ეკა ცხადაძე
“მე ის კაცი ვარ ტრამალები რომ ესიზმრება”
გიორგი ეკიზაშვილი. ლექსები და თარგმანები. თბ., “სანი”, 2002.
მისი შემოქმედების ნაკლებად ცნობილ მხარეს ორიგინალური პოეტური ტექსტები წარმოგვიდგენს, რომლის სახელწოდებაა – “მე ის კაცი ვარ ტრამალები რომ ესიზმრება”. ლექსებისა და თარგმანების კრებული ზაზა ბერიშვილის მიერ გამოიცა 2002 წელს გამომცემლობა “სანში”.
თანამედროვე ქართული ინტელექტუალური პოეზიის ამ ნიმუშებში ძალიან მაღალია გულწრფელობის ხარისხი. თუმც ეს მხოლოდ ერთ-ერთი ღირსებაა, რომელიც ყოველმხრივ უკომპლექსო და ღია ხასიათის შედეგად მიიღწევა. გიორგი ეკიზაშვილი პირად ტკივილებს და განცდებს იმ სიმშვიდით გვაწვდის, რომელიც უმალ ფიქრის სურვილს იწვევს, ვიდრე უბრალოდ თანაგრძნობას. მარადიული მედიტაციების ტკბილ-მწარე ნიუანსები ფილოსოფიური მრწამსის ჩამოყალიბებას აიოლებს. ფრაზებში ჩნდება განსხვავებული ინტონაციები, განწყობილებანიც ასევე იცვლებიან და შესაფერის სიტყვიერ ხორცშესხმას იძენენ. სიზმრისეული ჩვენებები ცხადში “დუჟმომდგარ” ბრბოსთან გამკლავებას აიოლებს და ძალას მატებს.
გიორგი ეკიზაშვილის გულწრფელობა მოჩვენებითი არ არის, ამას მისი პოეტური ტექსტები იმდენად ააშკარავებენ, რომ ავტორის სხვა ღირსებები უნებლიეთ მეორე პლანზე ინაცვლებს: “მე ის კაცი ვარ ვის არაფრის არა აქვს დარდი / მე ის კაცი ვარ ვინც ატარებს ათასის სევდას / მე ის კაცი ვარ ვინც სიზმრებში ხედავს ტრამალებს / რომელსაც უნდა სხვებთან ყოფნა და არის მარტო”.
უდარდელობა გარეგნული ფაქტორია, ცოტა უფრო ღრმად ჩახედვისას “ათასთა სევდას” იოლად შევნიშნავთ და “ჯოგს” მოწყვეტილი მარტოკაცის სადარდელსაც. ადრე გურამ ასათიანი სიწრფელეზე მისთვის ჩვეული მახვილგონივრული პარადოქსულობით წერდა: “თუმცა სიწრფელის მოთხოვნილება ყოველთვის როდი წარმოადგენს ზნეობრივი სიწმინდის შედეგს. ყველაზე გულახდილ აღიარებებს ის ჯარისკაცები წერდნენ სიბერის ჟამს, რომელთაც სიცოცხლე ფარისევლობაში გაატარეს”. არ ვიცი რამდენად შეეფერება ეს დაკვირვება ჩვენი წერილის ობიექტს, მაგრამ მან ყველაზე კარგად უწყის, როგორი მომგებიანია უშუალობა და გულწრფელობა მხატვრულ შემოქმედებაში.
შესანიშნავია, როცა პიროვნებას არ ეშინია, ბოლომდე შეიცნოს საკუთარი ხასიათი და კიდევ უფრო შესანიშნავია, როცა ამგვარი ქმედების სიწრფელეში მკითხველსაც არწმუნებს. როცა გიორგი ეკიზაშვილი საკუთარ ბავშვობაზე, პირველი შთაბეჭდილებების სიძლიერეზე წერს – მყისიერად იწვევს თანაგრძნობას და ნდობას.
ცვალებადობას და დროის მდინარებას ბევრი მოგონების გაცამტვერება მოჰყვება; ბუნდოვანდება ზღვის სუნი და ბათუმის კონტურებიც; მხოლოდ ზღვასთან გულითად მიახლებული მეზღვაურები არ ავიწყდება პოეტს. მხოლოდ მეზღვაურმა “იცის” ზღვის სტიქია, ზღვაც ცნობს თავის შვილს. თუნდაც “საკუთარი ბავშვობა დამპალი ტოტივით” მოიკვეთო, პირველი შეცნობისა და აღმოჩენის გამოძახილი სიჭარმაგეშიც ფასეულია.
გვიან, როცა უკვე თავად ხდები “მეზღვაური”, ხოლო ზღვა შენთვის სიტყვის სტიქიონია – სწორედ აქ გამოცდი ბავშვობის შთაბეჭდილების სიმართლეს. გიორგი ეკიზაშვილი ქართული და ფრანგული ენების სტიქიონს ებრძვის. გამუდმებული ცდუნების დაძლევას ცდილობს, რომელიც განსაკუთრებით ქართულს ახასიათებს – ასევე მუდამ ცდილობს მშობლიური ენის “მოჩუქურთმებულობისაკენ” მიდრეკილობას სძლიოს, “ხმის გაქცევა” აირიდოს. ამ მხრივ ორმაგი დატვირთვა აქვს მის მცდელობას – ჯერ საკუთარ ტექსტებში “ბელკანტოსავით” აღვირი უნდა ამოსდოს ქართულის “მაცდურობას” და სხვათა ქმნილებებსაც უნდა უპოვოს შესაფერი ენობრივი გარსი.
გიორგი ეკიზაშვილი “ხმის გაქცევას” უპატიებელ უგემოვნობად, უმწიფარობად მიიჩნევს. ჩახუჭუჭებულ-აღმოსავლური მანერა უცხოა მისთვის. იგი ევროპული ყაიდის შემოქმედია და ამას მისი ცხოვრებისა თუ შემოქმედების სტილიც ადასტურებს.
სისადავით და ირონიით გაჯერებულია ერთი ეპიზოდი, სადაც კაცი და კატა უყურებენ ერთმანეთს. თითოეული თავისთვის ფიქრობს, “ნეტავ რას მიყურებს?” კაცის განცდები გასაგებია ჩვენთვის, მაგრამ ხომ საინტერესოა, კატა რას ფიქრობს? აი, სწორედ ამას გვამცნობს გიორგი ეკიზაშვილი: “კატას ძაღლი მირჩევნია” / ვამბობ მე ჩემთვის / “სულელი” / ამბობს კატა თავისთვის / მე და კატამ ერთმანეთი შევაფასეთ”.
გიიომ აპოლინერისეული სასვენი ნიშნების უგულებელყოფა ხშირ შემთხვევაში გაზიარებულია. ეს კიდევ ერთი დასტურია ფრანგული პოეზიისადმი ქართველი შემოქმედების დამოკიდებულების. ახლა შეიძლება ჰერაკლიტესაც გაუსწორო ცნობილი დაკვირვება: “ერთსა და იმავე მდინარეში (ისევე როგორც ყოველივე იგივეში) ორჯერ შეხვალ, მაგრამ ორივეჯერ სხვადასხვა”.
პოეზიაშიც და ცხადშიც კატისგან დაწუნებული “ადამიამუნები” საბრალონი და მიუსაფარნი არიან. დღისით სიარულს ერიდებიან, რადგან მზის შუქი ულმობლად ამხელს “სინამდვილეს”. სულ სხვაა ღამე, ნიკტის საუფლო: “ღამით კი… / მთვარის შუქი და ვარსკვლავების ციმციმი / აღვიძებს იმას, რაც ადამიანებს ცოტათი მაინც / მაღლა ეზიდება / და რისი წარმოჩენაც დღისით რცხვენიათ…”
“მაგარი” ეწოდება ტექსტს, სადაც პედანტური სიზუსტით აღწერილია ერთი ვითომც მაგარი ტიპის დილის ტუალეტი, ყველა ძვირადღირებული და მშვენიერი ატრიბუტიკით… დასკვნითი ნაწილი აბსოლუტურად განსხვავდება აღწერილი სასიამოვნო პერიპეტიებისაგან, იგი ერთგვარად ბანალური და ტრაფარეტულიც კია და შინაგანი მესგან ვერგაქცევას გვიდასტურებს: “ერთი სიტყვით … ძალიან კარგად ხვდები რა დამპალი ხარ”. “მაგარი” სინამდვილეში არის “დამპალი” და ეს “სიდამპლე” გამომზეურებულია “გაუცხოების მეთოდის” გამოყენებით.
“მაგარი” რაღაცით “ბუდენბროკების” ერთ გმირს ჰგავს, გამუდმებით რომ კოხტავდებოდა და ბოლოს წუმპეში აღესრულა. ძალიან შორეული ასოციაციაა, მაგრამ “მაგარი” გიორგი ეკიზაშვილმა აშკარად ტალახისათვის გასწირა.
“მე ის კაცი ვარ ტრამალები რომ ესიზმრება” სადა და მკაფიო ქართულის ნიმუშია, ამ კრებულმა “ცოტა-ცოტა” ყველაფერი დაიტია, ოჯახის კაცის პედანტური მზრუნველობიდან მარად მოუწყობელი ხელოვანის იჭვებამდე. გალაღებას სევდა და სინანული ენაცვლება, კმაყოფილებას ეჭვი და ირონია. გიორგი ეკიზაშვილმა შეძლო დისტანცია შეენარჩუნებინა და ერთი წამით უცხო თვალით შეეხედა საკუთარი პოეტობისათვის. “წერილი საიქიოდან” ყველაზე სასიამოვნო, თბილი და იუმორით შეფერილი ტექსტია, მკითხველის გულს იგი ალუზიებითაც მოიგებს. სასიამოვნოდ დაგრჩებათ დავით წერედიანის შეუდარებელი ვიიონის ანდერძის რიტმის მინიშნებაც და მრავალწერტილში მიმალული გალაკტიონიც: “ჩემო გიორგი, გულით გილოცავ, / დაგიწერია, მითხრეს, ლექსები / ერთი თხოვნა მაქვს, არ შემარცხვინო, / სტრიქონებს მე ნუ დამესესხები / მეყოფა, რაც კი წვალება ვნახე, / თანამოძმეთა გამოისობით / გუშინ სამოთხე მოვინახულე / ჩემი გერები ყრიან ასობით. / ბევრი ესტუმრა პოეტთა ნადიმს, / მაგრამ აღარ ჰყავთ ამფიტრიონი, / მოკითხვას გითვლით ლექსების მწერალთ, / პატივიმცემით ………”
ამ დახვეწილი ირონიის, ჩაქირქილების შემდგომ მხოლოდ ისინი იგრძნობენ თავს არხეინად, ვინც ლექსებს არ წერს. მთელი რეალური და მიღმური სამყარო გამთლიანებულია, აფასებს და აკრიტიკებს ერთიმეორეს. ზოგჯერ სამოთხეს ესტუმრება დიდი პოეტი და თავისი პოეზიის მძარცველებს ასობით შენიშნავს იქ. დღევანდელ შემოქმედთ იქიდანაც აკრთობთ თავიანთი ამქრის დიდი ოსტატები, მაგრამ ყველაფრის მიუხედავად “ლექსის მწერალი ხშირდება”…
უკვე დიდი ხანია, უბრალო მოკვდავებს პროზაიკოსებიც და პოეტებიც გვცდიან. ადგენენ უკვალავ კომბინაციას, რებუსებით ფუთავენ სიუჟეტებს, გამოაჭიატებენ მინიშნებებს და თავად ტექსტებს მიღმა გვაკვირდებიან (შეიძლებოდა დაგვეწერა: ქირქილებენ ან დაგვცინიან). ჩვენ ისღა დაგვრჩენია, სერიოზული სახით გამოვთქვათ “მიუკერძოებელი” შეფასებები და იხტიბარი არ გავიტეხოთ, რათა ხმამაღლა არავინ გაიმეოროს მარადქართული საკითხავი კრიტიკაზე, ლიტერატურათმცოდნეობასა და ა.შ.
