თარგმნა თამარ ლომიძემ
ბევრჯერ მომხდარა, რომ წიგნის ბაზრობებსა და მაღაზიებში მავანი მამაკაცი მთხოვს, ავტოგრაფი წავაწერო რომელიმე წიგნს და, როგორც წესი, მიხსნის: “ჩემი ცოლისთვის (ქალიშვილისთვის, დისთვის, დედისთვის) მინდა. ბევრს კითხულობს და ლიტერატურა ძალიან უყვარს”. მაშინვე ვეკითხები: “კი მაგრამ, თქვენ? გიყვართ კითხვა?” პასუხი თითქმის ყოველთვის ამგვარია: “რა თქმა უნდა, მიყვარს, მაგრამ, ხომ გესმით, კითხვისთვის ვერ ვიცლი”. რა თქმა უნდა, მესმის, რადგან უამრავჯერ გამიგონია ამგვარი განმარტება: ამ კაცს, ისევე, როგორც მრავალ ათას სხვა კაცს, იმდენი მნიშვნელოვანი საქმე და საპასუხისმგებლო მოვალეობა აქვს, რომ არ შეუძლია, ძვირფასი დრო დაუთმოს რომანების, ლექსთა კრებულებისა ან ესეების კითხვას. გავრცელებული თვალსაზრისის თანახმად, კითხვა – უმნიშვნელო საქმიანობაა, უბრალოდ – გართობის ხერხი. რა თქმა უნდა, ის ძალზე კეთილშობილური საქმიანობაა, რომელიც აფაქიზებს ჩვენს გრძნობებს და ხვეწს მანერებს, თუმცა, არსებითად, ეს გატაცება, რომელიც ცხოვრებას ალამაზებს, მხოლოდ მოცლილთათვისაა ხელმისაწვდომი. დრო, რომელიც შეიძლება დაეთმოს სპორტს, კინოს, ბრიჯსა და ჭადრაკს, ასევე, შეიძლება დაეთმოს წიგნების კითხვას, როდესაც გარდაუვალი ყოველდღიური საქმეები უკვე მოგვარებულია.
კითხვა სულ უფრო მეტად იქცევა ქალთა საქმიანობად. წიგნის მაღაზიებში, მწერალთა კონფერენციებზე, ლიტერატურულ საღამოებზე და თვით უნივერსიტეტთა ჰუმანიტარულ ფაკულტეტებზეც კაბები ბევრად ჭარბობს შარვლებს. ამას, ჩვეულებრივ, იმით ხსნიან, რომ ბურჟუაზიული კლასის წარმომადგენელი ქალბატონები მეტს კითხულობენ, რადგან ბევრი თავისუფალი დრო აქვთ; აგრეთვე – იმით, რომ ისინი, ძლიერი სქესის წარმომადგენლებისგან განსხვავებით, სათაკილოდ არ მიიჩნევენ იმას, რომ გარკვეული დრო დაუთმონ ფანტაზიებსა და ოცნებებს. უნდა ვაღიარო, რომ მძაგს თეორიები, რომლებიც ადამიანებს სქესის მიხედვით მიჯნავენ და ყოველ სქესს კოლექტიურ დადებითსა და უარყოფით თვისებებს მიაწერენ, ამიტომ არ ვეთანხმები ამგვარ განმარტებას, მაგრამ ეჭვი არ მეპარება, რომ მკითხველთა რაოდენობა – რომლებიც ჯერ კიდევ საკმაოდ მრავლად არიან, თუმცა, ძირითადად, ყოველგვარ მდარე ლიტერატურას კითხულობენ – ყოველწლიურად იკლებს, და რომ მათ შორის ქალები ჭარბობენ. ასე ხდება მთელს მსოფლიოში. ავტორთა და გამომცემელთა ესპანეთის საზოგადოებამ ამასწინათ გამოკვლევა ჩაატარა და შემაშფოთებელი ფაქტი დაადგინა: ამ ქვეყნის მოქალაქეთა ნახევარს მთელი სიცოცხლის განმავლობაში არც ერთი წიგნი არ წაუკითხავს. აღმოჩნდა, აგრეთვე, რომ ლიტერატურის მოყვარულ ქალთა რაოდენობა ამ მკითხველი უმცირესობის საზღვრებში 6,2%-ით აღემატება მამაკაცებისას. უახლოეს წლებში ეს განსხვავება გაიზრდება. რა თქმა უნდა, კარგია, რომ ქალები კითხულობენ, მაგრამ გულისტკივილს აღმიძრავს მამაკაცთა არჩევანი და, საერთოდ, არჩევანი ყველა იმ მილიონობით ადამიანისა, რომლებმაც კითხვა იციან, მაგრამ არ კითხულობენ. ვწუხვარ არა მარტო იმის გამო, რომ ეს ადამიანები ვერ იცნობიერებენ, თუ რა სიამოვნებას აკლებენ თავიანთ თავს, არამედ იმიტომაც, რომ – ნაკლებად ჰედონისტურ თვალსაზრისს თუ დავეყრდნობით – დარწმუნებული ვარ: საზოგადოება რომანების, ლიტერატურის გარეშე, ისევე, როგორც საზოგადოება, რომელშიც ლიტერატურას სოციალური ცხოვრების განაპირას აქვს ადგილი მიჩენილი და კითხვას საძრახის ნაცარქექიობად ან სექტანტურ კულტად მიიჩნევს, განწირულია სულიერი ბარბაროსობისა და შეზღუდულობისთვის!
წინამდებარე ესეში ჩამოვაყალიბებ რამდენიმე მიზეზს, რომელთა გამო კითხვა და, კერძოდ, რომანების კითხვა, არ უნდა მივიჩნიოთ მოცლილთა ფუქსავატურ საქმიანობად; მოვიყვან რამდენიმე არგუმენტსაც, რომლებიც დაგვარწმუნებს, რომ კითხვა არა მარტო ერთ-ერთი საინტერესო საქმიანობაა, რომელიც სულიერად ამდიდრებს ადამიანს, არამედ უნიკალურ როლსაც ასრულებს თანამედროვე დემოკრატიული საზოგადოების წარმომადგენელთა – თავისუფალ პიროვნებათა – მოქალაქეობრივი პოზიციის ჩამოყალიბებაში. ვილაპარაკებ იმაზე, რომ კითხვის ჩვევა ოჯახში ბავშვობიდანვე უნდა დაინერგოს, ყველა საგანმანათლებლო პროგრამის აუცილებელ ნაწილად და ძირითად საგნად უნდა იქცეს, თუმცა, ამჟამად, უკუპროცესი მიმდინარეობს: სკოლებში ლიტერატურას მინიმალური დრო ეთმობა ან სულაც ამოღებულია სასწავლო დისციპლინების ნუსხიდან, თითქოს ის მეორეხარისხოვანი მოვლენა იყოს.
