XVI-XVIII საუკუნეების ქართული ლიტერატურა. აღმოსავლური და დასავლური კულტურულ-ლიტერატურული პროცესების გზაშესაყარზე. თბ. “ლიტერატურის ინსტიტუტი”, 2012.
ბოლოხანს, ქართულ ენაზე შესაბამისი სამეცნიერო ლიტერატურის და საუნივერსიტეტო სივრცეში ახალი სახელმძღვანელოების არარსებობის/სიმწირის პირობებში, კიდევ უფრო გამოიკვეთა ქართული ლიტერატურის ისტორიის ახალი გამოცემის მომზადების აუცილებლობა. მსგავსი პუბლიკაციების არარსებობის და სიმწირის მიზეზი არაერთია და აქ ამჟამად ამაზე არ ვისაუბრებთ. ფაქტია, რომ ლიტერატურის ინსტიტუტის ბაზაზე, რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მხარდაჭერით, მკვლევართა ჯგუფმა მოამზადა კრებული „მე-16–მე-18 საუკუნეების ქართული ლიტერატურა“, მრავლისმთქმელი ქვესათაურით/მინიშნებით – „აღმოსავლური და დასავლური კულტურულ-ლიტერატურული პროცესების გზაშესაყარზე“. ხსენებული წიგნი, სხვა დანიშნულებასთან ერთად, მიზნად ისახავს ამოავსოს ვაკუუმი, რაც ლიტერატურის ისტორიის, როგორც სისტემის და მისი ევოლუციის შესახებ ფუნდამენტური ნაშრომის შექმნას და ამ გზით, პერიოდიზაციის საკითხში მეტი სინათლის შეტანას ითვალისწინებს.
როგორია მე-16–მე-18 საუკუნეების პოლიტკულტურული კონტექსტი და როგორ ყალიბდება ამ კონტექსტში ახალი დროის ქართული იდენტობა? რა გავლენას ახდენს მიმდინარე გეოპოლიტიკური და გეოკულტურული ცვლილებები ქართულ კულტურულ რეალობაზე? რა კონცეპტუალურ და პოეტიკურ ტენდენციებს გვთავაზობს ამ ეპოქის ქართული ლიტერატურა, რომელიც თანაბარ ინტერესს იჩენს აღმოსავლური და დასავლური კულტურული ინიციატივებისადმი? – აი, ის ძირითადი საკითხები, რომელთა შესახებ მსჯელობასაც გვთავაზობენ ქართველი მეცნიერები, რომელთა ერთ-ერთი მთავარი მიზანია მე-16–მე-18 საუკუნეების ლიტერატურული ტექსტების საეტაპო მნიშვნელობის წარმოჩენა ქართული ლიტერატურის ისტორიისთვის და იმ მოსაზრების დასაბუთება, რომ აღნიშნული ეპოქა ქართული მწერლობის ისტორიის გარდამავალი, კარდინალური შემობრუნებისა და განახლების საფეხურია, რომელიც წინარე ეპოქების გამოცდილებიდან მომდინარეობს და კონცეპტუალურად შემდგომი ეპოქების ქართული ლიტერატურისკენ მიემართება. თავისთავად, რეინტერპრეტაცია და ავტორების გაერთიანება გარკვეულ, გამოკვეთილ კონცეფციას გულისხმობს – ის, რაც მათ ნაშრომებს, ქრონოლოგიურის გარდა, სხვა, უფრო პრინციპული თვალსაზრისითაც გააერთიანებს და ეს გახლავთ ქართული ლიტერატურის აღმოსავლური კულტურული სიბრტყიდან დასავლურისკენ გადანაცვლების საკითხი.
წიგნი აერთიანებს ივანე ამირხანაშვილის, თამარ ბარბაქაძის, გოჩა კუჭუხიძის, გიორგი ლობჟანიძის, თამარ ლომიძის, ირმა რატიანის, რუსუდან ცანავას, მალხაზ ხარბედიას ნაშრომებს.