არსებობენ კითხვები, რომლებიც პასუხებს არ საჭიროებენ. ფილოსოფოსები და მწერლები კითხვებს გვისვამენ, უფრო არხეინი და ყოფიერებას შეგუებულნი დაუფიქრებლად ატარებენ მათთვის მინიჭებულ დროს და არხეინად მიდიან მარადისობაში. სისხლსავსე ცხოვრების ორომტრიალში “ბედნიერებსღა” არ აინტერესებთ: “რა არის სიკვდილი? ზესკნელ-ქვესკნელი? ჯოჯოხეთია თუ სამოთხე? ზოგი ადის და ზოგი ჩადის? ან სად ადიან ან სად ჩადიან ან კი სად არის შუალედი რომლის მაღლა იწყება ზემოთ რომლის დაბლა ამბობენ ქვემოთ”…
გიორგი ეკიზაშვილის პოეზია, ორიგინალურიც და ნათარგმნიც, ჩვენი თანამედროვე მწერლობის მნიშვნელოვანი ნაწილია. მასში მრავალფეროვანი განცდები, მრავალრიცხოვანი პრობლემებია წარმოჩენილი და მდიდარი ბუნების ინდივიდის დაკვირვებებია მოწოდებული. “მე ის კაცი ვარ ტრამალები რომ ესიზმრება” თანაბრად საინტერესოა როგორც ქართული, ისე ფრანგული პოეზიით დაინტერესებულთათვის, რადგან გვაძლევს გიორგი ეკიზაშვილის შემოქმედების ახალ-ახალი მხარეების გაცნობის საშუალებას. თარგმანებში წარმოდგენილია: არტურ რემბო, გიიომ აპოლონერი, ეჟენ გილვიკი, ივ ბონფუა, რემონ კენო, ჟაკ პრევერი, რენე შარი, ანდრე ფრენო, ალენ ბოსკე.
ლექსებისა და თარგმანების კრებული “მე ის კაცი ვარ ტრამალები რომ ესიზმრება” 2002 წლის წიგნების ბაზრობაზე “საუკეთესო პოეტურ კრებულად” იყო სახელდებული. ჩვენც სწორედ ამგვარი პათოსით წარმოგიდგინეთ იგი.

© “წიგნები – 24 საათი”

გიორგი ლობჟანიძე
“ეგ უკეთესნი ყვავილნი პოეზიისანი”
თამარ ბარბაქაძე “სონეტი საქართველოში”, თბ. “უნივერსალი”, 2008.

ეს 530-გვერდიანი ნაშრომი, რომელიც წინათქმას, შესავალს, ტევად ბოლოთქმასა და VI ძირითად თავს აერთიანებს, უაღრესად რთული და საინტერესო მყარი სალექსო ფორმის – სონეტის – დამკვიდრებისა და განვითარების სრულ სურათს გვთავაზობს საქართველოში, სადაც მაღალი პოეტური ტრადიციისა და სიტყვასთან, კერძოდ კი პოეტურ სიტყვასთან განსაკუთრებულად მგრძნობიარე დამოკიდებულების გამო, ეროვნული ლექსის ბუნებამ უბრალოდ ვერ იგუა ძალიან ბევრი უცხო ფორმა თუ საზომი და, ან საერთოდ არ შემოუტანია, ანდა მალევე უკუაგდო.
სონეტი კი ფართოდ გავრცელდა ჩვენში და ქართველი პოეტების ერთ-ერთ საყვარელ სალექსო ფორმადაც მოგვევლინა.
ნაშრომის წინათქმაში თვითონ თამარ ბარბაქაძეც აღნიშნავს, რომ “სონეტი, როგორც ევროპული მყარი სალექსო ფორმა, თითქმის ორ საუკუნეს ითვლის საქართველოში. შესაბამისად, ხანგრძლივია მისი კვლევის ისტორიაც.
…ამ ევროპული კანონიკური სალექსო ფორმის თაობაზე პირველი სიტყვა ილია ჭავჭავაძემ თქვა თავის სადებიუტო წერილში “ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას-ძე ერისთავის კოზლოვიდგან შეშლილის თარგმანზედა”: “ეგ სონეტები, ეგ უკეთესნი ყვავილნი პოეზიისანი”.
იქვე თამარ ბარბაქაძე მიუთითებს, რომ “1884 წელს ნ. გულაკმა ახსენა დანტეს სონეტი, თბილისში “ვეფხისტყაოსანზე” წაკითხული საჯარო ლექციის დროს, ორიოდე წლის შემდეგ კი ივ. კავთელმა (ჯაჯანაშვილმა) დაახასიათა იგი თავის წერილში, როგორც ლირიკული პოეზიის ერთ-ერთი სახე.
ნამდვილი თეორია სონეტის მკაცირი კანონების თაობაზე ქართულ მწერლობაში მხოლოდ XX საუკუნის 10-იან წლებში ყალიბდება. იგი უშუალოდ უკავშირდება იმ ქართველი პოეტი-სონეტისტების სახელებს, რომლებიც სონეტებსაც წერდნენ და ამ უცხოური სალექსო ფორმის ვერსიფიკაციული პარამეტრების დადგენა-დაკანონებასაც ცდილობდნენ. სონეტების კვლევა პოეტებმა დაიწყეს, რასაც მოჰყვა ცნობილი პოლემიკა XX საუკუნის ათიან წლებში: 1918 წელს ი. გრიშაშვილის “საიათნოვას” 68-ე გვერდის სქოლიოში გამოთქმულმა შენიშვნამ სონეტის საქართველოში დამკვიდრების თაობაზე იმავე წელს საინტერესო დისკუსია გამოიწვია გაზეთების: “სახალხო საქმისა” და “საქართველოს” ფურცლებზე. დისკუსიაში მონაწილეობდნენ: გრ. რობაქიძე, ტ. ტაბიძე, ს. ფაშალიშვილი.
ამ პოლემიკას მოჰყვა 1919 წელს ჟურნალში “მეოცნებე ნიამორები” დაბეჭდილი ვალერიან გაფრიდაშვილის ესსე “სონეტის პრობლემა”. საბოლოოდ კი ს. გორგაძემ ჩამოაყალიბა სონეტის კანონიკური ფორმის სალექსო პარამეტრები ქართულ პოეზიაში (“ქართული ლექსი”, 1930)”.
თამარ ბარბაქაძე შენიშნავს: “ამის შემდეგ ქართულ მწერლობაში სონეტი და, შესაბამისად, სონეტის თეორიის ასპექტებისადმი მიმართული კვლევა კვლავ ჩრდილში მოექცა.
1963 წელს გამოქვეყნდა გ. მიქაძის გამოკვლევა “ქართული სონეტისათვის” და 60-იან წლებში გამიართა დისკუსია სონეტის გარშემო (გ. მიქაძე, ა. ხინთიბიძე). სონეტის კვლევის ისტორიისათვის ასევე მნიშვნელოვანია მ. კიკვიძის ნაშრომები სონეტის თაობაზე.
80-იანი წლებიდან მკვეთრად გაიზარდა ინტერესი სონეტის მიმართ, როგორც პოეზიაში, ასევე ლექსმოცდნეობაში. საგულისხმოა ის ფაქტიც, რომ სწორედ თბილისში ჩატარდა სონეტის ისტორიისა და თეორიის ასპექტებისადმი მიძღვნილი საკავშირო სიმპოზიუმები 1985 და 1988 წლებში, სადაც მოხსენებები წაიკითხეს: დ. თუხარელმა, გ. ბუაჩიძემ, გ. ლებანიძემ, კ. გერასიმოვმა, აკ. ხინთიბიძემ, კ. გიგოლოვმა, თ. ბარბაქაძემ. მათი გამოკვლევები, სიმპოზიუმის მონაწილე სხვა უცხოელ მეცნიერთა ნაშრომებთან ერთად, ცალკე კრებულადაც გამოიცა.
სონეტის დამკვიდრება-განვითარების ისტორია ქართულ მწერლობაში მოკლედ არის გადმოცემული აკ. ხინთიბიძის სალექციო კურსში “ქართული ლექსმცოდნეობა.” (თბილისი, 1992)
როგორც ამ მოკლე, მაგრამ უაღრესად ტევადი მიმოხილვიდანაც ჩანს, მიუხედავად სონეტის კვლევის დიდი ტრადიციისა, ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურში დღემდე არ არსებობდა გამოკვლევა, რომელშიც ნაჩვენები იქნებოდა სონეტის განვითარების გზა და ასპექტები საქართველოში.
ეს ხარვეზი სრულად ამოავსო თმარ ბარბაქაძის წინამდებარე ბრწყინვალე შრომამ, რომელმაც მკვლევრის მრავალწლიანი გარჯის საინტერესო შედეგები გაერთიანა.
ეს არის უაღრესად მასშტაბური წიგნი საკითხის ყველა ასპექტის გაანალიზების თვალსაზრისით და ერთგვარი ნიმუშია იმისა, თუ როგორ უნდა წარმოებდეს მეცნიერული კვლევა ამა თუ იმ პრებლემასთან დაკავშირებით. განსაკუთრებით საყურადღებოა კვლევის ეს მანერა ლექსმოცდნეობაში, პოეზიის ანალიზისას, სადაც, სამწუხაროდ, ბოლო დროს ძალზე ექსპრესიულმა, სუბიექტურმა ნააზრევმა იმძლავრა და არც თუ იშვიათად ესეისტური ნაშრომები (რაც, თავისთავად, ცუდი სულაც არ არის, მაგრამ ჟანრის მკაცრ ჩარჩოებში), მეცნიერული ანალიზის ნაყოფად საღდება. ასეთი ესეისტები თავს უფლებას აძლევენ გამოტოვონ საკვლევი მასალის მნიშვნელოვანი პერიოდები, თავისი ნება-სურვილის მიხედვით, ყოველგვარი არგუმენტაციის გარეშე დააჯგუფონ პოეტები და მათი სრულიად გაუგებარი კლასიფიკაცია შემოგვთავაზონ.
ეს “ესეისტები” ახლა მხოლოდ ერთადერთი მიზეზით გამახსენდა. კარგი იქნებოდა, ეპატაჟის ცდუნებებს აყოლილებს, ზედაპირიულად მაინც გადაეკითხათ თამარ ბარბაქაძის ძალზე მნიშვნელოვანი გამოკვლევა და ეგებ იმას მაინც მიმხვდარიყვნენ, რას ნიშნავს მეცნიერული პასუხისმგებლობა საანალიზოდ არჩეული კონკრეტული საკითხის მისამართით.
თამარ ბარბაქაძის შემთხვევაში სრულიად აშკარაა, რომ ეს პასუხისმგებლობა უპირველესად გულისხმობს თემის გარშემო არსებული მასალის, თვით უმცირესი დეტალების შეკრებას, დამუშავებასა და გააზრებას, რათა ქრონოლოგიურად მიადევნო თვალი ყველა მნიშვნელოვან ტენდენციას, რათა შემდეგ დასკვნები სწორედ ამის მიხედვით გააკეთო და არა წინასწარი აკვიატებების შესატყვისად.
თამარ ბარბაქაძის ნაშრომის მხოლოდ გამოქვეყნებული ლიტერატურის სიას რომ გადავხედოთ, რომელიც ქართულ და უცხო ენაზე შექმნილ 300 პუბლიკაციას აერთიანებს, მივხვდებით, როგორი ყურადღებით უმუშავია მკვლევარს, რათა საანალიზო თემის არცერთი ასპექტი არ გამორჩენოდა და მასალისა და მკითხველის მიმართაც პირნათელი დარჩენილიყო. ჩემთვის პირადად სამეცნიერო ნაშრომის შეფასების კრიტერიუმი ისიც არის, რომ მომავალ მკვლევარს, ვინც შემდგომში სონეტის განვითარების შესწავლსა მოჰკიდებს ხელს, თამარ ბარბაქაძის ნაშრომამდე არსებული ვითარების ჩხრეკა აღარ დასჭირდება, რადგან ამ წიგნში უკლებლივ ყველაფერია, რაც კი მანამდე (ანუ აღნიშნულ გამოკვლევამდე) არსებობდა.