ჩვენი ეპოქა ცოდნის ფრაგმენტაციის ეპოქაა, რომელიც წარმოიშვა მეცნიერებისა და ტექნიკის განვითარებაში განხორციელებული უდიდესი ნახტომის, ცალკეულ შენაკადებად და სპეციალობებად მათი დანაწევრებისა და კულტურის არსობრივი გარდაქმნის შედეგად, რაც მომავალში უფრო გაძლიერდება. რა თქმა უნდა, ფრაგმენტაცია უამრავი უპირატესობით გამოირჩევა. მაგალითად, მისი მეშვეობით შესაძლებელია უფრო გაბედული კვლევა და ექსპერიმენტირება, თუ არაფერს ვიტყვით იმაზე, რომ სწორედ ისაა პროგრესის ჭეშმარიტი მამოძრავებელი ძალა. მაგრამ მას ნეგატიური შედეგიც მოჰყვებაP- იმ კულტურული მსგავსებების გაქრობა, რომელთა წყალობით მამაკაცებსა და ქალებს შეეძლოთ თანაარსებობა, ერთმანეთთან ურთიერთობა და ერთგვარი სოლიდარულობის განცდაც. ფრაგმენტაციის შედეგად სოციალური იზოლაცია წარმოიშობა: საზოგადოება ნაწევრდება და ადამიანები იძულებულნი არიან, იცხოვრონ ტექნიკოსთა დახურულ დასახლებებში, ვიწრო პროფილის სპეციალისტთა ინფორმაციულ გეტოებში, სადაც ენა და კულტურული კოდი წმინდა სექტორალური და ფრაგმენტული ხასიათისაა. აქ თაყვანს სცემენ დეტალებს, მიუხედავად სავალალო შედეგებისა, რომლებიც დიდი ხნის წინ აისახა ცნობილ ანდაზაში: “თუ ხეებს უყურებ, ტყეს ვერ დაინახავ”. ტყის არსებობის გაცნობიერების უნარი ემყარება სულიერი ურთიერთთანაზიარობის შეგრძნებას, რომელიც განამტკიცებს სოციალურ კავშირებს და ხელს უშლის საზოგადოების დაშლას სოლიფსიზმისადმი მიდრეკილ ჯგუფებად; სოლიფსიზმი კი – განურჩევლად იმისა, ერთ ადამიანს ახასიათებს თუ მთელ ხალხს – იწვევს პარანოიდულ შიშებსა და ბოდვით აზრებს, რომლებიც ამახინჯებენ რეალობას და ხშირად იწვევენ სიძულვილს, ომებსა და გენოციდს. ამასთან, მეცნიერება და ტექნიკა ჩვენს დროში უკვე აღარ წარმოადგენს ინტეგრაციის საშუალებას სწორედ თავისი ინფორმაციული სიმდიდრისა და სწრაფი განვითარების გამო, რამაც გამოიწვია ცოდნის დაშლა ფრაგმენტულ სფეროებად და ჰერმეტული ლექსიკის წარმოშობა.
ლიტერატურა, მეცნიერებისა და ტექნიკისგან განსხვავებით, იყო, არის და იქნება საერთო მნიშვნელი, რომლის წყალობით ადამიანები ეცნობიან ერთმანეთს და ამყარებენ დიალოგურ მიმართებებს ერთმანეთთან, რაოდენ განსხვავებულიც უნდა იყოს მათი საქმიანობა და ცხოვრებისეული ზრახვები, არსებობის გეოგრაფიული ადგილი ან პირობები, და თვით მათი ჰორიზონტების განმსაზღვრელი დრო და ისტორიული მომენტები. ჩვენ, სერვანტესისა და შექსპირის, დანტეს და ტოლსტოის მკითხველთ, ერთმანეთისა გვესმის და ერთი და იმავე ჯიშის წარმომადგენლებად მივიჩნევთ თავს, ვინაიდან ამ ავტორების ქმნილებები გვასწავლიან იმას, რაც საერთოა ყველა ადამიანისთვის, იმას, რაც მუდმივად მყოფობს ჩვენში, უამრავი განმასხვავებელი ნიშან-თვისების მიუხედავად. და არაფერი უქმნის ადამიანს ისეთ ურყევ იმუნიტეტს სულელური ცრურწმენების, რასიზმის, ქსენოფობიის, ნაციონალიზმის, აგრეთვე – პოლიტიკური და რელიგიური სექტანტების პროვინციული ლაქლაქის წინააღმდეგ, როგორც მორალის ეს უჭკნობი “ოქროს კვეთა”, რომელიც ყოველთვის შეიძლება განვჭვრიტოთ დიადი ლიტერატურის პრიზმაში: სხვადასხვა წარმომავლობის მამაკაცთა და ქალთა არსობრივი თანაბრობა და მათი დისკრიმინაციის, დაქვემდებარებისა და ექსპლუატაციის ნებისმიერ მცდელობათა უსამართლობა. კარგ ლიტერატურაზე უკეთ არაფერი გვაძლევს იმის საშუალებას, რომ ეთნიკურ და კულტურულ განსხვავებათა მაგალითზე შევიგრძნოთ მსოფლიო მემკვიდრეობის სიმდიდრე, – და დავაფასოთ ლიტერატურა იმის გამო, თუ რაოდენ შთამბეჭდავად ააშკარავებს შემოქმედების მრავალფეროვნებას. რა თქმა უნდა, კარგი წიგნები გვართობს; მაგრამ, გარდა ამისა, უშუალოდ და ენერგიულად გვასწავლის იმ გამოცდილების საფუძველზე, რომელიც გამოგონილ ისტორიათა წყალობით ნამდვილად აღიქმება; ეს გამოცდილება გვეხმარება, გავიაზროთ, ვინ ვართ და როგორები ვართ – სააშკარაოზე გამოაქვს ჩვენი სისრულეც და ხარვეზებიც, ჩვენი ქმედებები, ოცნებები და მოლანდებები მარტოობისას და სხვებთან ურთიერთობის დროს, საზოგადოებაშიც და ცნობიერების იდუმალ სიღრმეებშიც, – იმ “წინააღმდეგობრივ ჭეშმარიტებათა მთელი ეს ურთულესი ნაზავი” (ისაია ბერლინის თქმით), რომელნიც ადამიანის არსს შეადგენს.
ეს გენერალიზებული ცოცხალი ცოდნა დღესდღეობით მხოლოდ რომანში გვხვდება. ლიტერატურის გარდა, არც ერთ ჰუმანიტარულ სფეროს – არც ფილოსოფიას, არც ფსიქოლოგიას, არც სოციოლოგიას, არც ისტორიას, არც ხელოვნებას – არ ძალუძს დაიცვას და შეინარჩუნოს ადამიანთა გამაერთიანებელი მსოფლგაგება და მრავალფეროვანი ენა, რომელიც გასაგებია ნებისმიერი ჩვენგანისთვის. ამ სფეროთაგან ვერც ერთმა ვერ გაუძლო ცოდნის დაშლა-დანაწევრების გამანადგურებელ ზეწოლას, ფრაგმენტაციის იერიშს, და მთლიანად მას დაექვემდებარნენ, განკერძოვდნენ, დანაწევრდნენ პაწაწინა სექტორებად, რომელთა ენა და იდეები ხელმისაწვდომი არაა ჩვეულებრივი მამაკაცებისა და ქალებისთვის. ლიტერატურას კი ყოველივე ეს არ ეხება და არც არასოდეს შეეხება (თუმცა ცალკეული კრიტიკოსები და თეორეტიკოსები ჯიუტად ცდილობენ მის გადაქცევას მეცნიერებად), ვინაიდან გამონაგონის დანიშნულება ის კი არაა, რომ შესაძლებელი გახდეს რაიმეს გამოკვლევა კონკრეტული სფეროს საზღვრებში, არამედ ის, რომ წარმოსახვის მეშვეობით გაამდიდროს ყველა ადამიანის ცხოვრება, – ცხოვრება, რომელსაც ვერ დაანაწევრებ, ვერ დააქუცმაცებ, ვერ ჩაატევ სქემასა ან ფორმულაში, თუ არ გაანადგურე. ამიტომაც ამბობდა მარსელ პრუსტი:L”ჭეშმარიტი ცხოვრება, ბოლომდე მკაფიო და გაცხადებული, ესე იგი, ერთადერთი, რომლითაც შეიძლება იცხოვრო – ლიტერატურაა”. ის არ აზვიადებდა ლიტერატურის მნიშვნელობას თავისი მოწოდებისადმი სიყვარულის ზეგავლენით, მოწოდებისა, რომელსაც უზადო ოსტატობით უძღვნა თავი. პრუსტს, უბრალოდ, სურდა ეთქვა, რომ ლიტერატურის წყალობით სინამდვილე უფრო გასაგები და უკეთესი ხდება – ხოლო ცხოვრების გაგება და გაუმჯობესება სხვა არაფერია, თუ არა მისი გაზიარება სხვებთან.
