ირაკლი ქასრაშვილი
ცხოვრება გუსტავ დორეს სამყაროში
აკა მორჩილაძე, Made in Tiflis, თბ. 2007, “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა”.

ამას წინათ ერთმა ძველმა მეგობარმა, ამერიკაში მრავალი წლის უნახავი რომ შევხვდი, მითხრა: “საქართველოს ამბები აღარ მაინტერესებს, ტელევიზორში რომ ვუყურებ ჩვენს ხალხს, რაღაც არანამდვილები მგონიაო”. და კიდევ ერთი რამე თქვა, საკმაოდ ტრივიალური, ალბათ სადავოც, მაგრამ მისთვის ძალზე მნიშვნელოვანი: “თავისუფალი შინაგანად უნდა იყო, მარტო გარეგანი თავისუფლება რა ბედენააო”. უცნაურად მომეჩვენა მისგან ამ სიტყვების მოსმენა. საქართველოში ცხოვრებისას ის არასოდეს საუბრობდა ასეთ რამეებზე. ნაძალადევში ცხოვრობდა და ერთი ჩვეულებრივი თბილისელი იყო: ცოტას ძველბიჭობდა, ცოტას ეწეოდა, ხშირად სვამდა, ძმაკაცები უყვარდა, აფხაზეთში იომა, მერე ვითომ ბიზნესში ჩაება, რაც ძირითადად ამ ბიზნესზე ტელეფონით ლაპარაკში გამოიხატებოდა. ცოლიც კი შეირთო. მგონი იმიტომ, რომ გარშემო აღარავინ დარჩა უცოლო. თუმცა მალევე გაშორდა. ერთადერთი, რაც არ გაუკეთებია – მუშაობა იყო. არა, სულ სადღაც ირიცხებოდა, მიზერულ ხელფასს იღებდა, ნახევარჯერ არც მიდიოდა – აბა ეს მუშაობაა? სერიოზულად, გასამრჯელოს გულისათვის მხოლოდ ახლა მუშაობს ამერიკაში. ზოგჯერ, თუ საჭიროა, ღამესაც ათენებს და თუმცა მარწმუნებს, მანდაური ამბები არ მაინტერესებსო, სატელიტური თეფში კი დაუყენებია და რუსთავი 2-საც უყურებს, როცა დრო აქვს.
ამ ჩემმა ძმაკაცმა რატომღაც პლეხანოველი მოგელა გამახსენა, Made in Tiflis-ის გმირი. ამ წიგნში არაფერია ინგლისური, სათაურის გარდა. ისეა გაჟღენთილი თბილისური სულით, თბილისური ცხოვრების წესით, როგორც ლუდისა და მოხარშული ცომის ოხშივარით ჩვენი გაუნიავებელი სახინკლეები. ამ წიგნის თბილისი მისტიკური ქალაქია. ქალაქი, სადაც “ყველა კვდება”, სახლებში აჩრდილები დასახლებულან, ცოცხლები კი მიცვალებულთა დანაბარებს თუ საკუთარ ილუზიებს სწირავენ ნამდვილ ცხოვრებას. რეალური არსებობა ამ ქვეყნის, ამ ქალაქის გარეთაა: ამსტერდამში, რუსეთში, სანტა-სიტიში, შესაძლოა, ვენაშიც კი. თბილისში კი სრულიად მოგონილი ცხოვრებით ცხოვრობს ხალხი. ეს არის ტოტალური გაორება. “როცა შიგნით სხვა ხარ, გარეთ – სხვა”. თუმცა ეს არ არის დოქტორ ჯეკილის და მისტერ ჰაიდის კლასიკური შემთხვევა. ეს საერთოდ არ არის ბოროტისა და კეთილის დაპირისპირება ერთ ადამიანში ან მათი ბრძოლა. ეს უბრალოდ ორი ცხოვრებაა. ქცევის ორი სხვადასხვა წესი. ის, რაც კომუნისტებისგან დაგვრჩა მემკვიდრეობით (შემთხვევითი არ არის წიგნში ლავრენტი ბერიასადმი მიძღვნილი პასაჟები), როცა ოფიციალურად რუსეთს ვადიდებდით, სიყვარულით კი “დიდ ნაგავში ნაპოვნი პატარა მარგალიტი”, საქართველო გვიყვარდა, როცა კომუნისტურ პარტიას ვეფიცებოდით ერთგულებას, თან კი რა წაგვეგლიჯა სახელმწიფოსთვის, იმაზე ვიყავით გაფაციცებულები. გაზეთ “კომუნისტში” ამოკითხულ ცნობებს კი რადიო “თავისუფლებაში” გადავამოწმებდით ხოლმე.
ამ ქალაქში მთავარია ურთიერთობები, კავშირები, ვიღაცის მიერ ოდესღაც გამოგონილი პირობითობების დაცვა, თავდაჭერა, ინდივიდუალური პანაშვიდები, ინტონაციები, ჟესტები. ისინი თრგუნავს, ზოგჯერ მეტისმეტადაც თრგუნავს გმირებს. ისინი გარბიან. თუ საზღვარგარეთ არა, წიგნებთან, საკუთარ თავთან მაინც. მაგრამ მთავარია, რომ ამ ქალაქში არ არსებობს კერძო ცხოვრება. კერძო ამ შემთხვევაში განცალკევებულს ნიშნავს და არა პირადს. ადამიანი კლანის, ჯგუფის, სანათესაოს, სამეზობლოს, სამეგობროს ნაწილია. კოლექტივიზმი მეტად მძაფრადაა გამოხატული. თუ არ ხარ არაფრის ნაწილი, მაშინ არც არავინ ხარ. მაგრამ ნაწილად ყოფნა ნიშნავს, რომ ყველას შეუძლია შენს საქმეში ჩარევა, შენი კერძო საქმე მარტო შენი კი არა, სასწაულებრივად კიდევ უამრავი სხვა ადამიანის საქმედ გადაიქცევა. და ისინი არც გეკითხებიან ისე განგსჯიან, ისე ჭორაობენ, ისე ერევიან შენს ცხოვრებაში. უცერემონიოდ და აგრესიულად. ფანჯრიდან გადმოდიან შენს ბინაში, მაცივარს აღებენ, სასმელ-საჭმელს და ყურადღებას ითხოვენ. წესს: “გავასწორეთ ანგარიში, წადი შენს გზაზე” აქ არავინ ცნობს. ეს ურთიერთობები გბოჭავს, მაგრამ ამავე დროს გიცავს კიდეც. თუ გინდა შენთვის იყო, თუკი ინდივიდუალისტი ხარ, კარგად უნდა გახსოვდეს, რომ ამ ქალაქში არ უყვართ ინდივიდუალისტები. მარტო დარჩები თუ არა, ჩაგვრა, დამცირება, შიში და საბოლოოდ სიკვდილიც არ დაახანებს. თუკი იბრძოლებ, მთელი სამყარო ამხედრდება შენს წინააღმდეგ. უნდა მოიქცე ისე, როგორც ყველა იქცევა. კერძო, დამოუკიდებელი, საკუთარი, წესებისგან განსხვავებული ბედნიერება ამ ქალაქში ისევე მიუღწეველია, როგორც მიუღწეველია ის “ალუდა ქეთელაურში”.
ამ ცხოვრებაში, როგორც გუსტავ დორეს ნახატებში, მრუმე ფერებია. ადამიანები აჩრდილებს ჰგვანან. განწირული ადამიანები, რომელთაც ვერც გაუგიათ, რატომ ისჯებიან. ადამიანები, რომლებიც სულ სადღაც გარბიან, მაგრამ ვერსად იმალებიან. ადამიანები, რომლებიც ინერციით ცხოვრობენ.