ასეთი სკრუპულოზურობა განაპირობებს მეცნიერული დასკვნების სანდოობას, სადამდეც მკვლევარი მწყობრ, არგუმენტირებულ მსჯელობას მიჰყავს და ამიტომაც ყველა დასკვნას აკადემიური კატეგორიულობით წარმოგვიდგენს.
მსჯელობის მდინარება საკითხის სინქრონული და დიაქრონული განვითარების ასპექტებს მოიცავს და ქართულ პოეტურ სინამდვილეში სონეტის შექმნის არცერთ მნიშვნელოვან მცდელობას არ გამოტოვებს, რადგან ამ მცდელობებზე უნდა აიგოს ნაშრომი, რომელიც ყველა ტენდენციას სათანადოდ და ამომწურავად შეაფასებს.
ქართულ სინამდვილემდე კი, ცხადია, მკვლევარი სონეტის, როგორც ევროპული მყარი სალექსო ფორმის, ისტორიული განვითარების დისკურსის ანალიზს ვერაფრით ასცდებოდა და ამიტომაც ნაშრომის ვრცელ, 24-გვერდიან შესავალში სონეტის ისტორიისა და თეორიის უმნიშვნელოვანეს ასპექტებს გვთავაზობს.
ამ შესავლიდან ვიგებთ, რომ “ევროპული პოეზიის წიაღში აღმოცენებული სონეტი მალე გავრცელდა მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში, შეინარჩუნა თავისი მკაცრად დადგენილი კანონები და, შესაბამისად, მოირგო ამა თუ იმ ქვეყნის ეროვნული ლექსწყობისათვის დამახასიათებელი თავისებურებანი. ტერმინი “სონეტი” (sonetto), როგორც მკვლევარები მიუთითებენ, მომდინარეობს იტალიური სიტყვიდან “sonore” რაც “ხმოვანებას” ნიშნავს. სწორედ სონეტის ჟღერადობას, მის “ხმიერებას” ითვალისწინებს ამ, ქართული პოეზიისათვის იმჟამად უცხო, ახალშემოსული სალექსო ფორმის ერთ-ერთი პირველი განმმარტებელი შალვა დადიანი (“ქუჯი”). 1897 წელს ჟურნ. “მწყემსში” (№21, გვ. 13) დაიბეჭდა მის მიერ “თავისუფლად გადმოღებული” შექსპირის 66-ე სონეტი, რომელსაც სათაურად ჰქონდა “სანოტა” და სქოლიოში ამგვარად იყო ახსნილი: “სასიმღერო სიმები ანუ ჩანგი”. გერმანიაში სონეტს ერთ დროს “კლინგ-გედიხტს” (ზარების, სიმების ჟღერას უწოდებდნენ).
სონეტი რომ თავდაპირველად სასიყვარულო სიმღერებს ერქვა, ამ ფაქტზე ყურადღებას ამახვილებენ ის მკვლევარები (კლოდ ფუშეტი, ჰენრი ესტიენი), რომლებიც ამ სალექსო ფორმის სამშობლოდ პროვანსს მიიჩნევენ, სადაც ტრუბადურთა შორის გავრცელებული იყო ამგვარი სახელწოდების სიმღერები. თუმცა აღნიშნავენ იმასაც, რომ ეს შეიძლება უნებური დამთხვევაც იყოს და პროვანსული სონეტები უბრალოდ სასიყვარულო სიმღერებია და არა განსაზღვრული წესებით დაწერილი ლექსები.
უფრო გავრცელებულია აზრი სონეტის იტალიური წარმოშობის თაობაზე.
სონეტის ისტორიისა და თეორიის თანამედროვე მკვლევარები მიიჩნევენ, რომ სონეტის წარმოშობა XIII საუკუნის იტალიასა და ე. წ. “სიცილიურ სკოლას” უკავშირდება. მისი პირველი ავტორი იყო ჯაკომო დი ლენტინო, ხოლო თავის აყვავებას სონეტმა ფრანჩესკო პეტრარკას შემოქმედებაში მიაღწია, რომელმაც 300-მდე სონეტი დაწერა.”
ამის შემდეგ თამარ ბარბაქაძე, რომელსაც ქართულ სინამდვილეში სალექსო საზომებისა და ლექსის არქიტექტონიკის, მყარი სალექსო ფორმების ცოდნის თვალსაზრისით ცოტა მკვლევარი თუ შეეედრება, სონეტის გარითმვის ყველა არსებული სქემის დაწვრილებით ანალიზს გვთავაზობს და ამასაც დიაქრონული კუთხით წარმოგვიდგენს: სონეტის აგების რა თავდაპირველი მექანიზმები გვხვდებოდა და როგორ შეიცვალა ეს მექანიზმები შემდგომ დროთა ვითარებაში თუ, ხსენებული სალექსო ფორმის გავრცელებასთან ერთად, სხვადასხვა ქვეყანაში.
ამ დაწვრილებით შესავალს კი ბუნებრივად მოსდევს ნაშრომის I-II თავი “სონეტი და ქართული სინამდვილე” და “სონეტის გენეზისი საქართველოში”
თამარ ბარბაქაძე ნაშრომის ამ ნაწილში სონეტის ქართულ გარემოში დამკვიდრების რთული და საინტერესო პროცესის ისტორიასა და ანალიზს გვთავაზობს და აღნიშნავს, რომ “იმ უცხოურ, მყარ სალექსო ფორმათა შორის (იამბიკო, მაჯამა, მუხამბაზი, თეჯნისი, ბაიათი, ტერცინა., ოქტავა, ტრიოლეტი, რონდო და ა. შ), რომელთაც ქართული პოეზიის განვითარების ამა თუ იმ ეტაპზე ვხვდებით, სონეტი დღეს ყველაზე პოპულარულია. XIX საუკუნის ქართულ მწერლობაში 30-იანი წლებიდან გამოჩნდა თარგმნილი სონეტები, მაგრამ სონეტის საუკუნე საქართველოში ჯერ არ დამდგარიყო. ვიდრე ქვეყანაში არ შეიქმნებოდა შესაბამისი გარემო და ამ მყარი სალექსო ფორმის დამკვიდრებისათვის აუცილებელი პირობები, სონეტი ვერ მოერგებოდა ქართულ სინამდვილეს.”
ამიტომაც, “საქართველოში სონეტის დამკვიდრება XX საუკუნის 10-ანი წლებიდან იწყება, როცა “ახალი ხელოვნებისათვის” დამახაისიათებელი ორიენტაცია რჩეულებისადმი, მისი არასაყოველთაო ხასიათი განსაკუთრებით აირეკლა “ცისფერყანწელთა” შემოქმედებაში. მათი დიდი დამსახურებაა სწორედ ქართულ პოეზიაში სონეტის, როგორც ორიგინალური, გამორჩეული სალექსო ფორმის დამკვიდრებაც.”
სონეტის გაფორმებას კი წინ უძღვოდა ლიტერატურისმცოდნეთა და კირტიკოსთა შეხედეულებანი და თამარ ბარბაქაძე არცერთ მნიშვნელოვან მოსაზრებას არ გამოტოვებს, რაც კი XIX საუკუნის შუახანებიდან XX საუკუნის ბოლომდე საქართველოში სონეტის შესახებ გამოთქმულა. მკვლევარს კარგად ესმის, რომ სწორედ ამ მოსაზრებებითა და, მეორე მხრივ, თარგმნილი სონეტებით მზადდებოდა ნიადაგი ორიგინალური ქართული სონეტისათვის, რომელიც “დღეს ჩვენთან განსაკუთებით პოპულარულია”.
ნაშრომში აღნიშნულია, რომ ქართულად სონეტის პირველი თარგმანები, მეცნიერებაში ტადიციულად მიღებული შეხედულებით, გიორგი ერისთავის სახელს უკავშირდება. მკვლევარი გ. მიქაძე შენიშნავს, რომ გ. ერისთავს, 1832 წლის შეთქმულების მონაწილეს, ვილნოში გადასახლებისას შეუსწავლია პოლონური ენა და 1836-1838 წლებში უთარგმნია ა. მიცკევიჩის 6 სონეტი. მიუხედავად თარგმანთა არასრულყოფილებისა, გ. მიქაძე სხვა მკვლევარებთან ერთად (გ. აბაშიძე, ლ. ბარნაველი), ამ მოვლენას დიდ მნიშვნლოებას ანიჭებს.”
თამარ ბარბაქაზე ნაშრომში დაწვრილებით მიმოიხილავს და სკრუპულოზურად სწავლობს სონეტების ამ პირველ ქართულ თარგმანთა და ასევე თითქმის ამავე პერიოდში “ქუჯის” მიერ თარგმნილ შექსპირის 66-ე სონეტის სტილისტიკას, ენასა და ვერსიფიკაციულ თავისებურებებს და ამ მცდელობებს სონეტის დამკვიდრების ერთგვარ მოსამზადებელ პერიოდად აფასებს.
შემდგომ კი, XX საუკუნის 10-ანი წლებიდან ანუ “პირველი ქართველი სონეტისტის”, კოტე მაყაშვილის ნიმუშებიდან მოყოლებული, XX საუკუნის მიწურულამდე შექმნილ თითქმის ყველა სონეტს გამოწვლილივით აანალიზებს.
მონოგრაფიის შემდგომი (III-V) თავები სწორედ ქრონოლოგიურ პრინციპითაა გადანაწილებული და საკითხის განვითარების ასეთ სურათს წარმოგვიდგენს:
III თავი – “სონეტი 1900-1930-იან წლებში: ა) იოსებ გრიშაშვილის სონეტები; ბ) ალ. აბაშელის სონეტები; გ) გრიგოლ რობაქიძის სონეტები; დ) პოლემიკა სონეტის გარშემო ე) გალაკტიონ ტაბიძის სონეტები; ვ) ტერენტი გრანელის სონეტები;
IV თავი – სონეტი “ცისფერყანწელთა” შემოქმედებაში ა) პაოლო იაშვილის სონეტები. ბ) ტიციან ტაბიძის სონეტები გ) ვალერიან გაფრიდაშვილის სონეტები დ) კოლაუ ნადირაძის სონეტები ე) შალვა კარმელის სონეტები ვ) რაჟდენ გვეტაძის სონეტები, ზ) შალვა აფხაიძის სონეტები თ) გიორგი ლეონიძის სონეტები;
V თავი – სონეტი XX საუკუნის 40-90-იან წლებში ა) ლია სტურუას სონეტები, ბ) გენო კალანდიას სონეტები გ) ლადო სეიდიშვილის სონეტები
ცალკე თავადაა გამოყოფილი ქართულ ლიტარატურაში სხვადასხვა დროს შექმნილი სონეტების ციკლის ე. წ. “სონეტების გვირგვინის” ანალიზი.
