ნონა კუპრეიშვილი
სიტყვის დეგუსტაცია
სოსო ტაბუცაძის ახალგამოცემულმა წიგნმა (ს. ტაბუცაძე “უბრალო დამატება”, ლიტერატურის ინსტიტუტის გამომცემლობა თბ.: 2009) თავი იმდენად ადვილად წამაკითხა, რომ სერიოზულზე მსუბუქად სასაუბროდ განმაწყო. თუმცა ეს სიმსუბუქე მოჩვენებითი რომ იქნებოდა, იმთავითვე უნდა მეფიქრა, რადგან ჩვენს ავტორს კრიტიკოსის, მხატვრული ინტერპრეტატორის ფუნქცია (თვითონ იტყოდა, რეფლექსია) სიტყვასთან სრულიად განსაკუთრებულ დამოკიდებულებასთან, სიტყვის ალღოიანობასთან აქვს შერწყმული. ეს კი მკითხველ-გამომხმარეურებლისგან, სულ ცოტა, გარკვეულ წინდახედულებას მოითხოვს.
ასედაც გავიცანი ბატონი სოსო არც თუ ისე შორეულ ახალგაზრდობაში: მუდმივად და ენერგიულად (აჯობებდა – დაუცხრომლად) ლიტერატურაზე მოსაუბრედ, აზრთან კარგად მორგებული სიტყვის უმალ აღმომჩენად და შემფასებლად, საუბრის დროს კი იმავე სიტყვის დამგემოვნებლად, ღვინის გამოცდილი დეგუსტატორივით, ძუნწი მიმიკით რომ ანიშნებს კოლეგებს: სწორედ ის არის ეს დალოცვილი, ჩვენ რომ ვიცითო. ცხადია, აქედან ყველაფერი მხატვრულ პროზისკენ უნდა დაძრულიყო და ასეც მოხდა. თუმცა ეს ჩვენზე, მისდამი კეთილად განწყობილ ახლობლებზე, უფრო ადრე მისივე წერილის ერთ-ერთ გმირს, რაჭველ გლეხს, სერგო იობაშვილს, შეუმჩნევია, როდესაც მრავალძლის წმ. გიორგის ეკლესიის ეზოში კალამმომარჯვებული და მხარზე ფოტოაპარატგადაკიდებული ახალგაზრდისათვის უკითხავს: “რას შვრები ბიჭუნა, კიდე იწერ ამბებსო?”
მაშ, იყო პროზაც, იყო “პენ-მარათონის” პრემიაც, მაგრამ ლიტერატურული ბაცილის გამავრცელებლად, გნებავთ, გადამტანად, დაბადებულ ადამიანს კიდევ ერთი ვნება აქვს: ქადაგება ესთეტიკური სახეებით, რაც ქართული და მსოფლიო მწერლობის საუკეთესო ნიმუშებზე ფიქრისაკენ მოწოდებას გულისხმობს. ლიტერატურა ხომ, როგორც თვითონ წერს ჩინელი ნობელიანტი მწერლის, გაო სინძიანისადმი მიძღვნილ წერილში, “ერთი ადამიანის ბიბლიაა”. ჰოდა, სადაც ბიბლიაა, იქ სჯულის მეცნიერებისა და ქადაგების გარეშე არაფერი გამოვა.