ბარნოველი ლევიკო მოკვდა. თუმცა შეიძლება, არც მომკვდარა, გაქრა და მისი ნამდვილი ცხოვრებაც მერე გახდა ცნობილი. აქ თბილისში ის ერთი იყო: წყნარი მეოჯახე, წიგნების მოყვარული, განათლებული, საქმის და ძმაკაცების კაცი. და აი, ის ქრება და თითქოს წარსულის აჩრდილებიაო, გუსტავ დორეს სამყაროში შემოდიან და ჩაიქროლებენ მისი მეორე ცხოვრების მაცნეები, ლოვუშკას საყვარლები, “რუსის ქალები”, რომლებთანაც თურმე ათწლეულობით არ წყვეტდა ურთიერთობას. მეგობრის ნამდვილ არსებობასთან გაცნობა პლეხანოველი მოგელასათვის მხოლოდ ახლა იწყება. ქალები მოდიან, სასაფლაოზე გავლენ, ცოტას წაიტირებენ და ქრებიან. ისინი საკუთარ ახალგაზრდობას უფრო ემშვიდობებიან, ვიდრე გაუჩინარებულ საყვარელს. ამ ყველაფრის მიღმა კი დიდი, ძალიან დიდი ტყუილია, თითქოს თავისუფალი და ლაღი, სინამდვილეში კი უთავბოლო და გაორებული ცხოვრება, რომლის სიმძიმემაც შეიძლება გააქრო კიდეც ლევიკო.
ასევე ქრება შირაზის ვარდის ქმარიც. კაცი, “რომელიც ბოლოს აღარც კი მალავდა შპრიცებს”. გამოგონილი ოჯახის გამოგონილი უფროსი. საერთოდ, ქალის ვარდთან შედარება ნაცადი აღმოსავლური ხერხია. იგი ერთდროულად აღნიშნავს სილამაზესაც, დამათრობელ სურნელსაც და იმ ეკლებსაც, რაც ამ ურთიერთობას ახლავს თან. აღმოსავლური ეპოსის სიყვარული კი ჩვეულებრივ ტრაგიკულად მთავრდება ხოლმე. შირაზის ვარდის მამამთილი, კაცი, რომელიც ვენაში ცხოვრობს და საკუთარი სამყაროს არანამდვილობა და ილუზიები ზურგით გადაუტანია ავსტრიაში, როგორც შუასაკუნეების ვაჭრებს დაჰქონდათ საქონელი ქვეყნიდან ქვეყანაში, მხოლოდ ერთხელ ჩნდება წიგნში. თუმცა მისი აქ ყოფნა ყოველ გვერდზე იგრძნობა. იგი აქაა, თვალს გადევნებს, გიყურებს, ამოწმებს, ხომ არ დაარღვიე მისი შემოღებული წესები. და არ იცი როდის წამოგეწევა მისი რისხვა, როგორც ძველ წარმართთა შურისმაძიებელი ღმერთებისა.
ერთადერთი ქართველი პერსონაჟი, რომელიც ნამდვილია ამ წიგნში, მისი მთავარი გმირი, პლეხანოველი მოგელაა. პარადოქსულია, რომ ყველაზე რეალური ადამიანი ამ რომანისა მუდამ მათრობელა ბალახებისაგან გაბრუებული დაიარება. მაგრამ მისი ყოველი საქციელი, მისი ყოველი მოქმედება ნაღდია. მოგელა მარიხუანასადმი საკუთარ ტრფიალსაც კი არ მალავს. სწორედ მის ნამდვილობაშია ის საიდუმლო, რამაც ის, “ჩვეულებრივზე ჩვეულებრივი ბიჭი” ასეთ “ნასწავლ და განათლებულ” ქალს შეაყვარა. ქალს, რომელსაც მანამდე არასოდეს უცხოვრია ნამდვილი ცხოვრებით, მეტიც, საერთოდ არ უნახავს ის: “თავისუფლება, რომელიც შენს შიგნითაა”. თბილისში ისინი ვერასოდეს შეხვდებოდნენ ერთმანეთს, “ვერასოდეს მოხვდებოდნენ ერთ ქუჩაზე, ერთ ლიფტში, ერთ სუფრასთან, ერთ ოთახში”. რომეო და ჯულიეტა ვერასოდეს გაიცნობდნენ ერთმანეთს ვერონაში. იმისათვის, რომ ერთიმეორე ეპოვნათ, ემიგრაციაში უნდა წასულიყვნენ, ვთქვათ, ამსტერდამში, იქ, სადაც ნამდვილი სამყაროა. ამ ადამიანებს სულ უბრალო რამ – სიყვარული სურდათ. სიყვარული, დაცლილი ჭორაობისაგან, ქვეგამხედაობისაგან, შურის, ბოღმისა და იარლიყებისაგან. სიყვარული, რომელიც მხოლოდ ორი მათგანის საქმეა და მეტი არავისი. ნუთუ ის ასე ძნელი მოსაპოვებელია? მაგრამ გუსტავ დორეს აჩრდილები ყველგან არიან, ისინი არ გიშვებენ, მზად არიან ყელში გწვდნენ, იარაღით დაგადგნენ, როგორც კოლია ბაბუას მიერ გამოზრდილი ოქროსმაძიებელი ბებერი ყაჩაღები, სტივენსონის წიგნებიდან რომ გადმოსულან თბილისში. როგორც მოგელაანთ სახლის აჩრდილები, კოლია ბაბუას ბიბლიოთეკის წიგნების გმირებს რომ შერევიან უკვე და ძველი ფოტოგრაფიებიდან და საბუთებიდან რომ გვიქნევენ ხელს. ლიტერატურაც ხომ ცალკე სამყაროა, საკმაოდ რეალური და არავინ იცის, ვინ უფრო დიდ გავლენას ახდენს ქართველების ცნობიერებაზე, “ვეფხისტყაოსნის” ავთანდილი თუ ქუჩაში მოხეტიალე მისი რომელიმე უსაქმური სეხნია.
ვინ იყო ბაბუაჩემი, კოლია მოგელაძე, სად გაქრა ბარნოველი ლევიკო? რამ გაუხეთქა გული კონგოს? რა დაემართა შირაზის ვარდის ქმარს? რომანი კითხვებით არის სავსე, რომლებზეც ისევე, როგორც რეალურ ცხოვრებაში პასუხები არ სჩანს. რატომ ეწირებიან ადამიანები ვიღაცის აბსურდულ ახირებებს? რომანი ამ კითხვაზე პასუხის გაცემის მცდელობაა. “მარადიული კითხვები ქუჩაში დადიან”. ეს ნიცშეა, კაცი, რომელმაც საკუთარი სამყარო, ზეკაცის სამყარო გამოიგონა, რათა უპასუხო კითხვებისთვის დაეღწია თავი. Made in Tiflis-ში მხოლოდ გამოგონილ კუნძულებზე თუ დაიმალები, მაგრამ იქიდანაც მოგიწევს დაბრუნება. ძალით თუ ნებით, მოტყუებით თუ დარწმუნებით, სიძულვილით თუ მონატრებით დაგაბრუნებენ დორეს სამყაროში, სადაც პერსპექტივა არ გაქვს, სადაც უიმედობა და სიკვდილი გიცდის და შავებში ჩაცმული პისტოლეტიანი მკვლელი გელოდება. ამ სამყაროში ისჯება ნამდვილი ცხოვრებით ცხოვრების სურვილი. ამიტომ იქნებ უჯობესია, მართლა არ დაგაინტერესოს აქაურმა ამბებმა, საერთოდ არ უყურო ქართულ გადაცემებს, არ წაიკითხო წიგნები, გამოიცვალო ქვეყანა, მოქალაქეობა, ეროვნება, საკუთარი სულიც კი. დაივიწყო “სითი ოფ პლეხანოფ” და შეიყვარო სანტა სიტი. აი, მაშინ კი ნამდვილად მოკვდები, გაქრები, და აღარ იარსებებ, თითქოს არც დაბადებულხარ და შენთან ერთად გაქრება ეს ქალაქი და ეს ქვეყანაც.