დამეთანხმებით, შინაარსზე უბრალო თვალის გადავლებაც კი საკმაოდ შთამბეჭდავია და კარგად წარმოგვიდგენს იმ ძალისხმევას, რაც თამარ ბარბაქაძეს წლების განმავლობაში გაუწევია ქართული სონეტის ყოველმხრივი შესწავლის თვალსაზრისით. ამიტომაც შევნიშნავდი, რომ ასეთი სანდო ნაშრომი ჩვენს მეცნიერულ სინამდვილეში ცოტა თუ მეგულება, სადაც ასე ერწყმის ერთმანეთს მეცნიერული სიღრმე, კეთილსინდისიერება და კვლევის არაერთი ორიგინალური მეთოდი. ამდენად, შეუძლებელია არ დაეთანხმო სონეტის ქართველი მკვლევარის, გ. მიქაძის მოსაზრებას, რომ “ქართულ სონეტზე მრავალი შრომა დაიწერა. ამ შრომების ბიბლიოგრაფიული მაჩვენებელი რომ შევადგინოთ, საკმაოდ ვრცელი ნუსხა გამოვა. ეს გარემოება კი ერთი შეხედვით გვაფიქრებინებს, რომ ქართული სონეტის შესახებ ახლის თქმა მეტად გაძნელდება, მაგრამ თამარ ბარბაქაძემ შეძლო სრულიად ახალი კუთხით მიდგომოდა საანალიზო პრობლემას, შეძლო შრომატევადი და ხანგრძლივი მუშაობის შედეგად გადმოეცა თავისი ახალი მონაცემები ქართულ სონეტზე. წიგნის გაცნობა ნათელს ჰფენს, თუ რამდენი რამ არ ვიცოდით ან სრულიად არ ვიცოდით სონეტის თაობაზე.”

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

შოტა უტიაშვილი
ბაზარი, როგორც თავისუფლების წყარო
მილტონ ფრიდმანი. კაპიტალიზმი და თავისუფლება. ქართულად თარგმნა, წინასიტყვაობა და კომენტარები დაურთო ლევან გველესიანმა. რედაქტორი შავლეგ შავერდაშვილი. თბ. “დილის გაზეთი” 2002.
მილტონ ფრიდმანის წიგნი “კაპიტალიზმი და თავისუფლება” სტენფორდის უნივერსიტეტმა მეოცე საუკუნის ათი საუკეთესო წიგნის ჩამონათვალში შეიტანა. ამ წიგნმა და მისმა ავტორმა უდიდესი როლი შეასრულეს არა მხოლოდ ეკონომიკის, როგორც მეცნიერების განვითარებაში, არამედ 70-იან წლებში აშშ ეკონომიკური პოლიტიკის ჩამოყალიბებაშიც.
ფრიდმანის ძირითადი თეზისი მარტივია: რაც შეიძლება მეტი პიროვნული თავისუფლება და სახელმწიფოს მხრიდან რაც შეიძლება ნაკლები ჩარევა. ფრიდმანი აღიარებს, რომ ადამიანი შეიძლება იყოს არასრულყოფილი, და მან შეიძლება დაუშვას შეცდომები, მაგრამ ეს არ არის მისთვის თავისუფლების შეზღუდვის საბაბი, პირიქით. რადგან, ის, ვინც ადამიანს უზღუდავს თავისუფლებას, ანუ მთავრობა, თავად შეიძლება აღმოჩნდეს მცდარი და არასრულყოფილი. ამის უარყოფითი შედეგი კი გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი იქნება, ვიდრე ის, რაც კერძო ადამიანის მიერ დაშვებულმა შეცდომებმა შეიძლება მოიტანოს.
ბაზარი, თავისთავად თავისუფლების წყაროა – თვლის ფრიდმანი, ხოლო მთავრობა – მორჩილებისა. ბაზარი ხელს უწყობს მრავალფეროვნებას, მთავრობა – კონფორმიზმს. ამიტომ, საზოგადოების განვითარებისათვის აუცილებელია, რომ მთავრობის გავლენა მინიმუმამდე შემცირდეს.
თავისუფალ ბაზარს უდიდესი როლი აკისრია პოლიტიკური თავისუფლების მიღწევაში. ისტორიულად, პოლიტიკური თავისუფლების ხარისხი იზრდებოდა მაშინ, როდესაც იზრდებოდა ეკონომიკური საქმიანობის თავისუფლება. თუმცა, არსებობს გამონაკლისებიც.
თავისუფალი საზოგადოება ვერ იარსებებს კაპიტალიზმის გარეშე, თუმცა, მხოლოდ კაპიტალიზმი არ არის საკმარისი თავისუფალი საზოგადოების არსებობისათვის.
რატომ არის კაპიტალიზმი თავისუფლების წყარო?
“სანამ უზრუნველყოფილია გაცვლის რეალური თავისუფლება – წერს ფრიდმანი – ეკონომიკის საბაზრო ორგანიზების უმთავრესი ნიშანი არის ის, რომ იგი თავიდან იცილებს ერთი პიროვნების ჩარევას მეორეს საქმიანობის უმეტეს ნაწილში. მომხმარებელი დაცულია მომწოდებლის ძალადობისაგან სხვა მიმწოდებლის არსებობით, რომელთანაც მას ასევე შეუძლია საქმის დაჭერა. გამყიდველი დაცულია მომხმარებლის ძალადობისაგან სხვა მომხმარებლის არსებობით, რომელსაც შეიძლება მიეყიდოს საქონელი. დასაქმებული დაცულია დამსაქმებლის ძალადობისაგან, რადგან შეუძლია სხვა დამსაქმებლის მონახვა და ა.შ. თანაც, ყოველივე ამას ბაზარი ცენტრალური მართვის გარეშე ახერხებს”.
პარადოქსულად ჟღერს, მაგრამ თავისუფალი ბაზარი ხელს უწყობს თანასწორობასაც, რადგან იგი ეროვნების, რელიგიის, რასის და ა.შ. მიუხედავად, ყველას აძლევს თავის რჩენის საშუალებას. “როდესაც ჩვენ პურს ვჭამთ, ჩვენთვის სულ ერთია, ვისი მოყვანილია იგი: კომუნისტისა თუ კაპიტალისტის, ზანგისა თუ თეთრკანიანის. ეს გვიჩვენებს, თუ როგორც ახერხებს ბაზარი ეკონომიკური ინტერესების განცალკევებას პოლიტიკური შეხედულებებისაგან და იცავს ადამიანებს ნებისმიერ მიზეზით დისკრიმინაციისაგან, გარდა შრომის ნაყოფიერებისა” -წერს ფრიდმანი.
თავისუფალ ბაზარს შეუძლია ადამიანი დაიცვას მთავრობის მხრიდან ძალადობისაგან, რადგან იგი ადამიანს საშუალებას აძლევს საარსებო წყაროთი არ იყოს მთავრობაზე დამოკიდებული. თავისუფალი ბაზრის პირობებში სახელმწიფოს პიროვნული თავისუფლების შეზღუდვა ძალზე ძვირი უჯდება.
კიდევ ერთ ფუნდამენტურ განსხვავებას სახელმწიფოსა და ბაზარს შორის, და ამ უკანასკნელის უპირატესობას პირველზე, ფრიდმანი ბაზრის პლურალიზმში ხედავს. პოლიტიკური ძალაუფლების “რაოდენობა” შეზღუდულია – წერს იგი. ქვეყნას არ შეიძლება ჰყავდეს ერთდროულად რამდენიმე ეროვნული ლიდერი. ახალი ლიდერი ისე ვერ მოიპოვებს ძალაუფლებას, თუ იგი ძველს არ წაართვა. მაშინ, როდესაც ეკონომიკაში ახალი მილიონერები თავისუფლად შეიძლება გაჩნდნენ ძველების გაკოტრების გარეშე. ამიტომ, სახელმწიფო მიისწრაფის ტოტალიტარიზმისაკენ, ბაზარი – მრავალფეროვნებისაკენ. ამით სჯობია მეორე პირველს.
იგივე მიზეზების გამო, აუცილებელია, თავიდან იქნეს აცილებული ერთი პიროვნების ხელში ეკონომიკური და პოლიტიკური ძალაუფლების თავმყორა, ან ბაზარზე სახელმწიფო კონტროლის დაწესება.
“თუკი ერთ ხელში დიდი პოლიტიკური ძალაუფლების კონცენტრაცია ხდება, მაშინ თავისუფლებას მოსპობა ემუქრება. მაშინაც კი, როდესაც ადამიანები, რომელთა ხელთაცაა ეს ხელისუფლება, მის გამოყენებას კეთილი მიზნებით ცდილობენ და ძალაუფლებისაკენ ლტოლვით არ არიან კორუმპირებული, მაშინაც კი იზიდავს ძალაუფლება ადამიანს და სულ სხვა დაღს ასვამს მას”.
მაგრამ, მთავრობა მაინც აუცილებელია, რადგან არის ფუნქციები, რომელთა შესრულებასაც ბაზარი ვერ შეძლებს. ასეთებია: წესრიგის დამყარება, თავდაცვა, ხელშეკრულებების აღსრულების უზრუნველყოფა და კონკურენციის დაცვა. თუმცა, ასეთი შეზღუდული ფუნქციების მქონე მთავრობაც, შეიძლება ტირანიად გადაიქცეს. ძხელისუფლების საქმიანობის შეზღუდვის სიძნელე იმაში მდგომარეობს, რომ მის მხარდამჭერთ მეტისმეტად იზიდავთ ძალაუფლების კონცენტრაცია. მათ სწამთ, რომ ამგვარი კონცენტრაცია მათ საშუალებას მისცემდა უფრო ეფექტიანდ განეხორციელებინათ სამთავრობო პროგრამები, რომლებიც მათი აზრით, საზოგადოების ინტერესს ემსახურება. მაგრამ, ჯოხს მეორე ბოლოც აქვს და კარგი საქმეების კეთების უფლების მიცემა ცუდი სამეების კეთების უფლებასაც ნიშნავს”.
ფრიდმანი მისგან თავის დაცვის ორ მექანიზმს გვთავაზობს. პირველი: “ჩვენ ვერ ავიცილებთ მთავრობისათვის გარკვეულ საკითხთა გადაცემას, მაგრამ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში კარგად უნდა ავწონ-დავწონოთ, თუ რა სარგებელს და რა ზიანს მოგვიტანს თვითეული საკითხის გადაწყვეტაში მთავობის ჩაბმა”. (მთელი ცხოვრება (ამჟამად იგი 91 წლისაა), ფრიდმანი ეკონომიკურ და სოციალურ ცხოვრებაში სახელმწიფოს მინიმალური ჩარევის მომხრე იყო. იგი მოითხოვდა განათლების სისტემის პრივატიზაციას და სასკოლო ვაუჩერების შემოღებას და მხურვალედ უჭერდა მხარს სოციალური უზრუნველყოფის სისტემის კერძო საკუთრებაში გადაცემას. ამ აზრით, იგი რესპუბლიკური პარტიის იდეოლოგად გვევლინება). და მეორე, ხელისუფლების ცალკეულ შტოებს შორის ურთიერთგაწონასწორებისა და ურთიერთკონტროლის სისტემა და ხელისუფლების მაქსიმალური გადაცემა ადგილობრივი მმართველობისადმი.
“თუკი მთავრობას ძალაუფლება უპყრია ხელთ, სჯობს იგი ადგილობრივს ჰქონდეს, ვიდრე რაიონულს, სჯობს რაიონულს, ვიდრე საშტატოს, სჯობს საშტატოს, ვიდრე ვაშინგტონს. თუკი მე არ მომწონს, რასაც ჩემი ადგილობრივი ხელისუფლება აკეთებს, სხვა უბანში გადავალ, თუ ჩემი შტატი არ მომწონს, სხვა შტატში გადავსახლდები, მაგრამ აი, თუ ვაშინგტონის პოლიტიკა არ მომწონს მაშინ ცოტა ალტერნატივაღა მრჩება (ფრიდმანის წიგნი 1956 წელს წაკითხული ლექციების კურსს ემყარება, როდესაც სხვა ქვეყნებში მიგრაცია არც ისე ადვილი იყო)”.