რომანი აახლოებს ადამიანებს, რადგან ავალდებულებს მათ, ესაუბრონ ერთმანეთს და ეზიარონ მსოფლიო მემკვიდრეობას; აგრძნობინებს საერთო წარმომავლობას, რადგან წიგნისთვის დროის საზღვრები გამჭვირვალეა. ლიტერატურას წარსულში გადავყავართ და გვაერთიანებს იმათთან, ვინც ათწლეულებისა და ასწლეულების წინათაც კი ამ ტექსტების კითხვისას ტკბებოდა და ოცნებობდა, ტექსტებისა, რომლებიც ახლა ჩვენ ხელთაა და რომლებიც საშუალებას გვაძლევენ, ასევე დავტკბეთ და ვიოცნებოთ. კაცობრიობისადმი კუთვნილების (დროისა და სივრცის მიუხედავად) ეს გრძნობა – კულტურის უდიდესი მონაპოვარია და არაფერი უწყობს ხელს მის გაცოცხლებას ყოველ ახალ თაობაში ისე, როგორც ლიტერატურა.
ბორხესი ღიზიანდებოდა, როდესაც ეკითხებოდნენ: “რა საჭიროა ლიტერატურა?” ეს სულელურ შეკითხვად მიაჩნდა და ასე პასუხობდა:L”არავის აინტერესებს, რა სარგებლობა მოაქვს კანარის ჩიტის გალობას ან განთიადისას ცაზე მიმოფანტული ღრუბლების ხილვას”. მართლაც, თუ ეს მოვლენები, უბრალოდ, არსებობს, და მათი წყალობით ცხოვრება, თუნდაც მცირე ხნით, ნაკლებად უსახურად და სევდიანად წარმოგვიდგება, მავნებლობა ხომ არ იქნება, რომ მათ პრაქტიკული სარგებლიანობა მოვთხოვოთ? ამასთან, ჩიტის გალობისა და განთიადისგან განსხვავებით, ლექსები და რომანები უბრალოდ კი არ არსებობს, შემთხვევით ან ბუნებაში კი არ წარმოიშობა, არამედ ადამიანის ქმნილებებია და, ამიტომ, კანონზომიერად ჩნდება კითხვა, თუ როგორ და რატომ გაჩნდნენ ისინი, რა მისცეს ადამიანებს და ხელი შეუწყვეს თუ არა იმას, რომ ლიტერატურას, რომლის ღრმა ფესვები დიდი ხნის წინ გადაეხლართა, ზოგადად, დამწერლობის ისტორიას, ესოდენ დიდხანს ეარსება. ლექსები და რომანები იბადება, – თავდაპირველად როგორც მოლიცლიცე აჩრდილები, – ადამიანის ცნობიერების იდუმალ კუნჭულებში, როგორც არაცნობიერის, შთაბეჭდილებებისა და ემოციათა ანარეკლი. სიტყვებთან უთანასწორო (ზოგჯერ) ჭიდილის დროს პოეტი, მთხრობელი მათ კონტურებს, სხეულებს, მოძრაობას, რიტმს, ჰარმონიასა და სიცოცხლეს ანიჭებს. წარმოსახვისა და მეტყველების მეშვეობით გაცოცხლებული ხელთქმნილი სინამდვილე ოდითგანვე რეალობის გვერდით არსებობდა, და მას მიმართავენ ხოლმე მამაკაცები და ქალები, – ზოგი ხშირად, ზოგი კი დროგამოშვებით, – როდესაც არ აკმაყოფილებთ ჩვეულებრივი ცხოვრება, როდესაც სამყაროში ვერ პოულობენ იმას, რაც სურთ. რომანის არსებობა მისი დაწერის შემდეგ კი არ იწყება, ის ჭეშმარიტად იბადება მხოლოდ მაშინ, როდესაც მას სხვები აღიქვამენ და, მაშასადამე, როდესაც, კითხვის მეშვეობით, ტექსტი იქცევა საზოგადოებრივი ცხოვრების ნაწილად, ანუ – გამოცდილებად, რომელსაც ადამიანები ერთმანეთს უზიარებენ.
ლიტერატურის ერთ-ერთი უდიდესი უპირატესობა ენის დონეზე იჩენს თავს. ლიტერატურის გარეშე საზოგადოების თვითგამოხატვა ნაკლები გარკვეულობით, აზრობრივი ნიუანსების ნაკლები მრავალფეროვნებით და ნაკლები მკაფიოებით ხორციელდება, ვიდრე მკითხველ სოციუმში, რომლის წარმომადგენლები ტექსტების მეშვეობით წლების განმავლობაში საგულდაგულოდ ავითარებენ და სრულყოფენ კომუნიკაციის ძირითად ინსტრუმენტს – სიტყვას. რომანების გარეშე საზოგადოება, რომელიც ლიტერატურული ციებ-ცხელებით არაა დაავადებული, დაემსგავსება მუნჯებისა და ენაბლუების თემს, რომელთათვისაც – ტლანქი რუდიმენტული მეტყველების გამო – ურთიერთობა მტანჯველ პროცესს წარმოადგენს. ეს ცალკეულ ადამიანებსაც შეეხება. ადამიანმა, რომელიც არ კითხულობს, ცოტას კითხულობს, ან კითხულობს მხოლოდ მდარე ლიტერატურას, შეიძლება ბევრი ილაპარაკოს, მაგრამ ყოველთვის ცოტას იტყვის, რადგან მის განკარგულებაშია სიტყვების ოდენ უმნიშვნელო, თვითგამოხატვისთვის არასაკმარისი მარაგი. და ეს არა მარტო სიტყვიერი მარაგის უკმარისობაა; ესაა, იმავდროულად, წარმოსახვისა და გონის შეზღუდულობა, ინტელექტუალური სიღატაკე, ვინაიდან იდეები და ცნებები, რომლებიც გარემომცველი სამყაროსა და საკუთარი “მეს” აღქმაში გვეხმარება, არ არსებობს სიტყვების გარეშე, რომელთა მეშვეობითაც მათ ვცნობთ და ერთმანეთისგან განვასხვავებთ. ადამიანს შეუძლია ისწავლოს სწორად, ღრმად, დახვეწილად და ზუსტად ლაპარაკი მხოლოდ ლიტერატურის წყალობით – და მხოლოდ მისი წყალობით. ვერც ერთი სხვა სფერო და ვერც ერთი სხვა ხელოვნება ვერ შეენაცვლება ლიტერატურას იმაში, რაც ურთიერთობის ენის ჩამოყალიბებას შეეხება.