პირობითად რომ დავყოთ კრებული, შეიძლება საკითხის რამდენიმე ჭრილში განხილვის პრეცედენტები გამოვყოთ. მაგალითად, ზაზა ფირალიშვილი კულტუროლოგიურ ჭრილში განიხილავს აღნიშნულ პერიოდს და გვთავაზობს ერთგვარ გზამკვლევს იმ პერიოდის და სამყაროს შესახებ; სამყაროები, რომელთა გვერდითაც არსებობდა ან რომლის შემადგენელი ნაწილიც იყო ქართული კულტურა: „მართლმადიდებელი სამყარო“, „დასავლეთის ქრისტიანული სამყარო“ და „ირანი“. ნაშრომში ისტორიულ ჭრილშია განხილული ის ალტერნატივები, რომელთა წინაშეც იდგა ქართული კულტურა მე-16–მე-18 საუკუნეებში და, ასევე, ის ისტორიულ-პოლიტიკური მოვლენები, რომელთაც ამ არჩევანზე მოახდინეს გავლენა.
წიგნს, ასევე, ერთვის თამარ ლომიძის პოსტსკრიპტუმი, სადაც ავტორი მე-16–მე-18 საუკუნეების ლიტერატურის კვლევის მეთოდოლოგიურ გამოცდილებას მიმოიხილავს ევროპულ ლიტერატურათმცოდნეობაში. სტატიაში წარმოდგენილია მე-16–მე-18 საუკუნეების ნაწარმოებების შკლოვსკისეული, ბახტინისეული, ბლუმისეული, როლან ბარტისეული, პოლ დე მანისეული, დერიდასეული, ლევი-სტროსისეული ანალიზი.
იმხანად მიმდინარე კულტურულ-საგანმანათლებლო პროცესების აღნუსხვას ისახავს მიზნად გოჩა კუჭუხიძის სტატია “კულტურული კერები და საგამომცემლო საქმიანობა მე-16-მე-18 საუკუნეების საქართველოში” და “მე-16-მე-18 საუკუნეების ქართული სასულიერო მწერლობა”, სადაც ავტორი მიიჩნევს, რომ იმ პერიოდის სასულიერო მწერლობაში, ძირითადად, რუსეთის გზით შემოსული ევროპული ტენდენციების პრიმატი იგრძნობა.
ირმა რატიანი სტატიაში „ევროპული კონცეპტის რეკონსტრუქცია ქართულ მწერლობაში“ გამოყოფს ქართველ მეფეთა: თეიმურაზის, ვახტანგის და არჩილის, ასევე სულხან-საბა ორბელიანის, დავით გურამიშვილისა და ბესიკ გაბაშვილის შემოქმედებას და ხაზს უსვამს მათში ევროპულ ტენდენციებს. მე-16-მე-18 საუკუნეების ევროპულ ლიტერატურაში უკვე მოქმედებდა ნეოკლასიციზმისა და განმანათლებლობის სინთეზური მოდელი „განმანათლებლური კლასიციზმი“, რომელთან ქართული კულტურის სიახლოვეზეც მიუთითებს ავტორი. ქართული ლიტერატურა სწორედ ამ გარდამავალ ეტაპზე უბრუნდება ევროპულ ლიტერატურულ პროცესს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი კი სტატიის ერთგვარი პოზიციაა, რაც სათაურშივე ცხადდება სიტყვაში „რეკონსტრუქცია“ და რაც შეიძლება წიგნის ავტორებისა და თვითონ კრებულის გამაერთიანებელ კონცეფციად მივიჩნიოთ: „იმის მტკიცება, რომ დასავლური ლიტერატურული კონცეპტის რეკონსტრუქცია საქართველოში უკავშირდება მე-19 საუკუნიდან ფორმირებულ რუსულ კულტურულ-ლიტერატურულ გავლენებს, საფუძველს მოკლებულად გვეჩვენება… ქართული ლიტერატურა უკვე იდგა არჩეულ გზაზე – ეს იყო გზა ევროპისაკენ, იმ ლიტერატურული და სააზროვნო მოდელისკენ, რომელსაც დასაბამიდან, ბუნებრივად ეკუთვნოდა არსობრივად ქრისტიანული ქართული მწერლობა“.