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“

დალი კუპრავა
ცოდნის ფართო წრე ყმაწვილებისთვის

საყმაწვილო ენციკლოპედია, წიგნი პირველი, სამყარო. რედაქტორი დოდო წივწივაძე, ილუსტრაციები: მალხაზ კუხაშვილი, თეა მიქაია. საყმაწვილო ენციკლოპედია, წიგნი მეორე, ნაწილი პირველი, ცივილიზაცია, ილუსტრაციები:თეა მიქაია, ნანა სანაია. თბ. ჟურნალი “დილა”, 2001-2002.

საბავშვო ჟურნალმა “დილამ” დაარსებიდან მეასე წელთან დაკავშირებით შესანიშნავი საჩუქარი მიუძღვნა ქართველ მოზარდებს – “საყმაწვილო ენციკლოპედია” შვიდ წიგნად.
2001 წელს გამოვიდა პირველი წიგნი, სამყარო. 2002 წელს – მეორე წიგნი, ცივილიზაციის პირველი ნაწილი. 2004 წელს, ჟურნალ “დილის” დაარსებიდან მე-100 წლისთავზე მეშვიდე წიგნის გამოცემით დასრულდება საიუბილეო ნობათი.

ვის და, ჟურნალ “დილას” საუკუნოვანი ურთიერთობა აქვს ყმაწვილებთან, დაწყებული სულ პატარებით, რომლებსაც მშობლები უკითხავენ და უფრო და უფრო მოზრდილებით დამთავრებული.
ჩვენც, უკვე დიდებს, რამდენჯერ ინტერესით გადაგვიშლია “დილა”, ახალი წაგვიკითხავს და ძველიც გაგვხსენებია, მაგალითად, ძალიან კეთილი დათუნა და ამოგვიოხრავს “რას იზამდა დრუნჩა, მისცა ერთი მუჭა…”
ორივე წიგნში გამოყენებულია ჟურნალის პუბლიკაციები. საბავშვო ენციკლოპედიის პირველი წიგნი, “სამყარო”, ევგენი ხარაძის იდეა ყოფილა. საბავშვო საკითხავად ადაპტირებული მისი “ასტრონომია” წლების განმავლობაში იბეჭდებოდა ჟურნალში. სწორედ ეს პუბლიკაციები დაედო საფუძვლად პირველ წიგნს-“სამყაროს”.
ენა, რომლითაც ენციკლოპედია ესაუბრება მკითხველს, მაქსიმალურად არის მისადაგებული ყმაწვილურ ასაკს. ის არც ვითომ ბავშვურად მოჩლექილია და არც მეცნიერულად მშრალი. მიმართვის ტონი ფაქიზია, რომ არ დააფრთხოს ისეთი მოზარდიც, რომელმაც არ იცის, რომ “ცოდნის მასწავლებელს” მოჰკიდა ხელი და ჯერ კიდევ ჰგონია, რომ სურათებიან წიგნს, სხვათაშორის ათვალიერებს.
სამყაროს გაცნობა იწყება ყველასთვის და ყველაზე უფრო ნაცნობი განცდის შეხსენებით, როცა ადამიანი პირველად ასწევს თავს, ცას შეხედავს და პირველი გაოცების თუ აღტაცების შემდეგ იბადება შეკითხვები “ვინ, საიდან, როგორ…”
ვინ მოიგონა ცა, როგორ ავიდნენ ცაში ვარსკვლავები და რატომ არ ცვივიან, ვინ შექმნა დედამიწა…
სამყარო მითებით იწყება: ვინ, სად და რას ფიქრობდა სამყაროს შექმნის შესახებ. თურმე, ძველი ბერძნები საწყისად ქაოსს მიიჩნევდნენ, იაპონელებს სჯეროდათ, რომ სამყარო ტყუპმა ღმერთებმა შექმნეს, რომლებიც დიდხანს ურევდნენ გრძელ შუბს ტალახის ტბაში, ზუსტად ისე, პატარაობისას ყველას რომ უთამაშია; ჩრდილოამერიკელი ინდიელები სამყაროს ყორნის პირმშოდ მიიჩნევდნენ, ხოლო საამების ერთი მითის მიხედვით, სამყარო სიკეთისა და ბოროტების ჭიდილში იშვა.
ენციკლოპედიაში სამყაროს ბიბლიური წარმოშობის შესახებაც არის მოთხრობილი და უფრო პრაგმატულებისთვის, მოცემულია მეოცე საუკუნის მეცნიერთა ჰიპოთეზებიც. ყველაფერი შეთავაზებასავითაა ისე, როგორც დავით გურამიშვილთან: “შენა გწადს აწ რომელითა” და მკითხველი იმ ცოდნით გააგრძელებს კითხვას, რომელსაც თავად აირჩევს. შემდეგ გაეცნობა გალაქტიკებს, ვარსკვლავებს, მზის სისტემას, მთვარეს, დედამიწას და მივა მისთვის საინტერესო და შეუცნობლამდე – როგორ გაჩნდა სიცოცხლე.
ჯერ კიდევ წიგნის დასაწყისში განმარტებულია ევოლუცია, როგორც თანდათანობითი განვითარება და წიგნის ბოლოს უკვე ევოლუციური გზით მკითხველი აკეთებს რევოლუციურ აღმოჩენას, რომ პირველი ადამიანები პრიმატების ჯგუფს განეკუთვნებიან. თუ ეს ვერსია მანამ უცნობი იყო მისთვის, ახლა ენციკლოპედიის ბოლოს ის ილუსტრაციაში იხილავს, რომ მოაზროვნე ევროპელის წინაპარი მაიმუნი იყო. აქვეა ცინცხალი ინფორმაციაც იმის შესახებ, რომ მილიონ შვიდასი ათასი წლის წინ საქართველოს, დმანისის ერთ-ერთმა მობინადრემ “მესიჯი” – თავის ქალა დაგვიტოვა. ვისაც ადამიანის წარმოშობის მხოლოდ მეცნიერული ახსნა არ აკმაყოფილებს, მას შეუძლია გაეცნოს შუმერულ, სკანდინავიურ, აცტეკურ მითებს.
საყმაწვილო ენციკლოპედიის მეორე წიგნი “ცივილიზაციაა”, ნაწილი პირველი. ტერმინ “ცივილიზაციის” განმარტების შემდეგ, წიგნი მითიური ცივილიზაციების ღვთაებრივი და ტოტემური შემოქმედიდან ფრიგიამდე, მუშქების სამეფომდე უამბობს მკითხველს.
მტკვარ-არაქსის კულტურის, ქვიშარის საგანძურის და სარმატული ქვების ქალაქისა და უდაბნოს ველის შესახებ, სტუმარ-მასპინძლობის ეთიკეტის დაცვით, ენციკლოპედიის ბოლო გვერდებზეა მოთხრობილი.
ენციკლოპედიებს ახლავს სახელთა საძიებელი და გამოყენებული ლიტერატურის სია იმ შემთხვევისთვის, თუ რომელიმე, ცოდნას მოწყურებული ყმაწვილი ცოდნის წრის კიდევ უფრო გაფართოებას მოინდომებს.
ორივე წიგნს ყველა გვერდზე აქვს ლექსიკონი, სადაც ახსნილია იმავე გვერდზე შემოტანილი ახალი სიტყვა, ტერმინი.
“სამყაროსგან” განსხვავებით, “ცივილიზაციაში” ილუსტრაციათა სიჭარბე, ან გნებავთ გვერდების სიმცირე, აფერხებს ინფორმაციის აღქმას. ასევე, ძნელად იკითხება გვერდის ფერად ნაწილზე მოხვედრილი ტექსტის ნაწილი. წიგნი თავისი დიზაინით ჰგავს ჟურნალსაც, მაგრამ რიგ შემთხვევაში არც ჟურნალის ფორმაა დაცული, რაც მკითხველის ინფორმაციულ მასალაზე კონცენტრირებას აფერხებს და ცოტა ღლის მკითხველს. როგორც ერთ-ერთმა საქმის მცოდნემ აღნიშნა, “მე დიზაინს სხვაგვარად გავაკეთებდი. ბოლოს და ბოლოს უფრო მეტ გვერდზე განვალაგებდი მასალასო”, ე. ი. მკითხველს კონცენტრირების და სულის მოთქმის მეტ საშუალებას მივცემდიო. ენციკლოპედიის კონსულტანტებისა და რეცენზენტების რაოდენობა და პროფესიონალიზმი ინფორმაციის ავტორიტეტულობის გარანტიაა და ზოგიერთ საკუთარ სახელთა დღემდე გავრცელებულისგან განსხვავებული გამოთქმაც არგუმენტირებულია ქართული ენისა და პირველადი ენის სპეციფიკიდან გამომდინარე.
წიგნის ყველა პირველაღმომჩენი სიხარულით იცხადებს, “საბავშვო ენციკლოპედია!” და იწყებს წიგნის თვალიერებას. შემდეგ უჩნდება სურვილი, რომ შეუძინოს ასაკით შესაფერის თავის ახლობელს და იქვე აღმოაჩენს, რომ თვითონაც ინტერესით კითხულობს. “ეს საყმაწვილო კი არა, დიდისთვისაც კარგია”, ეს შეფასება კიდევ ერთხელ ამტკიცებს, რომ კარგ წიგნსა და კარგ მკითხველს ასაკი არა აქვს.