მეცნიერულმა ნაშრომებმა და ტექნიკურმა სახელმძღვანელოებმა შეიძლება ფუნდამენტური ცოდნა მოგვაწოდონ, მაგრამ მათი მეშვეობით ვერ დავეუფლებით მეტყველებისა და აზრების მკაფიოდ გამოხატვის ხელოვნებას, – პირიქით, ხშირად ამგვარი ტექსტები ულაზათოდაა დაწერილი და ააშკარავებს ლინგვისტურ აბდაუბდას, მათი ავტორების გონებაში რომ სუფევს. ვინაიდან მათი უმრავლესობა (თუმცა, ზოგიერთმა მათგანმა ნამდვილად გამოიჩინა თავი პროფესიულ სფეროში) ლიტერატურული თვალსაზრისით, ხეპრეა, უწიგნური, და არ ძალუძს, სათანადოდ გამოიყენოს ენა თავისი იდეების გადმოსაცემად. მწყობრი მეტყველება, მდიდარი და მრავალფეროვანი ლექსიკა, ყოველი აზრისა ან გრძნობისთვის შესაბამისი სიტყვის მოძებნის უნარი ნიშნავს, უკეთ იაზროვნო, ასწავლო, ისწავლო, ურთიერთობა დაამყარო და, ასევე, იოცნებო. განიცადო და იგრძნო. სიტყვები ქვეშეცნეულად მონაწილეობს ყველა ცხოვრებისეულ ქმედებაში – იქაც კი, სადაც მეტყველება თითქოს სრულიადაც ზედმეტია. როდესაც ამ ქმედებათა ევოლუცია – ლიტერატურის წყალობით – აღწევდა უმაღლეს საფეხურებს, სადაც არსებითია დახვეწილობისა და ნიუანსების ცნებები, ფართოვდებოდა ადამიანისთვის ხელმისაწვდომი ტკბობის საზღვრებიც. რაც შეეხება სიყვარულს, ლიტერატურამ ჩვენი სურვილების ტრანსფორმირების საშუალება მოგვცა და სქესობრივი აქტი შემოქმედებითი აქტების რანგში აიყვანა. ლიტერატურის გარეშე არ იარსებებდა ეროტიკა. სიყვარული და სიამოვნება ძალზე უფერულნი იქნებოდნენ, განიძარცვებოდნენ ყოველგვარი სიფაქიზისა და დახვეწილობისგან, ვერ მიაღწევდნენ იმ სიმძაფრეს, რომლებითაც ტკბებიან ისინი, ვისი აღქმაც დაიხვეწა ლიტერატურული ფანტაზიების წყალობით. გაზვიადება არ იქნება, თუ ვიტყვი: მიჯნურები, რომლებიც კითხულობენ გარსილასოს, პეტრარკას, გონგორას და ბოდლერს, უფრო მძაფრად განიცდიან და ტკბებიან, ვიდრე – “საპნის ოპერების” ყურებით გამოყეყეჩებული უმეცრები. ლიტერატურის გარეშე სიყვარული და ტკბობა სამყაროში დაეცემა იმ დონემდე, რომელსაც განიცდიან ცხოველები თავიანთი ეროტიკული მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებისას. ისინი ელემენტარული ინსტინქტების – სექსისა და გაძღომის – ტლანქ გრძნობებს დაემსგავსება.
მასობრივი ინფორმაციის აუდიოვიზუალური საშუალებები ვერ ჩაენაცვლება ლიტერატურას ამ სფეროში: ისინი ვერ ასწავლიან ადამიანს, ძალდაუტანებლად და ოსტატურად გამოიყენოს სიტყვის უმდიდრესი შესაძლებლობები. პირიქით, ტელევიზია და კინო (რაც სავსებით ბუნებრივია) მიისწრაფვიან, უკანა პლანზე გადასწიონ სიტყვა ვიზუალური სახეების – თვითგამოხატვის ამ პირველყოფილი ენის – სასარგებლოდ და აიძულებენ, მიიღოს ზეპირმეტყველებითი ფორმა, ეს კი ყველაზე ნაკლებია, რაც კი შეიძლება მოვთხოვოთ სიტყვას ვიზუალურ რიგში, და ყველაზე უფრო შორსაა ქაღალდზე დაფიქსირებული ლიტერატურული წყაროსგან. ამიტომ მაყურებლები “ლიტერატურული” კინოლენტის ან პროგრამის ყურებისას ყოველთვის ამთქნარებენ, განურჩევლად იმისა, თუ რა ზომის ეკრანის წინ სხედან – და ამით ზრდილობიანად მივანიშნებენ, რომ სანახაობა მოსაწყენია. ამიტომაა, აგრეთვე, რომ ლიტერატურული რადიო ან ტელეგადაცემები ნაკლებპოპულარულია; რამდენადაც ვიცი, ამ წესიდან ერთადერთი გამონაკლისი გახლდათ ფრანგი ტელეწამყვანის, ბერნარ პივოს “აპოსტროფები”. ეს მაიძულებს ვიფიქრო (თუმცა ბოლომდე დარწმუნებული არა ვარ), რომ მხოლოდ ლიტერატურა როდი ასრულებს საკვანძო როლს ერთიანი ცოდნის ჩამოყალიბებასა და მეტყველების ბატონობის დამყარებაში. მთავარია წიგნი, რომელთანაც განუყრელადაა შეუღლებული რომანების ბედი, – წიგნი, რომელიც საფაბრიკო (მავანთა აზრით, უკვე მორალურად მოძველებული) ნაწარმია.
ამ მავანთა შორისაა ღირსეული პიროვნება, რომელმაც უმნიშვნელოვანესი წვლილი შეიტანა კომუნიკაციათა სფეროში – Microsoft-ის კომპანიის დამფუძნებელი, ბილ გეიტსი. ორიოდ თვის წინ ბატონი გეიტსი მადრიდში ჩამოვიდა და ეწვია ესპანური ენის სამეფო აკადემიას, რომელთანაც Microsoft-მა ახლახან საფუძველი ჩაუყარა ნაყოფიერ (ვიმედოვნებ) თანამშრომლობას. თავისი ვიზიტის დროს ბილ გეიტსმა დაარწმუნა აკადემიკოსები, რომ პირადად იზრუნებდა ბგერა «ñ»-ის ბედზე. მისი თქმით, არავინ ამოიღებს შესაბამის ასო-ნიშანს საკომპიუტერო კლავიატურებიდან, – და ამ დაპირების შედეგად შვებით ამოისუნთქა ხუთსავე კონტინენტზე მცხოვრებმა ოთხასმა მილიონმა ესპანურენოვანმა ადამიანმა, რომელთაც ვანდალური დამოკიდებულება ამ მნიშვნელოვან ბგერასთან მართლაც რომ ბაბილონურ პრობლემებს წარმოუქმნიდა. და აი, ესპანური ენის მიმართ ამგვარი თავაზიანი დამოკიდებულების გამოვლენის შემდეგ – და, როგორც ჩემთვის ცნობილია, ჯერ კიდევ სამეფო აკადემიაში ყოფნის დროს, – ბილ გეიტსმა პრესკონფერენციაზე განაცხადა, რომ სიკვდილამდე აისრულებდა თავის ყველაზე სანუკვარ სურვილს. იცით, რა სურვილს? მოესპო ქაღალდი და, მაშასადამე, წიგნებიც – ანუ ის საქონელი, რომელიც, მისი აზრით, ამჟამად მობეზრებულ ანაქრონიზმად აღიქმება. ბატონმა გეიტსმა აუხსნა შეკრებილთ, რომ კომპიუტერის ეკრანებს ძალუძთ წარმატებით ჩაენაცვლონ ქაღალდს ყველა სფეროში, სადაც ის აქამდე აუცილებელი იყო, და რომ ვირტუალური “ახალი ამბები” და ვირტუალური ლიტერატურა არა მარტო ნაკლებ ადგილს იკავებს და არაფრით ამძიმებს თავის მკითხველებს, არამედ – ეკოლოგიური უპირატესობითაც გამოირჩევა, რადგან ხელს შეუწყობს ტყეების გაჩეხვის აღკვეთას – უბედურებას, რომელიც, როგორც ჩანს, მთლიანად ქაღალდის მრეწველობის სინდისზეა. პლანეტის მოსახლეობა კვლავაც გააგრძელებს კითხვას, განაცხადა მან, რა თქმა უნდა, გააგრძელებს, მაგრამ – კომპიუტერების ეკრანების მეშვეობით, დედამიწაზე კი ამ დროისათვის მეტი რაოდენობის ქლოროფილი იქნება.