რაში შეიძლება უპირველესად გამჟღავნდეს დღევანდელი საშუალო თაობის კრიტიკოსის პროფესიონალიზმის ხარისხი? ალბათ, იმაში, რომ ლიტერატურისადმი ყოვლისმომცველი მოწიწების ნაცვლად მისდამი ფხიზელ, შესაძლოა, ფრთხილ დამოკიდებულებას იჩენს; ერთ კულტურულ არეალში მხატვრულ-ესთეტიკური ფორმების ამოწურვას საყოველთაო კრახად არ აღიქვამს; ახალი სააზროვნო სივრცის გარღვევის თუ ათვისების აუცილებლობისა სჯერა, რადგან იცის, რომ მხოლოდ ამგვარი პიროვნული პასუხისმგებლობით, საკუთარ თავთან ერთი-ერთზე დარჩენითაა შესაძლებელი შინაგანი თავისუფლების მიღწევა. გარდა ამისა, იმასაც ხვდება, რომ არჩევანი არა “დეპოში ჩარჩენილ მწერალთა კავშირსა” და “დეპოუნახავ ახალი თაობის ლიტერატორებს შორის” არსებობს (ეს საკმაოდ მარტივი გადასაწყვეტი იქნებოდა), არამედ იდეოლოგიების სამსახურში მდგარ და ამგვარ სამსახურს განრიდებულ მხატვრულ აზროვნებას შორის; თვითონაც რწმუნდება და ჩვენც გვარწმუნებს, რომ “მეტაფიზიკური უღლის” მოშორება ნიცშეანური “ზეკაცის”, ბახტინის “კარნავალის” თუ ჰაიზინგასეული “თამაშის” თეორიების მორჩილებამ არ უნდა ჩაანაცვლოს. და ბოლოს, პრაქტიკულად გვიდასტურებს, და სააზროვნოდაც გვიტოვებს მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ იქნებ სწორედ “თამაშსა” და “სერიოზულობას” შორის გადის ის ოქროს ზღვარი, რომელმაც უნდა შემოაბრუნოს მწერლობისა და, ჩვენს შემთხვევაში, კრიტიკისაგან განზე გამდგარი და ღრმად დაეჭვებული დღევანდელი მკითხველი. ასეა თუ ისე, სოსო ტაბუცაძე ამ პრობლემატიკით “დანაღმულ ველს” ჭოგრიტით (ჭოგრიტი კი, როგორც მოგეხსენებათ, “ოთარაანთ ქვრივის” არჩილისათვის სწავლა-განათლების სიმბოლოა) შეიარაღებული გასცქერის და როგორ იქნება, ყველაზე არსებითი თვალთახედვიდან გამოეპაროს.
თავისი ღრმა და სერიოზული ფიქრი ქართული კრიტიკის შესახებ სოსო ტაბუცაძემ გურამ ბენაშვილისადმი მიძღვნილ ესსეში “კრიტიკა, როგორც მედიტაცია” (2003 წ.) გაამჟღავნა. იგი ფაქტიურად დაეთანხმა თავის თანამოკალმეებს (თეიმურაზ დოიაშვილს, ლევან ბრეგაძეს, მანანა კვაჭანტირაძეს), როდესაც განაცხადა: არავითარი ცენზორი, არავითარი შინამოსამსახურე, მით უფრო, “ზედნაშენი პროზისა და პოეზიისა”, როგორც ეს კარგა ხანს გვეგონა – კრიტიკა ლიტერატურული დისკურსის გამოვლენაა, ხოლო გურამ ასათიანის ტერმინოლოგიას თუ გამოვიყენებთ, სულაც თანაშემოქმედებაა; “იგი ლიტერატურის ანარეკლი არის და არც არის”. მართალია, ეს უკანასკნელი აზრი ტაბუცაძისეული “ხელიდან გასხლტომის” ჩვეული ხერხითაა მოწოდებული, სურათი მაინც ნათელია. ჩვენი ავტორი ბატონი გურამისთვის პულსაციური ცნებების “მედიტაციისა” და “არაბესკების” მნიშვნელობათა მოჩხრეკით (სიტყვის ტრფიალს თვალი მუდმივად ათასგვარი ლექსიკონებისაკენ გაურბის) აზრის ლოგიკური მდინარეების სათავეში ექცევა და იქ შემდგარი, გარკვევით გვიხსნის: ის, რასაც ეს კონკრეტული კრიტიკოსი აკეთებს, კრიტიკული პროზაა. მასში “წვნადი მოძრავი მეტაფორები” წაკითხული და სათანადოდ აღქმული სხვისი ტექსტის გამო საკუთარი სიტყვისქმნადობის პროცესშია ჩართული, რაც იმას ნიშნავს, რომ მხატვრული ტექსტის “მეტაფიზიკური სივრცე” არა “სპეკულაციური აზროვნების ხარჯზეა” გაფართოებული, არამედ “იმ ენერგეტიკული ველის აქცენტირებით, რომელსაც თავად ტექსტი ქმნის”… ამ წერილმა მაშინ ყველაზე მკაცრი და შეუვალი ლიტერატორების მოწონება დაიმსახურა.