2002

© “წიგნები – 24 საათი”

გაგა ლომიძე
“ალქიმიკოსის” მაგიური სინამდვილე
პაულო კოელო. ალქიმიკოსი. ინგლისურიდან თარგმნა დავით აკრიანმა. თბ. ტრიადა, 2002. პირველი გამოცემა “ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა”.

“…ნარცისის სიკვდილის შემდეგ, ნიმფებმა იპოვეს ტბა. წინათ ანკარა წყალი ახლა უკვე ცრემლების ტბად ქცეულიყო. “რა გატირებს?” ჰკითხეს მათ. “ნარცისის გამო ვტირი” – უპასუხა ტბამ. “ეს ხომ ისედაც ცხადია, რადგან ჩვენ სულ მუდამ დავდევდით მას ტყეში, მხოლოდ შენ შეგეძლო ახლოს გეხილა შენი მშვენიერება”. “ნუთუ ლამაზი იყო ნარცისი?” – იკითხა ტბამ. “შენზე უკეთ ვინ უნდა იცოდეს?” – თქვეს გაოცებულმა ნიმფებმა, – “ის ხომ ყოველდღე შენს ნაპირებთან მოდიოდა და ტკბებოდა საკუთარი თავით!” ტბა ერთხანს დუმდა. ბოლოს თქვა: “მე ნარცისისთვის ვტირი, მაგრამ არასდროს შემიმჩნევია, რომ მშვენიერი იყო. ყოველთვის, როცა მუხლს მოიყრიდა ჩემს ნაპირებთან, მისი თვალების სიღრმეში საკუთარ სილამაზეს ვჭვრეტდი”.
“ალქიმიკოსის” პროლოგიდან