ამ პრესკონფერენციას არ დავსწრებივარ და ყველაფერი გაზეთებიდან შევიტყვე. იქ რომ ვყოფილიყავი, ბატონ ბილ გეიტსს დავუსტვენდი, რადგან თავხედობა ეყო, საჯაროდ განეცხადებინა: სურს, უმუშევრად დაგვტოვოს მეც და ჩემი მრავალი კოლეგაც – მწერლები. შეიძლება თუ არა, რომ ეკრანი მთლიანად ჩაენაცვლოს წიგნს, როგორც Microsoft-ის დამფუძნებელი ამტკიცებს? დარწმუნებული არა ვარ. არა იმიტომ, რომ უარვყოფ გრანდიოზულ რევოლუციურ ნაბიჯს, რომელიც კომუნიკაციათა სფეროში გადაიდგა ახალი ტექნოლოგიების – მაგალითად, ინტერნეტის – მეშვეობით (ის ყოველდღიურად ფასდაუდებელ დახმარებას მიწევს მუშაობაში), არამედ იმის მტკიცების გამო, რომ ეკრანი ქაღალდის ტოლფასია. როდესაც საუბარია ლიტერატურის შესახებ, არსებობს ზღვარი, რომელსაც ვერ გადავაბიჯებ. უბრალოდ, ვერ შევურიგდები აზრს, რომ პრაგმატულ ღირებულებასა და ფუნქციურ სარგებლიანობას მოკლებულ ტექსტს – P ისეთს, რომელიც არ უკავშირდება ინფორმაციის ძიებასა და დაუყოვნებელ საუბრებს – შეიძლება თავისი ადგილი მიეჩინოს ვირტუალურ სივრცეში; რომ ამ სივრცეში შეიძლება ჩაფიქრდე, სულიერად განმარტოვდე, ისევე დატკბე და ისეთივე კმაყოფილება განიცადო, როგორც – წიგნის კითხვისას.
შესაძლოა ეს ჩემი პირადი ნაკლია P- პრაქტიკის ნაკლებობისა და, უმეტესწილად, ქაღალდზე დაბეჭდილი ტექსტების კითხვის შედეგი, მაგრამ (თუმცა დიდი სიამოვნებით ვმოგზაურობ ინტერნეტში ახალი ამბების ძიებისას) აზრადაც არ მომსვლია ამ ქსელის გამოყენება გონგორას ლექსების, ონეტის ან კალვინოს რომანების, ან კიდევ – ოქტავიო პასის ესეების წასაკითხად. რადგან მშვენივრად ვიცი, რომ ამგვარი კითხვის ეფექტი არასოდეს იქნება ისეთი, როგორსაც მიჩვეული ვარ. იმის წარმოდგენაც კი არ ძალმიძს, რაოდენ საზარელი და, შესაძლოა, მომაკვდინებელიც კი შეიძლება იყოს ლიტერატურისთვის წიგნების გაუქმება. რა თქმა უნდა, თვით სიტყვა “ლიტერატურა” შენარჩუნდება; მაგრამ, ალბათ, ამ სიტყვის აღსანიშნი იმდენადვე განსხვავებული იქნება დღევანდელი ლიტერატურული ტექსტებისგან, რამდენადაც მაღალი საზოგადოების ჭორებითა და “დიდი ძმის” შესახებ ყბედობით გართული ტელეგადაცემები განსხვავდება სოფოკლესა და შექსპირის ტრაგედიებისგან.
კაცობრიობის ცხოვრებაში რომანს საკვანძო ადგილი იმის გამოც უნდა მივაკუთვნოთ, რომ მის გარეშე კრიტიკულ მიდგომას სინამდვილისადმი P- ისტორიული ცვლილებების მამოძრავებელ ძალას და თავისუფლების საუკეთესო მეგობარს, – გამოუსწორებელი ზარალი მიადგება. მართლაც, კარგ წიგნში ყოველთვის დასმულია რადიკალური კითხვები სამყაროსა და ცხოვრების თაობაზე. ნებისმიერ დიად გამოგონილ ტექსტში (ხშირად – ავტორის ძალისხმევის გარეშე) აუცილებლად იგრძნობა მეამბოხური სულისკვეთება.
ლიტერატურა არაფრისმთქმელია თავიანთი ბედით კმაყოფილი ადამიანებისთვის. ის მეამბოხეთა სულიერი საკვებია, იმათი თავშესაფარია, ვისაც ბედი ზედმეტად, ან სულაც არ სწყალობს. ლიტერატურა ტაძარია, რომელშიც არავინ გრძნობს თავს უბედურ ან არასრულფასოვან ადამიანად. მოგზაურობა უკაცრიელ ლა-მანჩაში გაძვალტყავებულ როსინანტთან და მის უგუნურ მხედართან ერთად, ზღვების დასერვა კაპიტან აქაბთან ერთად თეთრი ვეშაპის დევნისას, დარიშხანით თავის მოწამლვა ემა ბოვარისთან ერთად ან მწერად ქცევა გრეგორ ზამზასთან ერთად – ყოველივე ეს ჩვენ მიერვე გამოგონილი მარჯვე ფანდია, რათა დავივიწყოთ ცხოვრების სიავეცა და შეზღუდვებიც, რომლებიც გვაიძულებს, დღემუდამ ერთი და იგივე ადამიანები ვიყოთ, მაშინ, როდესაც მრავალ განსხვავებული პიროვნებად ყოფნას ვესწრაფვით ჩვენი სურვილებისა და ლტოლვების დასაკმაყოფილებლად.
რომანი მხოლოდ ცოტა ხნით გვაგრძნობინებს ამგვარ შვებას, მაგრამ კითხვის ჯადოსნურ მომენტებში, ცხოვრებისგან დროებითი განდგომის დროს, რის საშუალებასაც ლიტერატურული ილუზიები გვაძლევენ, – მათ კი ისტორიიდან გავყავართ, რათა თავი ზედროული ქვეყნის მოქალაქეებად ვიგრძნოთ და ამ გზით, უკვდავებას გვაზიარებენ – სხვა ადამიანებად ვიქცევით; უფრო ძლიერ, მდიდარ, საინტერესო, ბედნიერ, გონიერ ადამიანებად, ვიდრე ვართ ყოველდღიურობის უმძიმეს ტყვეობაში, რეალურ ცხოვრებაში. ვხურავთ წიგნს, ზმანებები იფანტება, ვუბრუნდებით რეალობას და ვადარებთ ყოფით ცხოვრებას იმ საოცნებო მხარეებს, რომლებიც ეს-ესაა დავტოვეთ. როგორი იმედგაცრუება გველის! შემზარავი აღმოჩენაა – ცხოვრება, რომელიც გვეზმანა რომანის კითხვისას, უკეთესია: უფრო ლამაზი, მრავალფეროვანი, მწყობრი და სრული, ვიდრე მოსაწყენი და შეზღუდული (ჩვენივე ცნობიერების ზეგავლენით) რეალური ცხოვრება. ამ გაგებით, კარგი ლიტერატურა, ჭეშმარიტი ლიტერატურა -Yთუმცა ავტორები ამისკენ არ მიისწრაფვიან და ამის შესახებ არ გვაფრთხილებენO- ყოველთვის რეალობის წინააღმდეგ მიმართული გამოწვევაა: მეამბოხური, შემართებული, მშფოთვარე. ლიტერატურა საშუალებას გვაძლევს, ვიცხოვროთ სამყაროში, რომლის კანონები ეჭვქვეშ აყენებს რეალური ცხოვრების ურყევ, სივრცისა და დროის დამღუპველი ზეობით განპირობებულ წესებს, რომლებიც დაუსჯელად წარმოშობენ უსაზღვრო ძლევამოსილებით აღჭურვილ უამრავ მეუფეს. როგორ არ უნდა იგრძნო იმედგაცრუება მას შემდეგ, რაც წაიკითხე “ომი და მშვიდობა” ან “დაკარგული დროის ძიებაში”, შემდეგ კი დაუბრუნდი უმნიშვნელო წვრილმანებისა და შემზღუდველი აკრძალვების სამყაროს, რომლებიც ყოველ ნაბიჯზე ფრთებს უკვეცენ ჩვენს ოცნებებს? ალბათ, სწორედ ესაა ლიტერატურის მიერ კაცობრიობის განვითარებაში შეტანილი ყველაზე მნიშვნელოვანი წვლილი, უფრო არსებითი, ვიდრე – კულტურული მემკვიდრეობითობის უზრუნველყოფა და ენის გამდიდრება: შეხსენება იმისა (როგორც წესი, უცაბედად), რომ ეს სამყარო არაჯეროვნადაა შექმნილი, რომ მასში ცრუობენ ბედნიერნი და ძლიერნი, თუმცა საპირისპიროს გვპირდებიან (მაგალითად, ხელისუფლების წარმომადგენელნი), და რომ შეიძლება ამ სამყაროს გაუმჯობესება, იმგვარად, რომ დაემსგავსოს ჩვენი წარმოსახვითა და მეტყველებით წარმოშობილ ხატებს.