არსებითად, პოეტიკის საკითხებს ეძღვნება გიორგი ლობჟანიძის სტატია “ქართულ-აღმოსავლური მხატვრული გემოვნება და ლიტერატურული უნივერსალიები მე-16-მე-18 საუკუნეებში“, სადაც ის აღმოსავლური ლიტერატურული ტრადიციისთვის ნიშანდობლივ მახასიათებელზე მსჯელობს, იმაზე, რითაც იგი დასავლური ტრადიციისა და აზროვნებისგან განსხვავდება. რამდენიმე მაგალითის მოხმობით, ავტორი განიხილავს აღმოსავლურ პოეზიაში დამკვიდრებული მეტაფორებისა და სიუჟეტების გამეორების ტრადიციას, რაც ქართული ლიტერატურისთვის ახლობელი იყო; აანალიზებს იმ ისტორიულ, მსოფლმხედველობრივ თუ ესთეტიკურ ფაქტორებს, რამაც ხელი შეუწყო აღმოსავლური ლიტერატურული ტრადიციის გაძლიერებას საქართველოში. ნაშრომი, არსებითად, პოეტიკის საკითხებს განიხილავს და ქართულ ლიტერატურაში აღმოსავლურის და დასავლურის სინთეზზე, ქართული კულტურის მიერ გარკვეული ელემენტების მიღების და დანარჩენის უგულვებელყოფაზე საუბრობს.
პოეტიკის საკითხს ეძღვნება მალხაზ ხარბედიას ნაშრომიც “ნარატიული მოდელები ქართველ მეფეთა ძირითად ტექსტებში”, სადაც ეს ტექსტები ნარატოლოგიური მოდელების ჭრილშია განხილული.
კრებულში წარმოდგენილ ნაშრომებში თამარ ბარბაქაძე იმ პერიოდის ლექსწყობის საკითხებზე მსჯელობს.
სტატიებში: “საყოველთაო გრამატკის” შექმნა დასავლეთ ევროპაში და ანტონ კათალიკოსის გრამატიკა” და “კლასიკური ეპისტემის ცნება და ქართული ანბანთქება” თამარ ლომიძე მიშელ ფუკოსეული ეპისტემოლოგიური ანალიზის გზით იკვლევს იმ პერიოდის ლიტერატურულ-კულტურულ პროცესებს. ავტორი სვამს კითხვას, რამდენად კანონზომიერი იყო “სიტყვის კონის” შექმნა სწორედ მე-16–მე-18 საუკუნეებში? როგორ იყო ზოგადსააზროვნო ტენდენციები, რომლებმაც განაპირობა ლექსიკონის შექმნა ამ ეპოქაში? ამ საკითხის გადასაჭრელად ავტორს შემოაქვს ფუკოსეული „ეპისტემეს“ ცნება. სულხან-საბას „სიტყვის კონის“ დანიშნულება სამყაროს დანაწევრებაა, განლაგება უსასრულოდ ღია ზედაპირზე და დაკვირვება მისი შემნაცვლებელი იმ ნიშნების უსასრულო რიგზე, რომელთა მეშვეობითაც ის გაიაზრება.
ფუკოსეულ მეთოდთან ასოციაციას იწვევს მალხაზ ხარბედიას წერილი “მოგზაურობა ევროპაში – ტექსტის არქეოლოგიის მცდელობა”, სადაც ავტორი სულხან-საბას წიგნს “მოგზაურობა ევროპაში” მოიხსენიებს, როგორც გზას აღმნიშვნელიდან – აღსანიშნისკენ, ტექსტიდან – რეალობისკენ, სიტყვებიდან – საგნებისკენ. ნაშრომს ვრცელი კომენტარები და თანამედროვე რუკების ანალიზის გზით დაზუსტებული მარშრუტი ერთვის.
კრებულში განსაკუთრებულადაა გამოყოფილი „გარდამავალ ხანად“ წოდებული პერიოდის ორი გამორჩეული ფიგურა – სულხან-საბა ორბელიანი და დავით გურამიშვილი. ამ ავტორებს ცალკე თავები ეძღვნება.