ვის არ უოცნებია შორეულ ქვეყნებში თავგადასავლების ძიებაზე… მაშინაც კი, როცა მზე იყო ღმერთი, სულიერი მოგზაურობის მომლოდინე ქურუმებს ძაღლისთავიანი ანუბისი სირიუსისკენ წარუძღვებოდა…
“წადი, საკუთარი ფარა იყიდე და მთა-ბარი მოიარე. ერთხელაც მიხვდები, რომ ჩვენი მხარე საუკეთესოა, ჩვენი ქალები – ულამაზესნი” – ამ სიტყვებით ისტუმრებს მამა საკუთარი ბედის ძიებით შეპყრობილ უძღებ შვილს – სანტიაგოს და რომან “ალქიმიკოსის” ავტორი, ბრაზილიელი მწერალი პაულო კოელო ჩვენც მასთან ერთად გვამოგზაურებს სიზმრებისა და ნიშნების სამყაროში. “სამყარო, როგორც ტექსტი” – ასე შეიძლება განვსაზღვროთ ჩარჩო რომანისა, რომელიც სამყაროს სემიოტიკურ აღქმის იდეას გვთავაზობს. “მიჰყევი ნიშნებს” – არაერთხელ გვაფრთხილებს რომანი. სამყაროს ტექსტუალიზაცია ერთი მხრივ წიგნის, ან თეორიული ცოდნის სასრულობაზე მიგვითითებს და მეორე მხრივ მოქმედებისკენ, პრაქტიკული “ცოდნისკენ” განგვაწყობს. მოდით, მივყვეთ ნიშნებს.
ამ თვალსაზრისით კოელოს ენაც თითქოს ცდილობს “ღმერთის ენას” დაუახლოვდეს. მის მეტაფორებს გარკვეულ იდეამდე მივყავართ, იდეიდან კი ღმერთის მიერ მოცემულ კონკრეტულ ნიშნამდე, რაც ჩვენს ბედს განაპირობებს და რაზე მინიშნებასაც რომანში თითქმის ყოველ ნაბიჯზე ვხვდებით. ყველაფერი კი მიმართულია საკუთარი სრულყოფისკენ. “როდესაც უკეთესები ვხდებით, ვიდრე ვართ, ჩვენს ირგვლივაც ყველაფერი უმჯობესდება”. ეს ცხადდება ჭუჭყიანი ბროლის გაწმენდის მეტაფორაშიც. საკუთარი თავის სრულყოფა არის “ალქიმიის შესწავლა ყოველდღიურ ცხოვრებაში”, რაც მსოფლიო სულსაც სრულქმნის. სამყაროს სიყვარული მართავს. კოელოს თქმით, სიყვარული არის ის, “რაც ნადავლს შავარდნად აქცევს, შავარდენს – ადამიანად, ადამიანს კი – უდაბნოდ. ეს ის არის, რაც ტყვიას ოქროდ აქცევს, ოქროს კი მიწას უბრუნებს”. და მეტამორფოზა ხდება არაორგანული ბუნებიდან, ორგანულის გავლით ადამიანამდე, როგორც კოელო ამბობს, სამყაროს ამ “გვირგვინ-ქმნილებამდე”, რომელსაც შეუძლია ყველაფერი შეცვალოს. აქ შეიძლება გავიხსენოთ ეპიზოდი, სადაც ბიჭი ქარად უნდა გადაიქცეს – ნაწილი, რომლის დაწერასაც ავტორმა ყველაზე დიდი დრო დაუთმო. “დღესავით ნათლად მახსოვს მასზე მუშაობის პროცესი… მაგრამ სამყარო შეითქვა ჩემს დასახმარებლად” – იგონებს კოელო.
პოეტური მეტაფორებითა და ალაგ ჩართული იგავებით სავსე მისი ტექსტი ერთი ამოსუნთქვით გვაკითხებს თავს. პაულო კოელო შეიძლება მივიჩნიოთ მაგიური რეალიზმის გამგრძელებლად, სადაც ფანტასტიკა ნორმადაა მიჩნეული, ყოველგვარი ეჭვის თუ გაოცების გარეშე; ყოველდღიური მოვლენები და იგავური სამყარო ერთსა და იმავე განზომილებაშია. კოელოს lo real maravilloso თავისი პოეტიკით ზოგჯერ ბორხესს მოგვაგონებს (განსაკუთრებით მისი “უკვდავი” მახსენდება), სადაც ყოველგვარი საოცრება შეიძლება მოხდეს და ეს ჩვენც ისე უნდა მივიღოთ, როგორც ბავშვებს ჩვევიათ ხოლმე. “ზოგჯერ ვცდილობთ, რომ უფროსებივით მოვიქცეთ” – აღნიშნავს ერთ-ერთ ინტერვიუში კოელო – “და ვერ ვხვდებით, რომ, როგორც ეს იესომ თქვა, ბავშვებისთვისაა სასუფეველი.ამიტომ უნდა ვიყოთ ბავშვები, რომ ყოველ დილას მზის ამოსვლას და ღამით მთვარეს შევხაროდეთ. ამით უაღრესად დიდ ცხოვრებისეულ გამოცდილებას მივიღებთ”.
ამ ცხოვრებისეული გამოცდილების მისაღებად რომანში ერთმანეთს ხვდება პრაქტიკა და თეორია, გული და გონება, მოქმედება და ოცნება… (იქნებ ოქციდენტური და ორიენტალისტური მსოფლხედვაც). კოელოს აზრით, ადამიანი, რომელიც საკუთარ სიზმარს არ მიჰყვება, უარს ამბობს ღმერთის ხილვაზეც, ვინაიდან ბედნიერი ადამიანები საკუთარ თავში ატარებენ ღმერთს. ალბათ ამ მოსაზრებალო კოელო საკუთარ გამოცდილებასაც გულისხმობს. იგი ბავშვობიდანვე ოცნებობდა მწერლობაზე, თუმცა დედამისისი დაჟინებით სამართლის სკოლაში ჩააბარა. “1960-იანი წლების ჰიპურმა მოძრაობამ გამბედაობა შემმატა, რომ უარი მეთქვა ყველაფერზე და საკუთარ ოცნებას გავყოლოდი” – იგონებს კოელო. ერთ-ერთ ინტერვიუში, ცოტა არ იყოს, პროვოკაციული შეფერილობის რევოლუციური სულისკვეთებით აღნიშნავს: “მე იმედი მაქვს, გვეყოფა გამბედაობა, რომ უარი ვთქვათ სამუშაოზე, ყოველგვარ ფორმალობებზე… და მივყვეთ ჩვენს ბედს”.
“ალქიმიკოსის” წარმატება, ნაწილობრივ ალბათ იმანაც განაპირობა, რომ მისთვის დამახასიათებელია სადა და პოეტური ენა (და ეს თარგმანშიც იგრძნობა). ზოგჯერ პაროდიამ, მაგ., მელქისედეკის მონოლოგში, შეიძლება გაგვახსენოს კლასიკური ნაწარმოებების ჰოლივუდური “რიმეიკი”. შესანიშნავია სანტიაგოსა და ფატიმას შეხვედრის ეპიზოდი, სადაც ერთი ნახვით სიყვარული კოსმიურ ხარისხშია აყვანილი და სიყვარულის ახსნა საოცრად პოეტური: “მე შენ მიყვარხარ, რადგან მთელი სამყარო შეითქვა და დამეხმარა, რომ მეპოვნე”. როცა ხილული სამყაროს მიღმა სულიერ მოვლენებს ვჭვრეტთ, მაშინ ღმერთის ენაც გასაგები ხდება; ჩვენ მის ნიშნებს ვკითხულობთ. ღმერთის ენა – სიყვარულის ენაა, რასაც სანტიაგო არაერთხელ აცნობიერებს თავისი ხანგრძლივი მოგზაურობის გზაზე. “არსებობს უნიკალური ენა, ყველასთვის გასაგები, თუმცა ამჟამად დავიწყებული” – ვკითხულობთ რომანში. აღმოსავლურ მისტიკასთან “დაბრუნება”, ეგვიპტეში მოგზაურობა, ერთგვარად, წარსულისკენ, ფესვებისკენ, იმ კულტურისკენ რეტროსპექციაა, სადაც ყველასთვის საერთო – პრაენა – სიყვარული ეგულებათ. ამ ინტუიციური, უსიტყვო მეტყველებისვის “უცხოს” გაგება არ არსებობს. მთელი ეს მოგზაურობა სანტიაგოსთვის თვითშემეცნების გზა-მეტემფსიქოზია, სადაც იგი “იგონებს”, რომ თვითონაც ღმერთის ნაწილია და ყველაფერი – ერთია. კოელოს ანთროპოლოგიური ძიებანი მთავრდება იმით, რასაც შეიძლება გლობალური ჰუმანიზმი თუ ჰუმანისტური გლობალიზაცია დავარქვათ: რომანის მთავარი გმირის სახელი – სანტიაგო პირველად დასასრულს ჩნდება, როცა იგი შინ ბრუნდება, საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას ახდენს და შეიმეცნებს, რომ მართალია სამყარო “ერთი ხელითაა დაწერილი”, მაგრამ ყველას და ყველაფერს თავისი ადგილი აქვს.
“ალქიმიკოსის” კითხვისას (იქნებ სიტყვა ალქიმიის წყალობით) მკითხველი და გმირი იმანენტურია. სანტიაგოსთან ერთად, ჩვენც ვჭვრეტთ ქვიშის მარცვალში შესაქმის საიდუმლოს. ეს უაღრესად ოპტიმისტური რომანი საკუთარი ძალის რწმენას გვმატებს (“როცა რაღაც გსურს, მთელი სამყარო შეითქმება, რათა ამ სურვილის განხორციელებაში დაგეხმაროს”) და შეგვახსენებს, რომ ყოველი ჩვენგანის ცხოვრებაში ყოფილა წუთი, როცა ბედი საკუთარ არჩევანს გვთავაზობს; ის, ვინც მას მიჰყვება – ბედნიერია.
მაგრამ იქ, სადაც ყველაფერი თითქოსდა წესრიგშია, ეჭვი თავის ხლართებს აგებს. ბორხესი წერდა: “სამყარო ჩვენ გამოვიგონეთ, როგორც მუდმივი, იდუმალი, ხილული, სივრცესა და დროში მყოფი; მაგრამ მისი აგებისას დავტოვეთ უგუნურების უმნიშვნელო, მარადიული ნაპრალი, რომელიც გვარწმუნებს, რომ სამყარო – ჩვენი წარმოსახვაა”. იქნებ კოელომ სასურველი რეალობად (ან, უარეს შემთხვევაში, შესაძლებლობად მაინც) წარმოგვიდგინა, რომ ჩვენს სანუკვარ ოცნებებზე ეთამაშა… იქნებ სამყაროს ენაც ისეთივე უტყვი და გაქვავებულია, როგორც ეგვიპტური იეროგლიფები “ალქიმიკოსის” გარეკანზე.

© “წიგნები – 24 საათი”

ზაზა კვერცხიშვილი
მწვანედ მოციმციმე სპეკალი
თამაზ ჩხენკელი. “მწვანე ბივრიტი”. რედაქტორი უჩა შერაზადაშვილი. ს.ს. “გამომცემლობა აჭარა”, ბათუმი, 2002.