დემოკრატიულ საზოგადოებას სჭირდება პრინციპული და კრიტიკულად განწყობილი მოქალაქეები, რომლებიც კრიტიკულად გაიაზრებენ რეალურ სამყაროს და ეცდებიან მის მიახლოებას იდეალთან – თუმცა ეს აუხდენელი მიზანია. და მაინც, სწორედ მიუღწეველ ოცნებასთან მიახლოების – რეალურისა და სასურველის შეუღლების – მცდელობათა წყალობით წარმოიშვა და განვითარდა ცივილიზაცია, ხოლო ადამიანმა შეძლო, დაემარცხებინა ლეგიონი დემონებისა (თუმცა, ყველა არა), უწინ მასზე რომ ბატონობდნენ. რეალობით უკმაყოფილებისთვის არ არსებობს კარგ წიგნზე უკეთესი დვრიტა. დამოუკიდებელ, საღად მოაზროვნე, სულიერად მობილიზებულ და ცოცხალი წარმოსახვით დაჯილდოებულ მოქალაქეთა აღსაზრდელად არ არსებობს უკეთესი საშუალება, ვიდრე კარგი რომანების კითხვაა.
როდესაც ლიტერატურას მეამბოხურ სულისკვეთებას მივაწერთ, იმის გამო, რომ მშვენიერი ფანტაზიების ზეგავლენით ადამიანები უფრო მძაფრად შეიგრძნობენ რეალობის არასრულყოფილებას, ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს (როგორც ფიქრობენ ცენზურისადმი მიდრეკილი და წიგნების ქმედითი ძალის შესუსტების მსურველი ეკლესია და ხელისუფლება), რომ მხატვრულ ტექსტებს შეუძლიათ მყისიერად გამოიწვიონ სოციალური ძვრები და დააჩქარონ რევოლუციები. ამგვარი საკითხების შესახებ საუბრისას სუბიექტურობის მოლიპულ ნიადაგზე გადავდივართ, სადაც სიფრთხილეა საჭირო. პოემის, დრამის ან რომანის სოციალური ან პოლიტიკური ეფექტის დადგენა შეუძლებელია, რადგან ის წმინდა ინდივიდუალური ხასიათისაა და თითქმის არასოდეს არ ვლინდება კოლექტიურად, ეს კი ნიშნავს, რომ სხვადასხვა ადამიანისთვის ის სრულიად სხვადასხვაგვარი იქნება. ამიტომ აქ ძალზე რთული, და, შეიძლება ითქვას, შეუძლებელიცაა რაიმენაირი შაბლონების გამოყენება. მეორე მხრივ, ხშირად ხდება, რომ კითხვის ამგვარი შედეგები თვალსაჩინოა კოლექტიურ გარემოში, მაგრამ თითქმის არაფერი აქვთ საერთო მათი გამომწვევი ტექსტის ესთეტიკურ თვისებებთან: მაგალითად, აშშ-ის მოქალაქეთა მიერ მონობის შემზარავი ფენომენის გაცნობიერების პროცესში, როგორც ჩანს, უმნიშვნელოვანესი როლი შეასრულა ჰარიეტ ბიჩერ-სტოუს მდარე რომანმა “ბიძია ტომის ქოხი”. ამგვარი შედეგები ძნელად შესამჩნევია, მაგრამ ისინი ნამდვილად არსებობენ, უბრალოდ, ნაირგვარად და არაუშუალოდ იჩენს თავს იმ მოქალაქეთა ქმედებებში, რომელთა პიროვნული ჩამოყალიბებაც რომანების ზეგავლენით მოხდა.
კარგი წიგნები თითქოს დროებით ახშობენ, მაგრამ, ფაქტობრივად, ამძაფრებენ უკმაყოფილების გრძნობას და ავითარებენ კრიტიკულსა და ნონკონფორმისტულ დამოკიდებულებას ცხოვრების მიმართ. შეიძლება ისიც ითქვას, რომ ლიტერატურა უიღბლობისა და მარცხისთვისაც კი ამზადებს ადამიანებს. ის, ვინც გამუდმებით უკმაყოფილოა ცხოვრებით და ებრძვის მას, ბუზს სპილოდ წარმოიდგენს, თუმცა მშვენივრად იცის: მის წინაშე მარტოოდენ ბუზია. ასეთი ადამიანები, გარკვეულწილად, განწირულნი არიან ამაო ბრძოლებისთვის, ისევე, როგორც პოლკოვნიკი აურელიანო ბუენდია “მარტოობის ას წელიწადში”, რომელმაც მშვენივრად იცოდა, რომ ყველა ბრძოლაში დამარცხდებოდა. როგორც ჩანს, სხვა გამოსავალი არ არსებობს; მაგრამ ისიც ჭეშმარიტებაა, რომ უფერული და ამაზრზენი გარემომცველი სამყაროთი აღშფოთებისა და უკმაყოფილების გარეშე ჩვენ, ადამიანები, ჯერ კიდევ პრიმიტიულ სახელმწიფოებში ვიცხოვრებდით: ისტორია ჩაიხერგებოდა, ინდივიდი არ დაიბადებოდა, არც მეცნიერება და არც ტექნიკა არ განვითარდებოდა, არავინ აღიარებდა ადამიანის უფლებებს, არავითარი თავისუფლება არ იარსებებდა სამყაროში, – ყოველივე ეს ცხოვრებისადმი (რომლის უკმარისობა და ბიწიერება აღიარებულ იქნა) დაუმორჩილებლობის მრავალრიცხოვანი აქტების შედეგად მოხდა. ამ სულისკვეთებისთვის, რომლისთვისაც მიუღებელია არსებული რეალობა და ალონსო კიხანოს (რომელიც, თუ გახსოვთ, სწორედ წიგნების კითხვის შედეგად შეიშალა) სიჯიუტით მიისწრაფვის, ხორცი შეასხას თავის ოცნებას, შეასრულოს შეუძლებელი, ლიტერატურა ფენომენალურ საწვავად იქცა.