ივანე ამირხანაშვილი სტატიაში „სიბრძნე სიცრუისა“, ტექსტი და კონტექსტი“ სულხან-საბა ორბელიანს რაციონალიზმის იდეის, პრაგმატიზმის თემის გამო, მე-18 საუკუნის ევროპელ მოაზროვნეებთან აკავშირებს. შემდგომ ის საგანგებო ყურადღებას უთმობს “სიბრძნე სიცრუისას“ სათაურის საკითხს, სადაც ცხადად ჩანს იმ პოზიციის გაზიარება, რომლის თანახმადაც, „სიბრძნე სიცრუისას“ სათაური, თავისი არსით, ბაროკალურია და დაწერილია რენესანსისეული შეხედულებების და ფასეულობათა სისტემის მოდერნიზაციის ხანაში. კიდევ ერთ ნაშრომში – “სულხან- საბა ორბელიანი – განმანათლებლობისა და ენციკლოპედიზმის იდეების მკვლევარი” – ივანე ამირხანაშვილი მას ევროპული განმანათლებლობის იდეასთან აკავშირებს.
რუსუდან ცანავა სტატიაში „ქარაგმის ჰერმენევტიკა სულხან-საბა ორბელიანის „სიბრძნე სიცრუისაში“ ამბობს, რომ მისი მიზანი ავტორის მოქალაქეობრივი პოზიციის დადგენაა და ამ მიზნის მისაღწევად ჰერმენევტიკულ მეთოდს ეყრდნობა. იმის გამო, რომ არაკიც და იგავიც, ორივე, როგორც აღმოსავლური, ისე დასავლური სამყაროსთვისაა ნიშანდობლივი, ავტორი საჭიროდ თვლის განიხილოს აღმოსავლური და დასავლური ლიტერატურული პროცესის აღმოცენების, მათი განვითარების და მსგავსება-განსხვავებების ასპექტები. ნაშრომში აღნიშნულია, რომ ლეონის მიერ ჯუმბერის აღზრდა (ტექსტში ჭაბუკი აღმზრდელის შემოყვანა) – ახალი ტიპის, ევროპული მმართველის, აბსოლუტური მონარქიის უპირატესობაზე მიუთითებს.
დავით გურამიშვილისადმი მიძღვნილ თავში ივანე ამირხანაშვილი მის ესთეტიკასა და პოეტიკას აანალიზებს.
საგულისხმოა, რომ გამოცემა აერთიანებს ამ პერიოდის გამორჩეულ მოღვაწეთა ბიოგრაფიულ ესეებს. მაგალითად, “მეფე-პოეტების” შესახებ ბიოგრაფიული ნარკვევი (გოჩა კუჭუხიძე); “სულხან საბა ორბელიანი” (ივანე ამირხანაშვილი); ბესიკ გაბაშვილი (გოჩა კუჭუხიძე); დავით გურამიშვილი (ივანე ამირხანაშვილი). ვფიქრობ, ამგვარი მიდგომა – ავტორის ცხოვრების, როგორც ტექსტის/აუტო-ტექსტის და, იმავდროულად, კონტექსტის განხილვა, პოეტიკის და ზოგადკულტურული პროცესების ანალიზის პარალელურად, ეპოქის მთლიან სურათს იძლევა. ამდენად, მსგავსი ტიპის წიგნები/კრებულები, საგანმანათლებლო ფუნქციასთან ერთად, სტრატეგიულ პოზიციასაც ითავსებს – სტრატეგიულს იმდენად, რამდენადაც პერიოდიზაციის საკითხის წინა პლანზე წამოწევით, საგნებს და მოვლენებს თავის რიგს მიუჩენს გარკვეულ კულტურულ ორიენტირზე სწორებით და, მეორე მხრივ, კულტურული ორიენტაციის საკითხსაც სვამს, რასაც დღევანდელ გზაშესაყარზე განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება.
© “არილი”