თამაზ ჩხენკელი 75 წლის გახდა. ლიტერატურის მუზეუმმა, – უფრო სწორად კი, პირადად იზა ორკონიკიძემ, – არისტოკრატულად გულუხვი საჩუქარი მიუძღვნა მას: რვაგვერდიანი საიუბილეო გაზეთი, რომელშიც რამდენიმე ნამდვილად სანიმუშო წერილია დაბეჭდილი.
“თავისუფლების 75 წელი”, – ასეთია ერთი სტატიის სათაური. თუმცა, გამუდმებით რიცხვთა სიმბოლური მნიშვნელობის მჩხრეკელმა იუბილარმა, ალბათ, სხვებზე უკეთ უწყის ნებისმიერი თარიღის პირობითი შინაარსი. კაცისთვის, რომელმაც სიცოცხლე “კოსმიური მუსიკის სმენასა” და “ვარსკვლავიერი მტვრით სუნთქვაში” გალია (“ბჰაგავატგიტა”, “ოდისეა”, ბო ძიუ-ი, “გიტანჯალი”, უიტმენი, ვაჟას სამყაროს მითოსური წიაღი, ქართული ასომთავრულის რიცხვულ-გრაფიკული სტრუქტურა…), ეს ჟამი, შესაძლოა, მარტოობის 75 ასწლეულიც იყოს და მარადისობასთან ზიარების 75 წამიც.
თავად იუბილარი ამ თარიღს ფუჭი ფაციფუცის გარეშე შეხვდა, სწორედ ისე, როგორც შეშვენის მწერალს: გამოაქვეყნა ორი კრებული, – ლექსებისა და სტატიებისა, – სადაც, სხვადასხვა ფორმით და მასშტაბით, მთელი განვლილი გზა აქვს შეჯამებული.
ლექსების გამო არაფერს ვიტყვი. თამაზ ჩხენკელის უდიდესი და ჯეროვანად დღემდე გაუაზრებელი გავლენა უახლესი ქართული ლირიკის ჩამოყალიბებაზე ამომწურავად არის ზემოთ ნახსენებ საიუბილეო გაზეთში გაანალიზებული და ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ეს გააკეთა სწორედ ლექსის უბადლო ვირტუოზმა და გამჭრიახმა ანალიტიკოსმა დავით წერედიანმა.
გვერდი გვერდზე მიდევს თ. ჩხენკელის წერილების ორი კრებული: 1970-იანი წლების მიწურულს გამოცემული “პოეზია – სიბრძნის დარგი” და ძირითადად შემდგომი ხანის ნაფიქრ-ნაწერით შედგენილი “მწვანე ბივრიტი”. ასე ზედიზედ გადაკითხვისას თვალსაჩინოა განსხვავება ადრინდელსა და გვიანდელს შორის. ადრეულ სტატიებში არის ცალკეული ლექსისა თუ მთელი პოეტური სამყაროს გულმოდგინე, ღრმა ანალიზი, თემის ამოწურვის სურვილი. შემდგომში ჭარბობს რაღაც თვისება, რაც ნაწერს ძნელად ასახსნელ-განსასაზღვრავი ხიბლით ავსებს. იგრძნობა, რომ მწერალმა რაღაც მიჯნა გადალახა, რაღაც მოიპოვა… ოღონდ, ეს ნამდვილად არ არის ოსტატობის უფრო მაღალი დონე: წინარე პერიოდის სტატიები ლიტერატურული ოსტატობით არ ჩამოუვარდება და, შესაძლოა, ზოგჯერ აღემატება კიდეც, უფრო გვიანდელს. ესაა, ალბათ, მეტი თავისუფლება და სილაღე… დაძლეულია არა ხელოსნური, არამედ უფრო პიროვნული სრულქმნის ის საფეხური, რომლის შემდეგ ავტორი თავს აღარ იზღუდავს მხოლოდ იმაზე და იმგვარად წერით, რაც საჭიროდ და მნიშვნელოვნად მიაჩნია (კულტურული პროცესების ამოცანებიდან და მათ წინაშე საკუთარი მოვალეობის გააზრებიდან გამომდინარე); როცა მწერალი ყოველგვარი ეჭვისა და ყოყმანის გარეშე იწყებს წერას ისე და იმის შესახებ, როგორც სურს და რაც აინტერესებს. ინტელექტუალური თავისუფლების ამ სივრცეში შეღწევა კი მხოლოდ რჩეულთა ხვედრია. ჭეშმარიტი სულიერი სრულქმნილებისა და სრული უანგარობის გარეშე მისი კარის შეღების ცდა ცუდად მთავრდება – ადამიანი თავისუფლების სამყაროს ფალსიფიცირებულ ორეულში ხვდება: თავნებობისა და სულმდაბალი ამპარტავნების საპარპაშოში.
“მწვანე ბივრიტის” ბირთვს ქმნის მოგონებები ავტორისთვის ძვირფას ადამიანებზე: ერთი მხრივ, წინა თაობის მწერლებსა და მეცნიერებზე, რომლებსაც გულმხურვალედ უმადლის საკუთარი პიროვნების ამა თუ იმ წახნაგის ფორმირებას (შალვა ნუცუბიძე, გერონტი ქიქოძე, კონსტანტინე გამსახურდია, პავლე ინგოროყვა, სიმონ ჩიქოვანი…) და, მეორე მხრივ, იმ მეგობრებსა და თანამოკალმეებზე, რომელთა განუმეორებელი ინდივიდუალობა ენერგიით და სიხარულით ავსებდა ყოფასა და ინტელექტუალურ ცხოვრებას (არჩილ სულაკაური, ოტია პაჭკორია, ზურაბ კაკაბაძე, სარგის ცაიშვილი, გურამ ასათიანი, ინოლა გურგულია…).
ავტორი აღწერს მათთან ურთიერთობის ხშირად გარეგნულად უმნიშვნელო ეპიზოდებს და ამ ფრაგმენტული, იმპრესიონისტული ჩანახატების შერწყმით როგორღაც ახერხებს გარდასული დროც გააცოცხლოს და უჩვეულოდ მეტყველი პორტრეტებიც შექმნას. ამასთან, მოგონებებში ძალდაუტანებლად ჩართული რამდენიმე ფრაზის მეშვეობით ზოგჯერ ლაკონურად, მაგრამ სრულად არის დახასიათებული “პერსონაჟის” კულტურული როლი (რად ღირს, თუნდაც, მსჯელობა მეცნიერული ობიექტურობისა და პოეტური შთაგონების მნიშვნელობაზე ისტორიკოსის ნაღვაწისათვის, პავლე ინგოროყვასადმი მიძღვნილ სტატიაში) ან კიდევ საოცარი სისავსითაა გადმოცემული მთელი მისი შემოქმედების ბუნება (მოვიყვან ამის ბრწყინვალე ნიმუშს: “გიორგი ლეონიძეს სიცოცხლე უყვარდა რაღაცნაირი “ფანატიკური სიხარბით”, თუ შეიძლება ასე ითქვას, რელიგიური ექსტაზურობით და მის ლექსებში ეს ვიტალური ძალმოსილება ზოგჯერ მართლაც იმოსავდა მსოფლმხედველობრივ განზომილებას. მის მსოფლაღქმაში “სიცოცხლე” განიცდება როგორც სომატური სისავსე და დაუშრეტელი ხვავრიელობა: “ჩემს ლექსს თვითეულს ეწურება ცხრა ლიტრი ერბო”, ან “კახეთის მსუქან თეძოების ვწოვე მტევნები”. ეს ხელშესახები პოხიერება გ. ლეონიძის ადრინდელ პოეზიაში ადამური პირველყოფილებით და ერთგვარი “გვაროვნული” არქაულობით ცნაურდება”).
საიუბილეო გაზეთში ზურაბ კიკნაძემ კარგად დაახასიათა თ. ჩხენკელი როგორც გატაცებული მთხრობელი, – უბადლო ნარატორი, – და ხაზი გაუსვა მონათხრობის ზუსტად დათარიღების სიყვარულს. ამასთან ერთად, უნდა აღინიშნოს მისი დაჟინებული და, პირადად ჩემთვის, ზოგჯერ გაუგებარი სწრაფვა შემთხვევითი ნაცნობების (“არც მტრად, არც მოყვრად რომ აღარსად შეხვდება”) გვარების დახსომებისა და წლების შემდეგ მათი ერთგვარად თვითმიზნური გახმიანებისკენ, რაც აქა-იქ გაკრთება ხოლმე წიგნში… ვფიქრობ, ამ “უცნაურობას” შობს გამუდმებით ფილოსოფიურ-თეოლოგიური აბსტრაქციების უკიდეგანო ოკეანეზე მოხეტიალე გონების დაუძლეველი წყურვილი, მოიპოვოს რაღაც უაღრესად კონკრეტული, მეხსიერების ღუზით მოებღაუჭოს ზუსტი თარიღისა თუ სახელის ლოდს.
არსებითად, წიგნის ძირითადი ნაწილი შეიძლება დავახასიათოთ როგორც წარმატებული ძალისხმევა “გაჟონილი დროის” ხელახლა დაუფლებისა და, სახელებისა და სახეების მეშვეობით, მისი ესენციის აწმყოში ჩაწრეტისათვის…
და კიდევ: ზემოთ გულგრილად მოვიხსენიე მწერლური ოსტატობა, როგორც რაღაც მეორადი პიროვნულ სრულქმნილებასთან შედარებით, მაგრამ, თავისთავად იგულისხმება, – “ხელობის” უმაღლეს დონეზე ფლობაა საჭირო, რათა ძუნწი და ფრაგმენტული შტრიხებით ესოდენ ცოცხალი სურათები დაიხატოს, ან კიდევ – სხვისი მონათხრობის გადმოცემით “ქართული ცხოვრების” ერთი ნაღვლიანი თავისებურების ასეთი შთამბეჭდავი მეტაფორა შეიქმნას (აკაკი ბაქრაძისადმი მიძღვნილ სტატიაში): გრიგოლ რობაქიძის დის, ქალბატონ ლიდას ერთი სიზმარი “მაშინვე ჩავიწერე და დღემდე მახსოვს… ზამთარი იყო. გავიხედე გარეთ და ეზოში თოვლზე დავინახე გრიგოლის უზარმაზარი ნაფეხურები, შევშინდი იმხელა ნაფეხურები იყოო… ასეა ჩვენში: სიკვდილის შემდეგ დიდდება ნაფეხურები”.