ვცადოთ სამყაროს წარმოსახული ისტორიის რეკონსტრუირება და წარმოვიდგინოთ ცხოვრება ლიტერატურის გარეშე – კაცობრიობა, რომელიც არ კითხულობს რომანებს. უწიგნურ ცივილიზაციას, მისი მინიმალური სიტყვიერი მარაგითა და იმგვარი მეტყველებით, რომელშიც სიტყვებზე უფრო ხშირად ღრენა და მაიმუნისებრი მანჭვა-გრეხა გამოიყენება, არ ექნება ლიტერატურული ნაწარმოებების წყალობით დამკვიდრებული მრავალი სიტყვა: “დონკიხოტობა”, “კაფკიანური”, “როკამბოლი”, “ორუელისეული”, “სადისტი”, “მაზოხისტი” და ათეულობით სხვა. ამ სამყაროში, ეჭვსგარეშეა, მაინც იქნებიან შეშლილები, პარანოიდალური შიშებისა და დევნის მანიის მსხვერპლნი, ბოროტმოქმედებებისადმი მიდრეკილი ხალხები და ორფეხა არსებები, რომელთაც სიამოვნებას ანიჭებთ ტკივილის განცდა ან სხვებისთვის ტკივილის მიყენება, მაგრამ ამ შემთხვევაში შეუსაბამო ქცევის მიღმა (რომელიც ეგრეთ წოდებულ ნორმას ეწინააღმდეგება) ვერ განვჭვრეტთ ადამიანის, პიროვნების საკვანძო ნიშან-თვისებებს, ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, “ჩვენ”-სP- იმას, რისი დანახვის უნარიც ჰქონდათ მხოლოდ სერვანტესს, კაფკას, რაბლეს, დე სადსა ან ზახერ-მაზოხს. “დონ კიხოტის” გამოქვეყნებისას რომანის პირველი მკითხველები ქირდავდნენ მის ექსტრავაგანტურ მეოცნებე გმირს, ზუსტად ისევე, როგორც – რომანის პერსონაჟები. ახლა ჩვენ ვიცით, რომ მწუხარე სახის რაინდის სწრაფვა, დაენახა გოლიათები იქ, სადაც სინამდვილეში მხოლოდ წისქვილები იყო, და სურვილი, ჩაედინა მთელი ეს უგუნური ქმედებები, – სხვა არაფერია, თუ არა გულუხვობის უზენაესი ფორმა, პროტესტი სამყაროს არასრულყოფილების წინააღმდეგ და მისი შეცვლის მცდელობა. უცილობელ ფასეულობებად არ იქცეოდა თვით იდეალისა და იდეალიზმის (დადებითი მორალური ვალენტობით გამსჭვალული) ცნებები – სერვანტესისეული დამაჯერებლობითა და ძალით რომ არ ხორცშესხმულიყო რომანის პერსონაჟში. იგივე შეიძლება ითქვას კაბიან პატარა პრაგმატულ დონკიხოტზე – ემა ბოვარიზე (ტერმინი “ბოვარიზმიც” არ იარსებებდა მის გარეშე), – რომელიც მგზნებარედ იბრძოდა უფლებისთვის, ეცხოვრა რომანებში აღწერილი, ფუფუნებითა და ვნებებით აღსავსე ცხოვრებით და რომელიც ისე დაიწვა ამ სურვილების ალში, როგორც სანთლის შუქით მიზიდული ფარვანა.
სერვანტესის ან ფლობერის ქმნილებათა მსგავსად, ყველა დიდი ლიტერატურული შემოქმედის ნაწარმოებები რეალობის ბრჭყალებიდან გვათავისუფლებენ და ფანტაზიათა სამყაროში გადავყავართ, მაგრამ გვაჩვენებენ, აგრეთვე, ჩვენს უცნობსა და იდუმალ თვისებებს, საშუალებას გვაძლევენ, უკეთ გამოვიკვლიოთ და გავიაზროთ ადამიანის ფარული არსი. სიტყვა “ბორხესისეული” წამიერად გვაშორებს რაციონალიზმის ბორკილებს და ჩვენს შინაგან თვალთახედვას წარმოუდგენს ფანტასტიკურ, მწყობრსა და ელეგანტურ აზრობრივ კონსტრუქციას. ამ ლიტერატურული ციტატებითა და ალუზიებით გაჯერებული ერთგვარი ლაბირინთის უჩვეულობა სულაც არ გვაცბუნებს, რადგან მასში ვცნობთ ჩვენს იდუმალ მიდრეკილებებსა და ფარულ ჭეშმარიტებებს, მხოლოდ ხორხე ლუის ბორხესის ნაწარმოებებში რომ აღიჭურვნენ ფორმით. ზედსართავს “კაფკიანური” ჩვენი გონება ძალდაუტანებლად აღიქვამს, როგორც ფოტოაპარატის შუქის კაშკაშა ათინათს ერთ-ერთ ძველებურ ფოტოსურათზე, სადაც კამერას აკორდეონიანი კაცი აღუბეჭდავს; ვგრძნობთ საშიშროებას, ვიცით, რომ უმწეონი ვართ დამთრგუნველი, გამანადგურებელი მექანიზმების – ავტორიტარული რეჟიმების, ძალაუფლების ვერტიკალების, ულმობელი საეკლესიო თემების, სულისშემხუთველი ბიუროკრატიის წინაშე, რომლებმაც უახლეს ისტორიაში ადამიანებს ამდენი ტკივილი მოუტანეს. ამ მრავალტანჯული პრაღელი ებრაელის (რომელიც გერმანულ ენაზე წერდა და მუდმივ დაძაბულობაში ცხოვრობდა) მოთხრობებისა და რომანების გარეშე მკაფიოდ ვერ წარმოვიდგენდით, როგორი უმწეობისა და უძლურების გრძნობას განიცდის საზოგადოებისგან იზოლირებული ადამიანი ან დისკრიმინებული და დევნილი უმცირესობის წარმომადგენელი ყოვლისშემძლე ძალაუფლების წინაშე, რომელსაც ხელეწიფება, გაანადგუროს ის, აღგავოს პირისაგან მიწისა, ისე, რომ ჯალათებმა თავიანთი სახეებიც კი არ გამოაჩინონ.
ზედსართავი “ორუელისეული”, რომელიც “კაფკიანურს” ენათესავება, XX საუკუნის დიქტატორული რეჟიმების ზეგავლენით წარმოშობილ მძიმე კაეშანსა და უკიდურესი აბსურდულობის შეგრძნებაზე მიგვანიშნებს, – ეს რეჟიმები დახვეწილი ხერხებით და ულმობლად აკონტროლებდნენ საზოგადოების წევრთა ქცევებს, ხასიათსა და ოცნებებსაც კი. თავის ყველაზე ცნობილ რომანებში “ცხოველთა ფერმა” და “1984” ჯორჯ ორუელმა შემზარავი, პირქუში საღებავებით აღწერა “დიდი ძმის” – ყოვლისშემძლე მბრძანებლის ნებისადმი დამორჩილებული კაცობრიობა. დიდმა ძმამ ტერორისა და თანამედროვე ტექნოლოგიების ეფექტური კომბინაციის მეშვეობით გაანადგურა თავისუფლება, უშუალობა და თანასწორუფლებიანობა – თუმცა, ამ სამყაროში ზოგიერთი “სხვებზე უფრო თანასწორუფლებიანი” იყო, – და გადააქცია საზოგადოება ადამიანისმაგვარი მანქანებით (რომლებიც რობოტებზე უარესად როდი იყვნენ დაპროგრამებულნი) გავსებულ სკად. მოქალაქეთა არა მარტო ქცევა, არამედ ენაც განსაზღვრულია ხელისუფალთა მიერ: გაჩნდა ყოველგვარი ინდივიდუალობისა და სუბიექტური ნიუანსებისგან განწმენდილი, ბანალური, კლიშირებული გამოთქმების სისტემად ქცეული “ნიუსპიკი”, – და ეს ნაბიჯი აუცილებელი იყო ინდივიდის მონური მდგომარეობის ლეგალიზებისთვის. მაგრამ განა შეიძლება, “ინდივიდები” უწოდო არსებებს, რომელთაც საკუთარი ცხოვრება არა აქვთ, ამ ფარას, რომელსაც დაბადებიდან სიკვდილამდე მართავს ორუელისეული კოშმარი? “1984”-ის ავბედითი წინასწარმეტყველება არ ახდა: კომუნისტურმა რეჟიმმა დათმო თავისი პოზიციები სსრკ-ის ტერიტორიაზე, ისევე, როგორც ოდესღაც ჩაკვდა ფაშიზმი ევროპაში; დაიწყო რეჟიმის რღვევის პროცესი ჩინეთში, კუბაზე და ჩრდილოეთ კორეაში – ამ ანაქრონიულ ქვეყნებში, მაგრამ სიტყვა “ორუელისეული” კვლავ ცოცხლობს და აქტუალობას ინარჩუნებს. ეს ხომ შეხსენებაა კაცობრიობის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე გამანადგურებელი პოლიტიკურ-სოციალური განსაცდელის შესახებ, რომლის ფარული მექანიზმები გამოააშკარავა ჯორჯ ორუელის რომანებმა და ესეებმა.