ფრიდმანის ამ თეორიას, დღესაც ძალიან ბევრი მომხრე ჰყავს, თუმცა ეკონომისტების მზარდი ნაწილი მიიჩნევს, რომ გლობალიზაციის ეპოქაში, მაშინ როდესაც თითქმის მთელი მსოფლიო ერთიან ბაზრად იქცა, სადაც უთანასწორობა უზარმაზარ მასშტაბებს აღწევს (საყოველთაოდ აღიარებული მონაცემები არ არსებობს, მაგრამ ზოგიერთი შეხედულების თანახმად, თუ 30 წლის წინ, განვითარებულ ქვეყნებში მცხოვრებ ადამიანებს განვითარებადი ქვეყნების მკვიდრებზე 34-ჯერ მეტი შემოსავალი ჰქონდათ, დღეს უკვე 70-ჯერ მეტს შოულობენ და ეს განსხვავება მუდმივად იზრდება), რეგულირების ეფექტური მექანიზმების შემოღება აუცილებელია. ზოგი უფრო შორსაც მიდის, და მსოფლიო მთავრობის შექმნას მოითხოვს, რომელიც უთანასწორობისა და უსამართლობის პრობლემებს უფრო უკეთ გადაწყვეტს, ვიდრე თავისუფალი ბაზარი. თუმცა, ისინიც კი აღიარებენ, რომ იდეალურად თავისუფალი ბაზრის ძუხილავი ხელი” უფრო უკეთ იმოქმედებდა, ვიდრე იდეალური მთავრობა.

© “წიგნები – 24 საათი”

ანდრო ბუაჩიძე
ვიტრაჟები. XIX და XX საუკუნეების გერმანული პოეზიიდან. თარგმანი კონსტანტინე ზ. გამსახურდიასი. “საარი”. თბილისი, 2002.
გერმანული ლირიკის ქართულ ენაზე თარგმნას თავის ისტორია აქვს. წარმატებულად დაძლეული სირთულე, ყოველი ახალი თარგმანი სავსებით განსხვავებულ წახნაგს სძენს ამ ისტორიას. ხშირად კამათობენ პოეზიის თარგმნის საკითხებზე და სამართლიანად დასძენენ, რომ თვითნებური განკერძოებულობა მხოლოდ და მხოლოდ ზიანს აყენებს ამ საქმიანობას. ეს, რა თქმა უნდა, ფაქტია და ამ ფაქტთან ერთად ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ პოეზიის თარგმანი ამა თუ იმ რთული ტექსტის ინდივიდუალური წაკითხვის და კვლავ აღდგენის მეშვეობით სრულდება.
კონსტანტინე ზ. გამსახურდიას თარგმანებში გერმანული ლირიკის ვრცელი გზაა მონიშნული გოეთედან ენცესბერგერამდე. ეს გზა რთულია და მრავალფეროვანი, როგორც ზოგადად მხატვრული აზროვნების, ისე უშუალოდ ლექსწერის თვალსაზრისით. რაც მთავარია, ამ წიგნში თავმოყრილნი არიან ის პოეტები, რომლებიც ქართულად ან საერთოდ არ თარგმნილან ან ძალზე იშვიათად. აი, ისინიც: კლემენს ბრენტანო, იოზეფ ფონ აიხენდორფი, ფრიდრიხ რიუკერტი, ედუარდ მოერიკე, ფრიდრიხ ჰებელი, კონრად ფერდინანდ მაიერი, ფრიდრიხ ნიცშე, რიხარდ დამელი, ქრისტიან მორგენშტერნი, სტეფან გეორგე, ჰერმან ჰესე, მარია ლუიზე კაშნიცი და სხვები.
სიმბოლურია გოეთეს ლექსი, რომელშიც საუბარია ეკლესიის ვიტრაჟებზე. ადამიანი, რომელიც გარედან შეიხედავს ეკლესიაში, ვიტრაჟებს მიღმა შენიშნავს “მხოლოდ ბნელ-პირქუშ შიდა სივრცეს”, სადაც დაკვირვებული თვალიც კი ვერაფერს ვერ გაარჩევს. ეკლესიაში შესვლისთანავე კი სულ სხვა სურათი გადაეშლება მნახველს: “ოღონდ ინებეთ და ტაძარშიც შემოდგით ფეხი! / წმინდა კაპელას მიესალმეთ, თაყვანი ეცით; / ფერადოვანი აქ იღვრება ნათელი ზეცით, / ისტორია და ორნამენტი კრთება ელვარე / და კეთილშობილ სილამაზეს მოუცავს არე. / ეს ყოველივე თქვენთვისაა, ღვთისშვილნო, კარგი, / თვალს ახარებს და გაგანათლებთ სულისთვის მარგი!
ასეა ეს წიგნიც. მისი წამკითხველი “შიგნიდან” დაინახავს სამყაროს, ათასგვარ ნიშნებს და სამშვენისებს. ამ წიგნის წამკითხველს თვალწინ გადაეშლება უფართოესი ლირიკული თვალსაწიერი, რომელიც დროში და სივრცეშია გარშემოწერილი. ეს წრე უაფრესად ფართოა, ვინაიდან გერმანულ ლირიკაში აღმართულ უმნიშვნელოვანეს ნიშანსვეტებს მოიცავს.
“ვიტრაჟები” ერთგვარი გზამკვლევია გერმანულ პოეზიაში. ამას იმიტომ ვამბობ, რომ სამი ან ოთხი ლექსით ძნელია ისეთი რთული პოეტების გაცნობა, როგორებიც არიან გეორგ თრაკლი ან ჰუგო ფონ ჰოფმანსტალი. ამავე დროს მთარგმნელი უაღრესად ძნელი ამოცანის წინაშე იდგა იმ მხრივაც, რომ ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებული პოეტების სამყაროს უნდა მორგებოდა. მას ერთგვარი სტილური გარდასახვა უნდა მოეხდინა, ვინაიდან ამის გარეშე წარმოუდგენელი იქნებოდა ურთიერთსაპირისპირო პოეტების გადმოღება. ვთქვათ, შილერის ბრწყინვალე ლირიკიდან აქ მხოლოდ ერთი ლექსია მოხმობილი. ბუნებრივია ადგილის სიმჭიდროვის გამო მთარგმნელი ეცადა ერთი ლექსის მეშვეობით პოეტის მრავალგვარი თავისებურება გადმოეცა, რაც თითქოს შეუძლებელია. ლექსი კი, რასაკვირველია, შესანიშნავია. აქ საუბარია იმაზე, რომ სიკვდილს ყოვლისშემმუსრავი ძალა აქვს, დაუნდობლად ანადგურებს ყველას და ყველაფერს. მაგონდება ინგლისერი კლასიკოსის ჯონ კიტსის ერთი უსათაურო ლექსის სტრიქონები: “მშვენიერება ძალმოსილია, მაგრამ სიკვდილი იმასაც სძალავს”. დაახლოებით იგივეს ამბობს შილერიც, ოღონდ განსხვავებულ აქცენტს აკეთებს: “თვით მშვენიერსაც უწევს სიკვდილი! / ადამიანებს და ღმერთებსაც რომ ეუფლება, / სტიგიურ ზევსის ბრინჯაოს მკერდს კი ვერ შეატოკებს. / სულ ერთადერთხელ მოალბო ტრფობამ აჩრდილთ მეუფე. / და ზღურბლიდანვე მკაცრად გაიღო თავისი ძღვენი. / მშვენიერ ჭაბუკს ვერც აფროდიტე უამებს ნაჭრევს, / ნატიფ სხეულზე მძვინვარე ტახის მიერ განახლეჩს. / უკვდავი დედაც ვეღარ დაიხსნის ღვთაებრივ ჰეროლდს, – / აღსრულდა სკეას კარიბჭესთან ძის ბედისწერა. / ამოდის ზღვიდან, თან ნერეოსის ახლავს ასულნი, / და აღმოხდება გლოვის ზარი დაღუპულ შვილზე. / შეხე! ღმერთებიც და ქალღმერთებიც გოდებენ ყველა: / მშვენიერიც უნდა გარდახდეს, მოკვდეს სრულქმნილიც. / დიდებულია, სიმღერა გლოვის – სატრფოს მიერ ამონაკვნესი, / უმსგავსს ორკუსში მიაცილებს რადგან დუმილი”.
კონსტანტინე ზ. გამსახურდიას ენა თავისებურია, არქაული ელფერი გადაჰკრავს. ამგვარი ენობრივი სტილი და მისი შემქმნელი ლექსიკა თავისებურ ინტონაციას ბადებს. ეს ინტონაცია თითქოს გარდასული ხანის კლასიკურ პოეზიას უფრო ესადაგება, ვიდრე თანამედროვეს. მაგრამ თუ კარგად დავაკვირდებით, შევნიშნავთ, რომ მთარგმნელი დროის კვალდაკვალ ამარტივებს ენას. ამ გამარტივებას ერთი მხრივ სათარგმნი ტექსტის სიმარტივე განაპირობებს, მეორე მხრივ კი თვითონ ავტორი ცდილობს თანამედროვე რეალიების შემოტანასთან ერთად გარკვეული სიმსუბუქე შესძინოს ლექსს.
ჰანს მაგნუს ენცესბერგერი ის პოეტია, რომელიც თანაბრად კარგად ფლობს ტრადიციულ და არატრადიციულ ფორმებს, თუმცა ამგვარი გამიჯნვა მისი პოეტური აზროვნებისთვის მთლად შესაფერი არ არის. ენცესბერგერი სხვადასხვა ინტონაციურ წყობას, სტრუქტურას, ლექსის განსხვავებულ გრაფიკულ გამოსახულებას მიმართავს, მაგრამ მისი აზროვნება ყველგან რთულია, არაერთგვაროვანია, ლირიკულ-აზრობრივი აქცენტებითაა დამუხტული. წმინდა ენობრივი სისადავე და სიმარტივე (რაც თანამედროვე და მით უმეტეს ექსპერიმენტული პოეზისთვისაა დამახასიათებელი) კარგად ეთავსება ენცესბერგერთან აზროვნების სირთულეს და ელასტიკურობას: “ვხატავ თოვლს / ვხატავ დაჟინებით / ვხატავ პირდაპირ / დიდი ფუნჯით / თეთრ გვერდზე / თოვლს. / ვხატავ დედამიწას. / ვხატავ ჩრდილს / დედამიწას, ღამეს. / არ მძინავს / ვხატავ მთელი ღამე. / ათოვს, პირდაპირ, დაჟინებით / რასაც მე ვხატავ. / დიდი ჩრდილი / ეხება ჩრდილნახატს. / ამ ჩრდილქვეშ / ვხატავ / ღამის დიდი ფუნჯით / ჩემს პაწაწინა / ჩრდილს დაჟინებით”.
გოტფრიდ ბენის და მარია ლუიზე კაშნიცის სახელები ქართველმა მკითხველმა ლიტერატურული ცნობარებიდან და მიმოხილვითი ხასიათის წერილებიდან იცის; ამჯერად კი მას მიეცა საშუალება ზიარებოდა ცნობილი პოეტების შემოქმედებას. იგივე ითქმის გიუნტერ აიხის და იოჰანეს ბობროვსკის ლექსებზეც.
ცალკე აღნიშვნის ღირსია ინგებორგ ბახმანის ლექსების თარგმანები. ჩემი აზრით, მთარგმნელმა შეძლო გადმოეცა მისი პოეზიის ფერადოვანი მეტაფორულობა, უცნაური სინატიფე და სიფაქიზე, შეიძლება ითქვას, მისტიკური მრავალმნიშვნელოვნება და იდუმალებაც კი. ამ პოეტთან ყოველივე ეს შესანიშნავად ერწყმის თანამედროვე რეალიებს, ცხოვრების დღევანდელ ატმოსფეროს, ადამიანის ამჟამინდელ საწუხარს და საფიქრალს: “ვინ იცის უკვე ცა მერამდენე / გამოგვივლია გაყინულ მზერით? / გამოძევებულ მიწიერ დროში / და სივრციდან გამოგდებულებს”.

© “წიგნები – 24 საათი”

თორნიკე მოდებაძე
იმირ მამედლი. ფიქრთაღრიცხვა (ლექსები), რედაქტორი ბესიკ ხარანაული, თბ. “ინტელექტი” 2003.
