვნებას განგვაცდევინებს და გვაფიქრებინებს, რომ მის შესახებ ჩვენ ყველაფერი კარგად ვიცით.
აი, სულ ეს არის ის ცოდნა, რაც პოეზიის შესახებ გაგვაჩნია. ჩვენ მისი ბუნება იმდენად კარგად გვესმის, რომ მას სხვა სიტყვებით ვერც კი განვმარტავთ. თქვენ არ შეგიძლიათ განსაზღვროთ, თუ როგორია ყავის გემო, წითელი ან ყვითელი ფერი, გაბრაზება, სიყვარული, სიძულვილი, აისი, დაისი, მიკუთვნებულობა საკუთარი ქვეყნისადმი. ესენი ისეთი ცნებებია, რომლებიც ღრმად არის ჩვენში დალექილი და მათი გამოხატვა შესაძლებელია მხოლოდ იმ საერთო სიმბოლოთა ენაზე, რომელსაც მე და თქვენ ვიზიარებთ. მაშ, ალბათ, მართებული იქნება ვიკითხოთ: საერთოდაც, რა საჭიროა სხვა სიტყვები?
ვფიქრობ, რომ ჩვეულებრივი ამბავია თუკი დღეს აქ მოყვანილ მაგალითებს სრულად არ გაიზიარებთ. შეიძლება ხვალ მეც ამგვარად ვიფიქრო და მივხვდე, რომ უმჯობესი იქნებოდა რადიკალურად განსხვავებული სტრიქონები მომეტანა თქვენთან განსახილველად. ცუდი არაფერია იმაში, რომ საკუთარი მაგალითები თავად შეარჩიოთ და ყურადღება არ დაუთმოთ ისეთ პოეტებს, როგორებიც უცნობი საქსი, ჰომეროსი ანდაც როსეტი არიან. ყველას ძალიან კარგად მოგვეხსენება, თუ სად შეიძლება პოეზიის მიგნება და როდესაც მას მივუახლოვდებით, მკაფიოდ ვგრძნობთ მის შეხებას იმ ათრთოლებას, რომელიც წაკითხვის შემდეგ გვეუფლება.
დასასრულს მინდა, რომ ნეტარი ავგუსტინეს სიტყვები მოვიყვანო, რომელიც ვფიქრობ, ჩვენ დღევანდელ საუბარს ზუსტად შეესაბამება. ის ამბობდა: „რა არის დრო? თუკი ვინმე ამ შეკითხვას არ დამისვამს, მაშინ მე ვიცი, ის რას წარმოადგენს, მაგრამ როგორც კი ამ კითხვას პირდაპირ ჩემკენ მომართავენ, მაშინვე ვხვდები, რომ მისი რაობისა არაფერი გამეგება.“ სიმართლე გითხრათ, მეც ამგვარი აზრის გახლავართ პოეზიაზე.
ადამიანს არც ისე ხშირად აწუხებს ხოლმე რაიმეს განსაზღვრის პრობლემა. ახლა, წარმოვიდგენ, რომ ზღვაზე ვიმყოფები, თუმცა უნდა ვაღიარო, რომ აბსტრაქტული აზროვნება ჩემი არცთუ ისე ძლიერი მხარეა. შემდეგ ლექციებზე, თუკი თქვენ ბოლომდე გამომყვებით და სიმშვიდეს შეინარჩუნებთ, მე შევეცდები უფრო კონკრეტული მაგალითები შემოგთავაზოთ. ვისაუბრებ მეტაფორაზე, სიტყვათა-მუსიკალობაზე, ლექსის თარგმნის შესაძლებლობასა თუ შეუძლებლობაზე, ამბის მოყოლის თავისებურებებზე, უფრო ზუსტად კი ეპიკურ პოეზიაზე. ეს უკანასკნელი მე ლექსის ყველაზე ძველ და გაბედულ ფორმად მიმაჩნია. ჩვენს ციკლს დავასრულებ საუბრით, რომლის სათაურიც ახლა შეიძლება მეტისმეტად ღვთაებრივად გეჩვენოთ. აღნიშნულ ლექციას „პოეტის მრწამსი“ დავარქვი, სადაც შევეცდები, რომ გავამართლო საკუთარი ცხოვრებისეული გზა და, ამასთან. თქვენი იმედებიც, იმ ადამიანების, რომლებიც, ამ მოუქნელი და შესაძლოა ძნელად მოსახელთებელი ლექციის შემდგომაც, კვლავაც ჩემთან იქნებით.
[1] ბორხესის პირველი ლექცია, რომელიც მან წაიკითხა ჰარვარდის უნივერსიტეტში, „ჩარლზ ელიოტ ნორტონის“ ციკლის ფარგლებში. 1967-1968 წლებში გამართული 6 შეხვედრის ჩანაწერი შემდგომ წიგნადაც გამოიცა, სახელწოდებით – „ლექსის წერის ხელობა“.
[2] თომას დე ქუინსი (1785-1859) – ინგლისელი მწერალი, ესეისტი და კრიტიკოსი. ბევრი მკვლევარი მას, თავისი დროის, ერთ-ერთ ყველაზე გავლენიან ავტორად მიიჩნევს.
[3] ჯორჯ ბერკლი (1685-1753) – ანგლო-ირლანდიელი ფილოსოფოსი.
[4] დევიდ ჰიუმი (1711-1766) – შოტლანდიელი ფილოსოფოსი. ცნობილია ტრაქტატით „გამოკვლევა ადამიანის გონების შესახებ“. მისმა ნაშრომებმა დიდი გავლენა იქონია მომდევნო პერიოდის მოაზროვნეებზე, მათ შორის იმანუელ კანტზეც.
[5] არტურ შოპენჰაუერი (1788-1860) – გავლენიანი გერმანელი ფილოსოფოსი, ავტორი ფილოსოფიური თხზულებისა „სამყარო, ვითარცა ნება და წარმოდგენა.“
[6] შექსპირი, 86-ე სონეტი. რეზო თაბუკაშვილის თარგმანი.
[7] ბორხესი გულისხმობს ცნობილ ამერიკელ მხატვარს, ჯეიმს ებოტ მაკნილ უისლერს (1834-1903).
[8] ანდალუსიელი მწერალი, რომელსაც ბორხესი არაერთ საუბარში ახსენებს.
[9] მაკედონიო ფერნანდესი (1874-1952) – იმ იშვიათ ავტორთაგანია, რომელსაც ბორხესი ბიბლიურ ადამს ადარებს (მეორე ასეთი მწერალი უიტმენი გახლავთ). ის მიიჩნევდა, რომ ამ მწერალმა დიდი გავლენა მოახდინა მის მსოფლხედვაზე.
[10] გაღიზიანება
[11] „მშვიდობის პოვნა რომ შეგვეძლოს დანის ერთი დაკვრით?“ ივანე მაჩაბლის თარგმანი, „ჰამლეტი“, მესამე მოქმედება, სურათი პირველი.
[12] რისამე მოცვა, ინკლუზიურობა
[13] „What man has bent o’er his son’s sleep to brood,
How that face shall watch his when cold it lies?—
Or thought, as his own mother kissed his eyes,
Of what her kiss was, when his father wooed?“
Dante Gabriel Rossetti, “Inclusiveness,” Sonnet 29
[14] ქალთან არშიყი, მისი კეთილგანწყობის მოპოვება.
[15] „ღვინოსავით მრუმე ზღვა“
[16] აქ: მრუმე
[17] ღვინისფერი ზღვა
© არილი