პრინციპით: რაც გააზრებულია – ის დაძლეულია, წიგნში საკმაოდ ვრცელი კულტურული დიაპაზონია წარმოდგენილი. მაგრამ, მადლობა ღმერთს, იგი არ ეკუთვნის ინტელექტუალის იმ ტიპს, რომელიც “ოცნებობს, განგსტერი იყოს და ძალადობის გზით იბატონოს ადამიანებზე” (ასეთებიც მრავლად გვინახავს). ჩემი აზრით, ერთი შეხედვით ამ საკმაოდ ჭრელ, მრავალფეროვან მასალას, რომელიც სხვადასხვა დროს, სხვადასხვა გარემოებათა გამოა შექმნილი, შემდგომ კონცეპტუალურად თავმოყრილი და ფაქიზი სკურპულოზურობით თავებადაც დანაწილებული, ერთი ნიშანდობლივი რამ აერთიანებს: იწერება კრიტიკული ანალიზი-ხედვა გიორგი ლეონიძის განსაცვიფრებელი “მეცამეტე საუკუნის” თუ პატრიკ ზიუსკინდის ცნობილი “კონტრაბასის” ან ზაზა ბურჭულაძის ურთიერთგამომრიცხავი გრძნობების აღმძვრელი, მკითხველთა დიდი ნაწილის მიერ კი დესტრუქციულად მიჩნეული “წერილი დედას” შესახებ, იმდენად მნიშვნელოვანი არც არის, რადგან უპასუხისმგებლო დითირამბებს ვერსად წააწყდებით, “ძველიც” და “ახალიც” ახლებურად იკითხება ანუ წიგნის ავტორი ინტერპრეტაციის იმდენად განსხვავებულ შესაძლებლობებს წარმოგვიდგენს, რომ, სულო ცოდვილო, ლამისაა ზოგან ამ ინტერპრეტაციის ფორმით უფრო მოიხიბლო, ვიდრე თავად ტექსტით. ასეთ მიდგომას, ვფიქრობ, გარკვეული სითამამე სჭირდება, რომელიც სტეროტიპებისა და კლიშეების მიმართ უკომპრომისო დამოკიდებულებას გულისხმობს და ლიტერატურული ნორმებისა და ფასეულობებისადმი ორიენტირების გაფართოებას ემხრობა. სოსო ტაბუცაძის ლიტერატურულ არეალში მოძრაობის სწორედ ასეთი პრინციპია რეალიზებული.
დღევანდელ ვითარებაში გასაგებ მიზეზთა გამო განსაკუთრებით სასურველია არსებობდეს დიდი ტოლერანტობა წერის სხვადასხვა ტიპებისა და მოდელებისადმი (მაგ., ასე იქცევა თეიმურაზ დოიაშვილი, რომელმაც სწორედ ეს მიდგომა გაამჟღავნა თავისი “გალაკტიონოლოგიის” შედგენისას, ან როსტომ ჩხეიძე და მალხაზ ხარბედია. ისინიც ამ მეთოდით ცდილობენ კულტურულ-ლიტერატურული პროცესის აღდგენასა და გამთლიანებას). ვიცი, რომ სოსო ტაბუცაძე ამ მოსაზრებას ზოგადად იზიარებს, თუმცა თვითონ ახალი სტილისტიკისაკენ, ფორმის თვალსაზრისით კი მოკლე და ტევადი ტექსტის დინამიკისკენ იხრება. გაზეთ “კალმასობაში” დაწყებული “სვეტებით”, რაც მოგვიანებით “24 საათის” ლიტერატურულ დამატებაში მცირე ფორმის რეცენზიებით გაგრძელდა, ერთი მხრივ, ევროპაში დიდი ხნის წინ აპრობირებული რეცენზირების პრაქტიკას ამკვიდრებს, მეორე მხრივ კი, მეთოდოლოგიურ-თეორიული წაფენით “60-იანელთა უხვსიტყვაობას” (გერმანელი სლავისტის ბირგიტ მენცელის დეფინიციაა) უპირისპირდება. წარმოგვიდგენს რა არაერთ ნიმუშს სხარტი, საქმიანი და ზუსტი წერისა, ჩვენი ავტორი, უნებლიეთ ინტელექტუალური სივრცის “თავისუფალი” ნიშის სოციალიზაციის პროცესსაც უერთდება. “ემოციური გასიტყვება ვანო ამირხანაშვილის წიგნად აკინძულ მხატვრულ-დოკუმენტურ ჩანაწერებთან “თეთრი ჯვრის ხეობა”,” რომელიც 2002 წელს გაზეთ “კალმასობაში” დაიბეჭდა, თვალნათელი ნიმუშია იმისა, თუ რისი მიღწევა შეიძლება კრიტიკის ამ ჟანრში.