მოულოდნელობა, მახვილგონიერება, აზრის დინამიკური მოძრაობა – აი, ის ნიშნები, რომელიც მძაფრად აღიბეჭდა იმირ მამედლის ლექსების კრებულში “ფიქრთაღრიცხვა”. ამ კრებულს სახელწოდებაც შესაფერისი აქვს. აქ მართლაც ფიქრებია შეგროვილი. მხოლოდ, ეს ფიქრები ავტორის გულსა და გონებაშია გამოტარებული.
იმილ მამედლი ეძებს და პოულობს კიდეც იმ ერთადერთ, განუმეორებელ სიტყვებს, რომლითაც წამიერად გაღვიძებული განცდა უნდა გადმოსცეს. და აი, აქ იბადება სწორედ სიტყვისადმი პროფესიული დამოკიდებულების აუცილებლობა. უნდა იპოვო ზუსტად ის სიტყვა, შენს განცდას რომ გაამჟღავნებს და სხვებისთვისაც თვალსაჩინოდ წარმოაჩენს. იმირ მამედლი ამას შეიძლება ყოველთვის არა, მაგრამ ხშირად კი ახერხებს. როცა ლექსი “ზუსტი სიტყვებისგან” შედგება, უკვე სხვისთვისაც მისაწვდომი ხდება თავდაპირველი იმპულსი. აი, ვთქვათ, ასეთი სტრიქონები: “როცა ცასგაკრულ ძერას ჩრდილივით / მხრებზე გვეცემა სიძულვილის და გაუტანლობის ამხელა ღამე; / როცა მძორის და ხაშლამის სუნი / უდის ქვეყანას, / გულწრფელად მიკვირს, / რატომ აღარ ჭამს / კაცის ხორცს კაცი?”
იმირ მამედლის თამამად შეაქვს პოეზიაში თანამედროვე ყოფით-ცხოვრებისეული რეალიები. თავისუფალი ლექსი თითქოს უფრო კარგად იტანს ამგვარ ფერისცვალებას, თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ მამედლის კონვენციური ლექსიც თავისუფალია გაქვავებული სტერეოტიპებისაგან. დროთა მანძილზე მართლაც გაჩნდა ერთგვარი სტერეოტიპი, რომელმაც ფეხი მოიკიდა სწორედ კონვენციურ ლექსში. თითქოს სისხლის გადასხმა და განახლება იყო საჭირო. და აი, სწორედ აქ ითამაშა გადამწყვეტი როლი თავისუფალმა ლექსმა, ე.წ. ვერლიბრმა. მისი მეშვეობით ისეთი რეალიები, საგნები და საერთოდ ყოველდღიურობის ანტურაჟი შემოიჭრა ქართულ პოეზიაში, რომელიც ადრე მხოლოდ პროზაულ ნაწარმოებებში ჰპოვებდა ადგილს. ასე და ამგვარად გაფართოვდა დღევანდელი ქართული პოეზიის ლირიკული თვალსაწიერი, დაიბადა ახალი რიტმიკა, ინტონაციური მიმოხრა, ახალი პოეტური აზრი. ყოველივე ამას იმიტომ ვამბობ, რომ იმირ მამედლიც ამ გზას მიჰყვება და საკმაოდ წარმატებულადაც: “მთავარი არის, / ზურგიდანაც იმას თუ ვგევარ, / ვინც ვარ წინიდან. / მთავარი არის, / წინიდანაც იგივე თუ ვარ, / ვინც ვარ ზურგიდან. / სხვა დანარჩენი, / სააქაო-საიქიოს მსგავსებაც კი / მეორადია”.
მართლაც ეს არის მთავარი.
იმირ მამედლის პოეზია რაკურსთა სხვადასხვაობის მიუხედავად ერთიანი სტიქიური ნიშნით არის აღბეჭდილი. მისი ენა სადაა და უბრალო, ფრაზა ექსპრესიულია და მოკვეთილი, ცალკეული სიტყვები ყოველთვის მკაცრად განსაზღვრული, ნათლად წარმოჩენილი მიზნისკენაა მიმართული. მოკლედ რომ ვთქვათ, პოეტს თავისი გამოკვეთილი ხელწერა აქვს.
იმირ მამედლი პეიზაჟებსაც ხატავს, მხოლოდ აქაც პარადოქსი და მოულოდნელი აზრის ექსპრესიულობა იჩენს თავს: “სულგანაბული დგანან ზღვები, ოკეანენი / და ბოლო წარღვნას ელოდებიან. / მდინარეებს კი ჩააქვთ ამბები / და სისხლისფერი ინფორმაციით / მუხტავენ ღრუბლებს”. ანდა ვთქვათ, ასეთი ლექსი: “იმდენი ღორღი ჩამოიტანა ღვარცოფმა გუშინ / რომ კიდევ ერთი ნაბიჯითაც მიუახლოვდა / მინდორი ზეცას / ოღონდ მთის ხარჯზე”.
იმირ მამედლი ხშირად ცდილობს, ლირიკა და ფსიქოლოგიზმი შეუთანადოს ერთმანეთს: “რამხელა ბედნიერებაა, / ავს იზრახოდე, / მიდიოდე სისრულეში მოსაყვანად და / შუა გზაში გადავიფიქრო. / ვინც კეთილია, / ვინც სიკეთეზე ფიქრობს და ზრუნავს, / ვერასდროს იგრძნობს ასეთ უეცარ ბედნიერებას”.
იმირ მამედლის წიგნს ბესიკ ხარანაულის წინასიტყვაობა უძღვის. ესეც ნიშანდობლივია. ბესიკ ხარანაულის თავისუფალმა ლექსმა გასაქანი მისცა ახალი თაობის პოეტებს უაღრესად საინტერესო ძიებებისთვის. ერთი მათგანი სწორედ იმირ მამედლია. პროზაული ნაკადის შეჭრა პოეზიაში იმ საკითხთაგანია, რომელიც ზოგადად არ განიხილება. აქ უპირველესი მნიშვნელობა კონკრეტულ მაგალითებს აქვს. ყოველი ამ გზაზე დამდგარი პოეტი, მეტად თუ ნაკლებად ექსპერიმენტს მიმართავს, ჯერ კიდევ გაუკვალავ სივრცეს კვალავს. მათ შორის არის იმირ მამედლიც და მისი კრებული “ფიქრთაღრიცხვა” სწორედ ამ ძიებათა ნიშნით არის საგულისხმო.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

იასე ესაძე
სულის ბედ-იღბალი
ნინო ბაქანიძე. რაინერ მარია რილკეს პოეტური სამყარო. რედაქტორი ნოდარ კაკაბაძე. თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა 2002.
რილკეს გარდაცვალების ერთი წლის თავზე – 1927 წელს რობერტ მუზილმა ბერლინში წარმოთქვა სიტყვა, სადაც იგი ამბობდა, რომ მისმა თანამედროვეობამ პოეზიის მწვერვალზე მოაქცია “ვარსკვლავი”, გამომცემლობათა საჯინიბოების ფეხმარდი ულაყი, ლიტერატურის ჩემპიონი და რომ რაინერ მარია რილკე არ იყო ამ დროის კაცი. ამ დიდმა ლირიკოსმა პირველად მიანიჭა გერმანულ ლექსს სრულყოფილება. რილკე ამ დროს მწვერვალი კი არა, ერთ-ერთი იმ მაღლობთაგანია, რომელზედაც ეპოქათა გულით მიაბიჯებს სულის ბედ-იღბალი… რილკეს შემოქმედება იზომება საუკუნეებით და არა დღეებითო – ბრძანებს “უთვისებო კაცის” ავტორი.
ლიტერატურული საქმიანობით დაკავებული ქართველის თავმოყვარეობას ფრიად აშოშმინებს ის ფაქტი, რომ ჩვენში რილკეს შემოქმედებისადმი ინტერესმა ჯერ კიდევ იმ ეპოქაში იჩინა თავი, როცა შიშისა და დაურწმუნებლობის ყოველდღიური პორცია აბი-გლუკოზასავით უნდა მიეღო მწიგნობარ კაცს: 1936 წელს გივი გაჩეჩილაძეს უთარგმნია რილკეს ორი ლექსი. კარგა ხნის შემდეგ, 1952 წელს ზურაბ კაკაბაძეს გადმოუქართულებია და “მნათობში” დაუბეჭდავს რილკეს კიდევ რვა ლექსი. შემდგომაც იყო “დუინური ელეგიების” ავტორთან მიახლების წარმატებული ცდები, მაგრამ რილკეოლოგია, როგორც ჩანს, მაინც 80-იან წლებში “გაფორმდა”: ნაირა გელაშვილის ინიციატივითა და მაშინ “მხატვრული თარგმანისა და ლიტერატურულ ურთიერთობათა მთავარი სარედაქციო კოლეგიის” თავმჯდომარის – ოთარ ნოდიას მხურვალე მხარდაჭერით შეიქმნა მთარგმნელთა ჯგუფი ოცი კაცის შემადგენლობით, რომლებმაც პირდაპირ ფრონტი გახსნეს რილკეს შემოქმედების ქართულ კულტურულ სივრცეში შემოსატანად. ნაირა გელაშვილი იგონებს: მთარგმნელთა ნაწილს მოგვეცა საშუალება ბიჭვინთის შემოქმედებით სახლში გამგზავრების და იქ მთელი თვე მუშაობისა. ეს იყო ერთობლივი შემოქმედებითი მუშაობისთვის იდეალური პირობები, რაც, რა თქმა უნდა, აღარასოდეს განმეორდება. თავაუღებელმა მუშაობამ თავისი გამოიღო და 1986-87 წლებისთვის უკვე მზად გვქონდა რილკეს შემოქმედება ქართულად: თხზულებათა ოთხტომეული, რისი გამოცემაც, სამწუხაროდ, ვერ მოვასწარითო.
დიახ! ტომეულებად არა, მაგრამ ეს თარგმანები შემდგომ და შემდგომ იბეჭდებოდა ქართულ პერიოდულ გამოცემებში და სწორედ ამ მოძრაობის შედეგი იყო, რომ ჩვენს ლიტერატურულ პრესაში რილკეს ტექსტებს მეტატექსტებიც მოჰყვა კრიტიკულ კვლევათა სახით და აწ უკვე შეგვიძლია თავი დავირწმუნოთ, რომ ქართველი მკითხველი რ.მ. რილკეს შემოქმედებას იცნობს. ამ ნაცნობობას კიდევ უფრო აღრმავებს უნივერსიტეტის მიერ გამოცემული ნინო ბაქანიძის წიგნი “რაინერ მარია რილკეს პოეტური სამყარო”, რომლის რედაქტორიც ბატონი ნოდარ კაკაბაძე გახლავთ.
საზოგადოდ, “პოეტურ სამყაროზე” საუბარს სემიოტიკის ერთ-ერთ საყრდენ ტერმინთან – სემანტიკასთან მივყავართ. ლიტერატურის სივრცეში ორ სემანტიკას განასხვავებენ: საკუთრივ ენობრივს – სიტყვებით აღნიშნულ საგანთა სფეროს და სიღრმისეულს ანუ არსთა იმ სფეროს, რომელსაც ინტუიტურად თუ ცნობიერად ჩასწვდა ავტორი და მხატვრულად ასახა მათი საზრისი. მხატვრულ შინაარსს სწორედ ეს სიღრმისეული სემანტიკა შეადგენს. ლიტერატურული თხზულების ამ ორპლანიანობის გათვალისწინებით ნაწარმოების სამყარო განეკუთვნება არა შინაარსს – როგორც ასეთს, არამედ შინაარსობრივად მნიშვნელადი ფორმის სფეროს…
თეორიულ რეფლექსიებს აღარ გავყვები, რადგან ეს რეცენზია ამას ვერ აიტანს, მაგრამ არა ვარ დარწმუნებული, რომ ავტორი “პოეტური სამყაროს” ცნებას მხატვრულად იყენებს… ნინო ბაქანიძე პირველ თავში იკვლევს რილკესეული სამყაროს მოდელის მითოლოგიურ-ასტრონომიულ ასპექტებს. “პოეტური სამყაროსა” და “სამყაროს რილკესეულ მოდელს” შორის სხვაობა ავტორსაც კარგად უნდა მოეხსენებოდეს. ეს შენიშვნა სრულიად სპონტანურად წამოიმართა და ქაღალდსაც მხოლოდ იმიტომ გავანდე, რომ კეთილმოსურნეობის უპირობო ქებაზე აღმატებულობის მჯერა და მწამს. საქებარი კი ამ წიგნში ნამდვილად მოიძებნება და ამაში რილკეს მრავალფეროვანი შემოქმედების შემეცნების მოწადინე მკითხველი თავადვე დარწმუნდება.