* * *
წიგნის მეორე ნაწილში დაბეჭდილია თ. ჩხენკელის რამდენიმე ინტერვიუ და სტატია, სადაც ავტორი ქართველი ერისა და ახალი ქართული სახელმწიფოს წინაშე მდგარ ფუნდამენტურ ამოცანებზე მსჯელობს. ზოგ მათგანს (“დედაქალაქი”, “განვემზადოთ ახალი საუკუნისთვის”) დაბეჭდვისთანავე მოჰყვა არაერთგვაროვანი გამოხმაურებები – აღფრთოვანებულიცა და კრიტიკულიც. ოღონდ, აშკარა იყო, რომ წერილებმა მძაფრი ინტერესი გამოიწვია. ნააზრევის აქტუალურობისა და სასიცოცხლო მნიშვნელობის ყველაზე უეჭველი დადასტურებაც სწორედ ეს არის.
მცირე რეცენზიაში გაუმართლებლად მეჩვენება ზედაპირულად მაინც მიმოვიხილო წიგნის ამ პუბლიცისტური ნაწილის პრობლემატიკა: ეს, არსებითად, ისტორიული და პოლიტიკური საკითხების არაფრისმთქმელ ჩამონათვალად გადაიქცეოდა. აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ სულაც არ არის აუცილებელი, ყოველთვის ბოლომდე და სრულად იქნას გაზიარებული ავტორის პოზიცია (ცალკეულ თვალსაზრისებთან მეც ბევრი მაქვს სადავო), მაგრამ, აუცილებელი თუ არა, სასურველი მაინც არის მისი გათვალისწინება: აზროვნების სიღრმე და სიფართოვე ქმნის ისეთ დონეს, რომელიც თავისთავად სპობს ყველა სახის პროვინციული და ნიჰილისტური შეზღუდულობის უკუნეთს.

* * *
და მაინც: რა არის “მწვანე ბივრიტი”?
ესაა მარადფასეული კულტურული საგანძურის მეტაფორა, რომელიც ავტორმა “ქართლის ცხოვრებაში” მოიძია: ქართველთა სპილენძის კერპ არმაზს თვალებად ზურმუხტი და ბივრიტი ესხა. მას შემდეგ, რაც წმინდა ნინომ ლოცვით შემუსრა არმაზი, ხელთ იპყრა მისი ბივრიტის თვალი და, ამ ბასრი ქვის მეშვეობით, ხეზე ჭეშმარიტი რწმენის სიმბოლო – ჯვარი გამოსახა. ამგვარად, “მწვანე ბივრიტი” განასახიერებს ყველაფერ იმას, რაც შეუმუსრავი და სამომავლოდაც გამოსადეგია წარსულში.
“ბივრიტი”, რომელიც თამაზ ჩხენკელს ბედისწერამ აგდებინა ხელთ, – უფრო სწორად კი, თვითონვე მოიპოვა ასკეტის თავგანწირული შეუპოვრობითა და განძისმაძიებლის თავზეხელაღებული გაბედულებით, – უმშვენიერესი და მარადფასეული სპეკალია, უნივერსალური კულტურის საგანძურიდან ჩვენს კავშირებდაწყვეტილ, ყოვლის გამაუფასურებელ დროში იმედად და რწმენის წყაროდ მოტანილი: მისი სხივების განმაჭაბუკებელ მწვანე ციმციმში ხომ ახლაც ისეთივე მშვენიერებით ირეკლება კოსმოსი და მარადისობა, როგორც ოდესღაც ირეკლებოდა “ბრმა ჰომეროსის”, “გიტას” შემოქმედისა და ვაჟა-ფშაველას ყოვლისმხილველ თვალებში.

© “წიგნები – 24 საათი”

ვერა ნეფარიძე
ფრთხილად, ჯონ!
ნუგზარ ერგემლიძე, Back in the USSR. თბ. “საქართველოს ჟურნალისტთა ფედერაცია”, 2002.