როგორ ხდება, რომ ლიტერატურული გამონაგონი და სიცრუე იდუმალი ცხოვრებისეული ძალების შემეცნების საშუალებად იქცევა? ისინი ხომ ყოველთვის არ გვანიჭებს სიამოვნებას – რომანებისა და პოემების სარკეში ზოგჯერ ურჩხულებად გამოვიყურებით. ასე ხდება, როდესაც ვკითხულობთ საზარელი სექსუალური სასაკლაოების შესახებ, რომლებიც აღწერა ღვთაებრივმა მარკიზმა; ტანჯვისა და მსხვერპლთა შესახებ, რომელთა შესახებაც საუბარია ზახერ-მაზოხის ან ბატაის წიგნებში; ზოგჯერ მსგავსი სცენები ძალზე უსიამოვნო და შემზარავიც კია; და მაინც, ყველაზე უარესი მათში არც სისხლია, არც შეურაცხყოფა, არც საშინელი წამება და გარყვნილება; ყველაზე უარესია შეგნება იმისა, რომ ამგვარი სისასტიკე და თავაწყვეტილობა ჩვენთვის უცხო არაა და ჩვეული რამაა კაცობრიობისთვის; რომ ჩვენი სულის ყველაზე იდუმალ ნაწილში მიმალული მონსტრები ელოდებიან, როდის შეძლებენ მზის სინათლეზე გამოსვლას, ჩვენს სურვილებსა და თავისუფლებაზე გაბატონებას, გონის, საზოგადოებრივი ცხოვრების წესებისა და თვით პიროვნების განადგურებას. არა მეცნიერებამ, არამედ ლიტერატურამ დაიწყო პირველად ადამიანის სულის სიღრმეთა კვლევა და გამოავლინა მისი ლტოლვა განადგურებისა და თვითგანადგურებისკენ. ასე რომ, სამყარო ლიტერატურის გარეშე ნაწილობრივ ბრმა იქნებოდა და ვერ შეძლებდა იმ შიშისმომგვრელი სიღრმეების გაშუქებას, სადაც უნდა ვეძიოთ ცალკეულ ადამიანთა უჩვეულო ქცევის მიზეზები. იმავდროულად, ეს სამყარო ძალზე უსამართლო აღმოჩნდება იმათ მიმართ, ვინც სხვებისგან განსხვავდება, – არცთუ შორეულ წარსულში კაცობრიობა ხომ დარწმუნებული იყო, რომ ცაციები, კეთროვნები და ენაბლუები დემონთა მიერ შეპყრობილნი გახლავან. უწიგნური ცივილიზაცია გააგრძელებს ამ ბრწყინვალე ტრადიციას, როგორც აგრძელებდა მას უკანასკნელ ხანებამდე ზოგიერთი ამაზონელი ტომი, სადაც, შემზარავი პერფექციონიზმის ზეგავლენით, ფიზიკური ნაკლის მქონე ჩვილებს მდინარეებში ახრჩობდნენ.
არაცივილიზებულსა და ბარბაროსულ, უგრძნობელსა და უწიგნურ (ყველაფერში, რაც მეტყველებას შეეხება), უმეცარსა და უფერულ, ვნებათუქონელ, კოშმარულ სამყაროს, რომლის აღწერასაც ვცდილობ, ექნება ერთი მთავარი თვისება: ყოვლისმომცველი მიდრეკილება შემგუებლობისადმი, ადამიანთა მონური დამოკიდებულება საყოველთაოდ აღიარებული მსოფლწესრიგის მიმართ. გარკვეული გაგებით, ეს სამყარო ცხოველებით იქნება დასახლებული. საზოგადოებრივი ინსტიტუტების ძალისხმევით მასში გამეფდება დრომოჭმული ყოფითი წესრიგი, მუდმივი ბრძოლა თვითგადარჩენისთვის, შიში უცნობის, იდუმალის წინაშე და ფიზიკური საჭიროებების დაკმაყოფილების აუცილებლობა. არ მოიძებნება ადგილი სულიერი მოთხოვნილებებისთვის. ამგვარი არსებობის სულისშემხუთველ ერთფეროვნებას დაამძიმებს პესიმიზმის ავბედითი აჩრდილი და რწმენა, რომ ადამიანის ცხოვრება ისეთია, როგორიც უნდა იყოს, სამარადისოდ ასეთი დარჩება და არ არსებობს ძალა, რომელიც მას შეცვლის.
როდესაც ამგვარ სამყაროს წარმოვიდგენთ, ჩვეულებრივ, მაშინვე გაგვახსენდება თანამედროვეობის განაპირას მცხოვრები პრიმიტიული ველური ტომები სამხრეთ ამერიკაში, აფრიკასა და ოკეანიაში. მაგრამ სიმართლე ისაა, რომ აუდიოვიზუალური კომუნიკაციების (რომელთაც ნამდვილი რევოლუცია მოახდინეს ურთიერთობათა სფეროში) განვითარებამ პლანეტის ყველა ქალი და მამაკაცი არა მარტო მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენათა მოწმეებად აქცია, არამედ განახორციელა მონოპოლიზაციაც (და განაგრძობს ამას, სულ უფრო სწრაფი ტემპით) იმ დროისა, რომელსაც გართობას ვუთმობთ და ლიტერატურას ვართმევთ. ამგვარად, ჩვენი მომავალი შეიძლება იყოს საზოგადოება, რომელშიც უხვად იქნება კომპიუტერის პლატები, ეკრანები და დინამიკები, მაგრამ არ იქნება წიგნები; საზოგადოება, რომელშიც წიგნები (ესე იგი, ლიტერატურა) ისევე აღიქმება, როგორც ალქიმია – ფიზიკის ეპოქაში: საინტერესო ანაქრონიზმად, რომელიც ცივილიზაციის სარდაფებში შემონახულია მხოლოდ ცალკეული ნევროტიკული უმცირესობის ძალისხმევის შედეგად. ვშიშობ, რომ ეს კიბერნეტიკული სამყარო, აყვავების, სიმდიდრის, ცხოვრების მაღალი დონისა და მეცნიერთა მიღწევების მიუხედავად, იქნება უდრტვინველი ერთობლიობა ღრმად არაცივილიზებული, სულიერებისგან განძარცული და ინტელექტუალურ ლეთარგიაში ჩაძირული P რობოტებისა, რომლებსაც არც კი ემახსოვრებათ, რა არის თავისუფლება.
რა თქმა უნდა, სავსებით შესაძლებელია, რომ ამ შემზარავმა პერსპექტივამ არასოდეს შეისხას სისხლი და ხორცი. კაცობრიობის ისტორია არ დაწერილა. არ არსებობს არავითარი ფატუმი, რომელიც ჩვენ მაგიერ წყვეტს, როგორები ვიქნებით. მხოლოდ ჩვენი ნება და შეხედულებები განაპირობებს, განხორციელდება Gთუ არა ეს ჯოჯოხეთური უტოპია. და თუ არ გვსურს, რომ ლიტერატურასთან ერთად გაქრეს ან დავიწყებას მიეცეს (მტვრიან სხვენზე მიგდებული უსარგებლო ნივთის მსგავსად) ფანტაზიებისა და შთამაგონებელი უკმაყოფილების ეს მაცოცხლებელი წყარო, რომელიც ფაქიზ მგრძნობიარობას გვინერგავს და გვასწავლის გასაგებად და მჭევრმეტყველურად საუბარს, აფართოებს ჩვენს თავისუფლების საზღვრებს, ხოლო ცხოვრებას უფრო მრავალფეროვანს და თვალწარმტაცს ხდის, – უნდა ვიმოქმედოთ, უნდა ვიკითხოთ კარგი წიგნები, ჩავუნერგოთ კითხვის სიყვარული მომავალ თაობას, – ოჯახებსა და აუდიტორიებში, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებისა და ყველა საზოგადოებრივი ინსტიტუტის მეოხებით, – რათა ლიტერატურა აუცილებელ საქმიანობად გადავაქციოთ, რადგან ის ყველას და ყველაფერს მსჭვალავს და ამდიდრებს.
მადრიდი, 2000 წლის 23 თებერვალი
© “არილი”