ნინო ბაქანიძის გამოკვლევა სამი ნაწილისგან შედგება. პირველის შესახებ უკვე ვთქვი. მეორე თავში ავტორი რილკესა და მის თანამედროვეებს მიაპყრობს ყურადღებას, ხოლო მესამე ნაწილში წარმოდგენილია რილკეს მიმართება გოეთესთან.
ჩემთვის პირადად ძალზე საგულისხმოა ის ფაქტი, რომ რილკეზე შექმნილ ზღვა ლიტერატურაში ქართველმა ავტორმა აღმოაჩინა ის მიუკვლეველი თუ ცალკე გამოუწახნაგებელი სფერო, როგორიცაა გვიანდელი პოეტური ციკლების – “დუინური ელეგიებისა” და “სონეტები ორფევსისადმი”-ს მითოლოგიური და ასტრონომიული ასპექტების ურთიერთმიმართება და მათი როლი საზოგადოდ რილკეს პოეტური კოსმოლოგიის ფორმირებაში. მკვლევარი ამ ორ ციკლს აერთიანებს ორფიკული პოეზიის ნიშნით, ხოლო ამ პოეზიის აზრობრივ-ენობრივი სირთულის უმთავრეს გამოხატულებად მისი ჰერმეტიზმი ესახება. სწორედ ჰერმეტიზმი და ორფიზმი, როგორც ფილოსოფიურ-მისტიკური მსოფლაღქმა, მიაჩნია ავტორს გვიანდელი რილკეს პოეზიის მასაზრდოებელ წყაროდ.
ნინო ბაქანიძე გამოწვლილვით განიხილავს ავსტრიელი ფილოსოფოსისა და ფიზიოგნომისტის რუდოლფ კასნერის ნააზრევით ინსპირირებულ მერვე ელეგიის მხატვრულ ქსოვილს და გამოყოფს იმ პლასტებს, რომლებიც საკუთარ პოეტურ პრიზმაში მხატვრულად გარდასახა პოეტმა. ასევე კონკრეტულად აანალიზებს ალფრედ შულერის პოეტური კოსმოგონიის ზეგავლენას რილკეს გვიანდელ შემოქმედებაზე. “სონეტებზე” მუშაობისასო – ბრძანებს მკვლევარი, რილკეს უდავოდ თვალწინ ედგა შულერის მიერ აღწერილი რომაული თერმები და … მდინარე ჰებროსის ტალღებს მინდობილი ორფევსის თავის სიმბოლური სურათი…
ავტორის დასკვნით, ამოუწურავია ის თემები, მოტივები და სიმბოლოები, რომელთაც რილკეს შემოქმედებაში ალფრედ შულერის გავლენის კვალი ემჩნევა. ეს მნიშვნელოვანი სამომავლო საკეთებელია არა მხოლოდ რილკეს შემოქმედების შესწავლის თვალსაზრისით, არამედ იმ მიზნითაც, რომ შულერის მხატვრულმა მემკვიდრეობამაც დაიკავოს თავისი კუთვნილი ადგილი XIX და XX საუკუნეთა მიჯნის გერმანულ ლიტერატურაში. ეს დასკვნა იმის მშვენიერი დასტურიცაა, თუ როგორ “აკეთილშობილებს” გავლენის ობიექტი თავის წინამორბედს.
დაბოლოს, რილკეს მიმართება გოეთესთან. ეს საკითხი საკმაოდ საფუძვლიანადაა შესწავლილი და იგი მკვლევართა თვალსაწიერში რილკეს გარდაცვალებისთანავე მოექცა, მაგრამ ჩვენი ავტორი მახვილს რილკეს იმ აღფრთოვანებაზე სვამს, რომელიც გოეთეს ერთ ნაკლებად ცნობილ ლექსს – “ეფროსინეს” გამოუწვევია. მაშ, რილკე აღტაცებული ყოფილა არა “ფაუსტით”, არამედ “ეფროსინეთი” – და ამ ფაქტს ნინო ბაქანიძე პარადოქსს უწოდებს.
გოეთეს ლექსის მხატვრულ სივრცეს ქმნის ჩამავალი მზის სხივებში გახვეული ტყე, რომელშიც ადვილად ამოიცნობა შვეიცარიის ლანდშაფტი; მაგრამ ამავე დროს სურათი მკითხველს მწუხარებისა და სიკვდილის წინათგრძნობას უღვიძებს. სწორედ აქ ეცხადება მარტოსულ პოეტს ეფროსინეს აჩრდილი და გარემომცველი ბუნება იმწამსვე წარმოსახვით სამყაროდ გარდაისახება. რილკეს პოეტური კოსმოლოგიის მიხედვით ეს არის “Zwischenraum der Zeit” (“დროის შუალედური სივრცე”), სადაც ერთმანეთს თანხვდება სიცოცხლე და სიკვდილი. ლექსის ერთ-ერთ პასაჟში პოეტი მსჯელობს ადამიანური ყოფის წარმავალობის შესახებ, რასაც ტრაგიკულ ელფერს ანიჭებს ბუნებრივ კანონზომიერებათა დარღვევა: ხშირად მამა დასტირის შვილს და არა პირიქით. ადამიანის უსასოო ყოფას უპირისპირდება ბუნებაში არსებული ჰარმონია, წელიწადის დროთა ჰარმონიული მონაცვლეობა, კვდომა-განახლების უწყვეტი პროცესი, რომელსაც ვერავითარი ძალა ვერ დაარღვევს.
ეს პესიმისტური მოტივი არაერთგზის გაიჟღერებს რილკეს პოეზიაშიც, განსაკუთრებით კი “დუინურ ელეგიებში”. სამაგიეროდ “სონეტებში” რილკე, ისევე როგორც გოეთე ლექსში “ეფროსინე”, ახერხებს ამ უძირო პესიმიზმიდან თავის დაღწევას. სიკვდილის ძლევა მხოლოდ ჭეშმარიტ ხელოვნებას ძალუძს, რომელიც ადამიანს მიწიერ ვნებათა დათრგუნვაში შემწედ მოევლინება. მხოლოდ ხელოვნების ძალით მოხვდება იგი ჯერ “დროის შუალედურ სივრცეში” და შემდგომ შეერწყმის სამყაროს კოსმიურ ერთობას – “ველტინნერ რაუმ”-ს. ამრიგად, გოეთესა და რილკეს ერთი საერთო მიზანიც აკავშირებთ: ესაა გახლეჩილი სამყაროს ერთ მთლიანობად წარმოსახვა, ხელოვნების მაგიური ძალის ხოტბა და ამით უკვდავყოფა არა მხოლოდ კონკრეტული პიროვნებებისა, არამედ საკუთარი შემოქმედებისაც.
ნინო ბაქანიძის ნაშრომი ქართული რილკეოლოგიის ერთი მშვენიერი შენაძენია და სამომავლოდ მისი დახვეწა, ორიგინალის ტექსტების ქართულად გადმოღება, ერთი სიტყვით, მისი “საკითხავ” წიგნად გაკეთება ავტორსაც სახელს შესძენს და ქართველი მკითხველის ინტელექტუალურ თვალსაწიერსაც განავრცობს.
დაბოლოს, ისევ რაინერ მარია რილკეს მოვიშველიებ: “დიდება იმ სულს, რასაც ძალუძს, გაგვხადოს ერთი”. რილკე მართლაც ის პოეტია, რომლის შემოქმედების წიაღაც “მიაბიჯებს სულის ბედ-იღბალი”.

© “წიგნები – 24 საათი”

სოსო ტაბუცაძე
მშვენიერ თარგმანთკონა
გოეთე. მგზავრის ღამეული სიმღერა. რედაქტორი გურამ ჭოხონელიძე. თბილისი 2002.
ერთი საინტერესო წიგნი გამოვიდა “გოეთეს საერთაშორისო საზოგადოების თბილისის გაერთიანების” გრიფით. “საინტერესო”, ამ შემთხვევაში, პარაზიტი სიტყვა არ არის. იგი შეიძლება “ორიგინალურის” სინონიმად გამოდგეს.
ერთი სიტყვით, ეს წიგნი მშვენიერი ორიგინალური იდეის მშვენიერი რეალიზება გახლავთ და თუ მას კიდევ ერთ “მშვენიერს” მივუმატებთ, მივიღებთ შემდეგ აზრს (რომელიც ამ ოპუსის ნომერ პირველ წინადადებაში შეიძლებოდა “ჩადებულიყო”): გოეთეს ერთი ლექსის ქართული თარგმანების ერთად თავმოყრის მშვენიერი იდეის და ლამაზი “ტაშენბუხის” ტიპის მშვენიერ წიგნად გამოცემის ავტორი და აღმასრულებელი გახლავთ მშვენიერი გერმანისტი გურამ ჭოხონელიძე. ამ ჩვეულებრივი აზრის გამოსახატავად “მშვენიერების” მთელი მარაგი იმიტომ კი არ გავხარჯე, რომ ჩემი ახლობელი კაცი მექო, არამედ იმისთვის, რომ თვითმხილველის პოზიციიდან აღმენიშნა, თუ როგორი რუდუნებით კრებდა გურამი “მგზავრის ღამეული სიმღერის” ქართულ თარგმანებს. უფრო ზუსტად, მან შეკრიბა ის, რაც უკვე ბეჭდურად არსებობდა; ყველაფერი მოიძია და შეკრებილს მიუმატა ის, რაც მხოლოდ ხელნაწერის სახით არსებობდა გერმანისტ მთარგმნელთა თუ პოეტთა საწერი მაგიდის უჯრა-ლაბირინთებში და, რაც ყველაზე მთავარი თუ მნიშვნელოვანია, – ლექსის ხელახლა თარგმანების იდეა გადასდო რამდენიმე საინტერესო (წაიკითხე: კარგ!) მთარგმნელს და “ჭოხოს” ენთუზიაზმის ლოგიკური დაგვირგვინებაც ხელთა გვაქვს წიგნის სახით.