ამ წიგნის სათაურისა და გარეკანის გამო, შესაძლოა, თავიდან ჩემსავით შეცდეთ და იფიქროთ, რომ თქვენს ხელთაა ცნობილი მომღერლის ტკბილი მოგონებების კრებული. თავად სახელწოდება Back in the USSR და გარეკანზე “ბითლზების” სტილში გადაღებული “ორერას” ფოტოც დაგაიმედებთ, რომ წინ გელით ათასგვარი ისტორიები, თუ როგორ გაუსინჯეს გემო “აკრძალულ ხილს” ქართველმა მელომანებმა და ა.შ.. მაგრამ, დაიწყებთ თუ არა კითხვას, მიხვდებით, რომ წიგნი ნუგზარ ერგემლიძის ორიგინალური პროზაა, ე.წ. Fiction. აბა, სხვაგან სად წაგიკითხავთ იმ ედუარდ შევარდნაძეზე, რომელიც ჯერ არც კომპარტიის პირველი მდივანი გამხდარა, არც საბჭოთა კავშირის საგარეო საქმეთა მინისტრი და არც საქართველოს პრეზიდენტი. ან თავად ჯონ ლენონზე, ჯერ კიდევ რომ არ მიუღწევია დიდების მწვერვალს…
მათ გარდა წიგნში კიდევ რამდენიმე ისტორიულ პიროვნებას შეხვდებით, ავტორისთვის ხომ ეს სხვადასხვა ეპოქების შესადარებელი ერთგვარი ხერხია. ალბათ თავიდანვე უნდა ითქვას, რომ წიგნის მთავარი ღირსებაც სწორედ ეს იყოს – ისტორიულ პიროვნებებთან ერთად დროში მოგზაურობა, მოტივი, რომლითაც არც ისეა განებივრებული თანამედროვე ქართული ლიტერატურა.
არ ვიცი, რამდენად შეიძლება ირაკლი ჩიქოვანსა და ნუგზარ კალმახელიძეს ჩვენი თანამედროვეები ვუწოდოთ. მათი სახით წიგნს ორი მოგზაური მთავარი გმირი ჰყავს. ისინი პარალელურად ცხოვრობენ 90-იანების, 70-იანებისა თუ 60-იანი წლების თბილისში. წიგნიც ძირითადად, ამ პერიოდის ჩვენთვის ისტორიული მნიშვნელობის საამაყო თუ სამარცხვინო მოვლენებსა და პიროვნებებს გვახსენებს; მოქმედებაც მათ ირგვლივ ხდება.
ნაწილობრივ, ცნობილი მოვლენების გამო, 1993 წელს ირაკლი ჩიქოვანის უფერულ ცხოვრებას (იმ დროისათვის ჩვეულებრივს) აბსოლუტურად შეცვლის ნუგზარ კალმახელიძესთან შეხვედრა. ეს ადამიანი გარკვეულწილად, ახალგაზრდა გმირის მასწავლებლადაც შეგვიძლია ვიგულოთ. “მოძღვარი” ჩიქოვანს ერთგვარ საიდუმლოს გაუმხელს, რისი წყალობითაც შემდეგში ირაკლი ჩიქოვანი საკუთარ წარსულში იმოგზაურებს და ამ გზით გადაწყვეტს, აარიდოს განსაცდელი სხვებს. საამისოდ ირაკლი ჩიქოვანი იგონებს სხვადასხვა მაქინაციებს, თუმცა ამ ხრიკებით იგი თუ არ ვცდები, მხოლოდ ერთი მეგობრის გადარჩენას შეძლებს. როგორ ფიქრობთ, რა შეიცვლებოდა საქართველოს ისტორიაში, 1964 წელს რომ ვინმე კომკავშირელი შევარდნაძისთვის მისი მომავალი შეეტყობინებინათ? ნაწარმოების გმირისა და ამხანაგ შევარდნაძის რამდენიმე გულღია საუბრების მიუხედავად შეკითხვა წიგნის ბოლო ფურცლებამდე უპასუხოდ რჩება.
სხვადასხვა პერიოდის წარმოჩენის მცდელობისას ავტორს ცოტა ზედაპირულობაშიც შეიძლება შევედავოთ. 90-იანი წლების უფერულ თბილისს ირაკლი ჩიქოვანი მოკლედ ახასიათებს: “მეტრო ისევ არ მუშაობს. დენი არ არის! ენერგეტიკული კრიზისი ზაფხულშიც ახსენებდა თავს მოქალაქეებს. ტაქსი აღარ იყო თბილისში, ხოლო კერძო მანქანების მფლობელნი ისეთ თანხას ითხოვდნენ, უკიდურესი საჭიროებისათვის თუ შეიძლებოდა ასეთი ნაბიჯის გადადგმა”.
70-იანების თბილისი გარკვეული გაგებით უფრო ლაღია. წიგნის პერსონაჟები ბათუმში “ატარებენ დროს”; აქ გაიელვებს იპოლიტე ხვიჩიას პერსონა, რომლის შვილიც ირაკლი ჩიქოვანის მეგობარია; ისევე, როგორც 90-იანი წლების ახალგაზრდებს, მათაც უყვართ პოეზია, რაც ძირითადად, პირად საუბრებში ფრაზების გარითმვით გამოიხატება, მაგრამ, მაშინდელ ახალგაზრდებში მეტია სიახლისადმი სწრაფვა. დასავლეთში “სუპერსტარის” ეპოქაა. თბილისელმა მელომანებმაც გაუსინჯეს გემო ამ ნეტარებას და ყველაფრისთვის მზად არიან, ოღონდ დატკბენ ამ მელოდიებისა თუ საბჭოეთში აკრძალული უცხოური ფილმების კადრებით. აი, სულ სხვაა 60-იანი წლები. აქ ავტორი ცდილობს ეპოქის სიდიადე უფრო გლობალურად აჩვენოს, რისთვისაც სწორ არჩევანს აკეთებს – მიდის ინგლისში, მუსიკალურ კაბადონზე ახლადგამოჩენილი “ბითლზების” სამშობლოში. თბილისში ამ დროს “ორერაა” ერთადერთი და უნიკალური. მახსოვს, ბავშვობაში მესმოდა ხოლმე, უცხოეთში “ორერას” მოუსმინეს და “ბითლების” დონის შეფასება მისცესო, – როგორც ჩანს, ამ მოსაზრებას თანამედროვე საქართველოშიც იზიარებენ…
რაც შეეხებათ პერსონაჟებს, წიგნში შეხვდებით: ნოდარ დუმბაძეს, “ორერას”, მთელი თავისი შემადგენლობით; იპოლიტე ხვიჩიას; გაიელვებს მიშა ფოფხაძის (რომელსაც რადიო “თავისუფლების” მსმენელი ლუკა ბეთანელის სახელით უფრო იცნობს) სახელიც, რომელიც საბჭოთა კავშირიდან თავშესაფარს დასავლეთში აღმოაჩენს; ერთ პასაჟში თავად წიგნის ავტორის, ნუგზარ ერგემლიძის პერსონაც ჩნდება, ისმის მერაბ სეფაშვილის სახელიც – ეს ის ხალხია, ვისთან ერთადაც წიგნის ავტორს შემოქმედებითი თუ მეგობრული ურთიერთობები აკავშირებდა;
ნაწარმოების ერთ-ერთი ნაკლი ალბათ ბანალური დიალოგებია. ასეთ დიალოგებში ავტორი ცდილობს წარმოაჩინოს “ჩვენი”, ძირითადად კი, ქართველი მამაკაცების ხასიათი; როგორია ქართველი მოსკოვში – არხეინი, მფლანგველი, “ურა-პატრიოტი” და ა.შ. როგორ სვამს და ასმევს “ჩრდილოელებს” საკუთარი სამშობლოს სადღეგრძელოებს და როგორ აღაფრთოვანებთ მასპინძლებს მისი (ამ შემთხვევაში, ირაკლი ჩიქოვანის) სამშობლოსადმი ასეთი ერთგულება და სიყვარული.
არ ვიცი რატომ, ყველაზე სახალისოდ ბოლო გვერდები მომეჩვენა, სადაც ლიტერატურული ფანტაზიის წყალობით, წიგნის მთავარი გმირისა და “ორერას” ინგლისში მოგზაურობაა აღწერილი. როგორ გააოგნეს საბჭოთა ქართველმა მუსიკოსებმა თავად ჯონ ლენონი (ოღონდ, კიდევ კარგი რომ არა საკუთარი მუსიკალური შემოქმედებით), დროში მოგზაურობის შესაძლებლობებითა და მომავლის (მათ შორის, თავად ჯონ ლენონის) წინასწარმეტყველებით; ირაკლი ჩიქოვანი საუკუნის ვარსკვლავს 1980-ში თაყვანისმცემლის ხელით მოსალოდნელი მკვლელობის შესახებ შეატყობინებს. “იცით, რა? მომკლან, არ დავეძებ”, – წაიკითხავთ წიგნის დასასრულს ლენონის ერთ-ერთ უკანასკნელ ფრაზას, რომელიც მან ქართველ მოგზაურს გაანდო. ცოტა სასაცილოა, თუმცა რა – ლიტერატურული ფანტაზიის საზღვრები ხომ დაუდგენელი, ხოლო ლიტერატორის “თავნებობა” – შეუზღუდავია?!
ავტორს, მისივე დებიუტანტობის გამო უდაოდ უნდა ვაპატიოთ თითო-ოროლა გაუმართავი წინადადება, მაგალითად ასეთი: “ჩიქოვანი მოძრაობაში ტელეფონის დარეკვით გამოწვეულმა საჭიროებამ მოიყვანა”. ნუგზარ ერგემლიძის მხატვრული შედარებებიცა თუ მეტაფორებიც თავისებურია. ზოგადად კი, ავტორის ლიტერატურული ენა თანამედროვე, ადვილად გასაგებია და ამიტომაც, ამ წიგნის წაკითხვა ერთი ამოსუნთქვით შეიძლება და საბოლოო ჯამში, ალბათ მისასალმებელია, რომ მომღერალმა ახალ ამპლუაში გამოჩენა კიდევ ერთი ორიგინალური ხერხითაც სცადა.

© “წიგნები – 24 საათი”