მთარგმნელთა სიას მხოლოდ იმიტომ შემოგთავაზებთ, რომ წარმოიდგინოთ გოეთეს ამ შედევრის ქართულ სივრცეში ცხოვრების დრო-სივრცული მასშტაბი. ჯერ ისა ვთქვათ, რომ თუ ამ ჩამონათვალს ერთ მთლიანობად წარმოვიდგენთ, იგი შეიძლება ასეც დავასათაუროთ: “გრიგოლ ორბელიანიდან ირმა შიოლაშვილამდე”. აი, როგორ შეახვედრა წინაპრები და ჩვენი ლამაზი და გულის წარმტაცი თანამედროვენი გოეთეს საკულტო ტექსტმა “Wanderers Nachtlied”. ლექსი, საერთოდ, უსათაუროა და “მგზავრის მწუხრის სიმღერად” დასათაურება მისმა ერთგვარად იდუმალმა ბუნებამ განაპირობა. იდუმალება იდუმალებად, მაგრამ რეალობასთან რომ ახლოს აღმოვჩნდეთ, ერთი ფაქტიც უნდა გავიხსენოთ: გოეთეს ამ სათაურით აქვს სხვა ლექსი და სწორედ მას ჰქვია “Wanderers Nachtlied”. ამას მოჰყვება ტექსტი პირობითი სათაურით “Ein Gleiches”. ანუ “ამისდაგვარი”, “მსგავსი”. ე.ი. “იმ” ტექსტის სათაურის ექსტრაპოლირება მოხდა “ამ” ტექსტებზე და სწორედ ამიტომაა, რომ ეს ორი ტექსტი გარკვეული ტრადიციის მიხედვით ერთმანეთის მიდევნებით იბეჭდება. “გარკვეულს” ვამბობ იმიტომ, რომ არ ვიცი ეს საყოველთაოდ ასეა თუ არა. ყოველ შემთხვევაში ასეა ტრუნცის (Erich Trunz) აკადემიურ გამოცემებში და იმ ტექსტს, რომელსაც “Wanderers Nachtlied” ჰქვია, იწყება ასე: Der du von dem Himmel bist./ Alles Leid und Schmerzen stilles”…
ერთი სიტყვით, დაინტერესებული მკითხველი ამ საკითხს ჩემზე უკეთ გაარკვევს, მე მხოლოდ იმას ვიტყვი, რომ ჩვენი მთარგმნელებიც ამ გავრცელებული სათაურის ვარიანტებს გვთავაზობენ: “მთანი მაღალნი”, “მგზავრის სიმღერა”, “მოგზაურის ღამის სიმღერა”, “სიმღერა მგზავრისა”, “მგზავრის მწუხრული სიმღერა”, “მოხეტიალის ღამის სიმღერა”, “მოგზაურის ღამეული სიმღერა” და ა.შ.
გრიგოლ ორბელიანისეული თარგმანი დაბეჭდილია 1865 წელს “ცისკრის” პირველ ნომერში და იგი შესრულებულია “ლერმონტოვიდამ”; ე.ი. ამ შემთხვევაში მაშუალ ენად რუსული გვევლინება, რაც ჩვენი მთარგმნელობითი პრაქტიკისათვის, როგორც ჩანს, არც იმ დროისათვის და არც მოგვიანებით უცხო არ ყოფილა. თვით ამ პრაქტიკის ღირსებისა რა მოგახსენოთ, მაგრამ ამ ტრაექტორიით შემოსული გოეთეს ლექსი ნამდვილად კარგად იკითხება ქართულად: მთანი მაღალნი, /მიმშვიდებულნი / ღამისა ბნელში მიეცნენ ძილსა; / მყუდრონი ველნი, / ტკბილსაყნოსელნი, / გულს უგრილებენ შრომით ძლეულსა./ და ა.შ.
კარგობისა კი ვთქვი, მაგრამ ეს რვასტრიქონიანი ლექსი გრიგოლ ორბელიანთან ნამეტანი დაგრძელებულია და ნათქვამი რომ საყვედური არ გამომივიდეს, რედაქტორის წინათქმაში მოტანილ შოპენჰაუერის სიტყვებს მოვიშველიებ: “ლექსის თარგმნა შეუძლებელია, იგი მხოლოდ შემოქმედებითად ხელახლა უნდა შეიქმნას, მაგრამ ყოველთვის კამათის საგნად დარჩება”. ჭოხოს კამათის საგანი არასოდეს ელევა, მაგრამ ამჯერად შეკამათების საუკეთესო ფორმისთვის მიუგნია და ლექსის ხელახალი თარგმანებისთვის მიუყვია ხელი; თანაც ერთი კი არა, ექვსი თარგმანი თუ ექვსი ვარიანტი შემოუთავაზებია. ძალა და გამოცდილება არც სხვა მთარგმნელებს დაუშურებია და ისინიც გოეთესთან მიახლების რამდენიმე ნიმუშს გვაცნობენ. ასე რომ, ქართველი მკითხველი გოეთეს ამ ემბლემატური ტექსტის სრული ფუფუნების მფლობელია, მაგრამ არჩევანის სირთულეც მისივე დასაძლევია და აქ უკვე ყველა გზა გემოვნებასთან მიდის. გემოვნება კი ჩვენში გალაკტიონის მიერაა ნაწრთობი და მისი პოეტური უნარი 1915 წელს შესრულებულ “მგზავრის სიმღერის” თარგმანშიც ლაღად იშლება: სიმშვიდეში თვლემს / მწვერვალები მთის, / ქარი არა სცემს, / ფოთოლი არ თრთის; / მოსვენების ჟამს / მისცემია ტყეც, / მოითმინე წამს, / მოისვენებ შენც.
გოეთეს შედევრთან დაკავშირებით ეგონ ადერჰოლდი წერს, რომ მოგზაურის მზერა “აღწერს” სპირალს – მთის მწვერვალიდან ხის კენწეროებამდე და ფრინველებიდან საკუთარ მე-მდე, ზუსტად ასევე მოდის ხმა: გარედან შიგნით. ეს არის რაღაცნაირი დაშვება, ნარნარი, ლბილი გადასვლა გარე ხედვიდან შინაგანზე. ლექსს არ “ბოჭავს” ტროპული მეტყველება, მეტაფორათა კასკადი ან რაიმეგვარი სიმბოლიკა. ის კი არადა, იგი არცაა აღწერითი, ანუ მწუხრის სიმშვიდეს კი არ აჩვენებს, არამედ თვითონ იქცევა სიმშვიდედ. როგორც გურამ ჭოხონელიძე აღნიშნავს, – თვით ლექსის ენაა სიმშვიდე… მწუხრის პეიზაჟი, რომელსაც თვალს მოავლებს მოხეტიალე კაცი და მის სიმშვიდეში ჭვრეტს საკუთარ წარმავლობას, რომელიც, ერთხელაც იქნება და, ეწვევა მის გატანჯულ სულს. ბუნება არა მხოლოდ გრძნობათა ორგანოებით აღიქმება, არამედ ადამიანის სულიერ განზომილებასაც უკავშირდება; მთის მწვერვალიდან ხის კენწერომდე, ფრინველებამდე და ბოლოს – ადამიანამდე გაბმულ უხილავ ძაფებზეა ასახული გოეთეს ეს პოეტური ნიმუში. დაბოლოს, რედაქტორისავე შენიშვნით, – გოეთეს ამ ლექსს შელოცვის მაგიური ძალა აქვს, რომელიც გამშვიდებს, გაწყნარებს, მაგრამ არ გადუნებს და მელანქოლიაში არ გადაყავხარ.
აი, როგორი სამყაროს გადმოღების დილემის წინაშე იდგნენ ქართველი მთარგმნელები… და რახან “მთარგმნელი” ვახსენე, აუცილებლად მინდა ყურადღება მივაქციო ქალბატონ ნელი ამაშუკელის მიერ ზეპირად მოწვდილ გაბრიელ ჯაბუშანურის მიერ შესრულებულ თარგმანს, რომელსაც, რაღა თქმა უნდა, მისი საკუთარი პოეზიის ათინათიც დასთამაშებს: ბინდი დაესევადა / მწვერვალებსა მთისასა / და არ ისმის სიმღერა / არც ერთ ფრინველისასა. / სიო ფრთას სცემს ტრამალებს, / სირი არ ძრავს ენასა / მოითმინე და მალე / მოისვენებ შენაცა.
რადგან მთისკენ გამექცა ყურადღება, ვიტყვი, რომ საგულისხმო ლიტერატურულ ფაქტად მესახება ეთერ თათარაიძის თარგმანი, რომელიც კიდევ ერთხელ მიდასტურებს ბანალურ აზრს, რომ თარგმნა და შემოქმედება ტყუპები არიან. ოქტავიო პასი ამბობს, რომ “ისწავლო ლაპარაკი, ეს იგივეა, ისწავლო თარგმნა”-ო. რა ენაზეც და დიალექტზეც ისწავლა ეთერომ ლაპარაკი, იმავე ენაზე აამეტყველა გოეთეც: წკვარამში დგენან მთა, მთის მწვერვალებ, / სიბუქა სიოი ხფიავ ველს ზეწრად, / არც ფრინველთ ჩქამი, არც რაის ცხროი, / გვიანა მგზავრიი უჩუმრად, კენტად… / შედოდგოვდ, გაგუვდ ცოტაიც კიდენ, / შენაც გადიქცევ უენო ბელტად.
ეს რამდენიმე ნიმუში მხოლოდ გარკვეული ნიშნით გამოვარჩიე და არა წარმატება-წარუმატებლობის მიხედვით. ამგვარი ამოცანა, უბრალოდ, არც დამისახავს. აკი ვთქვი – მკითხველის გემოვნების მიხედვით-მეთქი. და მაინც, რეცენზიის თუ წარდგინების რიტუალი მოითხოვს (აკი ვაპირებდი კიდეც!) მთარგმნელთა ჩამოთვლას და გოეთესთან შეჭიდებულ ჩემთვის საპატივცემულო თანამედროვეებსა და ლიტერატურის კლასიკოსებს სარჩევის რიგის მიხედვით ჩამოვალაგებ (თუკი, რა თქმა უნდა, ამ რიტუალს მახო ხარბედიაც აკურთხებს და ტექსტის ხელოვნურად გაზრდას არ მისაყვედურებს): გრიგოლ ორბელიანი, დავით ნახუცრიშვილი, გალაკტიონ ტაბიძე, გიორგი ლომთათიძე, ვალერიან გაფრინდაშვილი, გივი გაჩეჩილაძე, გაბრიელ ჯაბუშანური, ვახტანგ ბეწუკელი, იონა ვაკელი, ხარიტონ ვარდოშვილი, ნოდარ შამანაძე, კონსტანტინე გამსახურდია, შოთა ამირანაშვილი, აკაკი გელოვანი, ნინო ჟორჟოლაძე, გურამ კანკავა, გივი ძნელაძე, რუსუდან ღვინეფაძე, დალი ფანჯიკიძე, გურამ ჭოხონელიძე, ზურაბ არჩვაძე, ნათია გოგოლაძე, ნათელა ხუციშვილი, ლულუ დადიანი, შარლოტა კვანტალიანი, გოჩა კუჭუხიძე, ნიკა არევაძე, დოდო ჭუმბურიძე, რატი ამაღლობელი, დალილა ბედიანიძე, კონსტანტინე ბრეგაძე, ბათუ დანელია, ნინო დარბაისელი, შოთა ზოიძე, ეთერ თათარაიძე, ქართლოს კასრაძე, ემზარ კვიტაიშვილი, მაია ნათაძე, ნანა ყამბარაშვილი, შორენა შამანაძე, ირმა შიოლაშვილი.
ეს მშრალი ჩამონათვალი მადლიერების გამოხატვის მხოლოდ ნაირსახეობად მიიჩნიეთ, რადგან, როგორც მორის ბლანშო იტყვის, მთარგმნელებისათვის “ვერასდროს ვახერხებთ … ნამდვილი მადლობის გადახდას”.
ერთი სიტყვით და ამდენივე გაგებით, ჩვენს წინაშეა მშვენიერი ფაქტი და ლიტერატურულ საქმიანობის სივრცეს ამგვარი ფაქტებიც ამარფოებენ.
თვითონ სიტყვა “მშვენიერი” კი ლექსიკონში ასეა განმარტებული: “მშვენიერი – ძალიან კარგი, საუცხოო, წარმტაცი”. მგონი მართლა ამოვწურე ამ სიტყვის არსენალი.
ძალიან კარგი!
Auf wiedersehen!.. რადგან შემდგენელ-რედაქტორს განზრახული ჰქონია სამომავლოდ, ქართულთან ერთად, ამ ლექსის სხვადასხვა ენაზე არსებული ყველა თარგმანის თავმოყრა და ერთ წიგნად გამოცემა. თარგმანთკონა მაშინღა ნახეთ!

© “წიგნები – 24 საათი”