რუბრიკით “სუეტნი საგაზეთონი”, წიგნში მოცემულია “ქართული სოციალური კლიმატის კონცეპტუალიზაციის ირონიული” და არც მთლად ირონიული ცდები. პირველ რიგში, ესაა ტონუსისმომცემი “ქრთამწაღებულნი” (2002 წ.), გარდა ამისა, მწარედ დამაფიქრებელი “ინტელიგენტ-ინტელექტუალთა ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე” (2003 წ.), და ბოლოს, ჩემივე სოხუმური წარმომავლობის გამო პირადად ჩემთვის ძალზე მნიშვნელოვანი “იდეოლოგიური კატაკომბების აჩრდილები” (2005 წ.), რომელიც პირველად ზურაბ კიკნაძის სარედაქციო კრებულში “საქართველო ათასწლეულთა გასაყარზე” დაიბეჭდა. ამ მასალაში სოსო ტაბუცაძე არა მარტო როგორც ლიტერატორი, არამედ ჩვენი მრავალწახნაგოვანი სოციუმის წევრი, ჩვენივე თვითცნობიერების გამოახალგაზრდავების, გათანადროულების ტენდენციის ქომაგად გვევლინება: “…რაღაცა კი ნამდვილად გავიდა, მაგრამ ქართული თვითცნობიერება ისევ ძველ რეჟიმში მუშაობს და კვლავაც მითოლოგიზებით და მითოსის წარმოქმნით არის დაკავებული”. ორიგინალური აზრი ნამდვილად არ არის. იგი ჩვენს “პოტომაკდალეულებს” (ვაშინგტონში ჩამომავალი მდინარეაო – გვიხსნიან) ეკუთვნის. ყველა მათგანი მეტ-ნაკლები ინტენსივობით იღვწის მის პრაქტიკაში განსახორციელებლად, რაც მავანთა გაღიზიანებასაც იწვევს, მაგრამ ასე თუ ვიმსჯელებთ, არც “თერგდალებულების” მოსწონდა რაიმე ჩვენს ბრწყინვალე თავადაზნაურობას, რომელიც თვალსა და ხელს შუა, მიუხედავად საბჭოურ-რუსული ჩანაცვლების ოპერაციებისა, “ჩვენს ძველ და მუდამ ჩვენთანა მყოფელ ინტელიგენციად” იქცა. სწორედ სიტყვის ასეთ ხვეულებში იმალება არც თუ უსაფუძვლო სევდა. ძნელია არ დაეთანხმო წერილის ავტორს. ქართული საზოგადოების “ნარცისისტული ინდივიდუალიზმისა” და “რეპრესიული კოლექტივიზმის” გამოვლინების არსებობაში, რასაც მრავალმხრივ გახლეჩილი (თუ “გაჩეჩილი”) საქართველოს ურთიერთსაპირისპირო მხარეს მდგარი სუბიექტები ავლენენ. ერთი რამ ცხადია: “თუ რამე გადმოჰყვათ ახალ ინტელექტუალებს ძველი ინტელიგენციისაგან, ესაა სამოქალაო სიზარმაცე და “შინაგანი ემიგრაციით” ნეტარება”… დამეთანხმებით, ალბათ, ცოცხალი აზრია, რომელსაც, მჯერა, თანდათან ქვის ლოდს დამიზნებული წყლის წვეთის ძალა მიეცემა.
ამავე წერილში ერთ ძალზე საგულისხმო და ნაადრევად მოძველებული სქემაა წარმოდგენილი, გია ნოდიას თავის წერილში – “ძველი ინტელიგენცია და ახალი ინტელექტუალები საქართველოში: პარადიგმის ცვლა?” – რომ წარმოუდგენია. მასში, “ძველი ინტელიგენციის ტიპურ ინსტიტუტებთან, ტრადიციულ აკადემიურ დაწესებულებებთან, შემოქმედებით კავშირებთან, სახელმწიფო დოტაციაზე მყოფ ჟურნალ-გაზეთებთან, დოტაციურ ხელფასებთან და რუსულ ენასთან” მიჯაჭვულობაა ასახული; მაშინ, როდესაც იქვე “ახლები” თურმე არასამთავრობო ორგანიზაციებსა, ახალ საბაზო პრინციპებზე დამყარებულ მედიასთან და ინგლისურ ენასთან” არიან ასოცირებულნი. იმას, რომ ვერანაირი სქემა ვერ იქნება უნივერსალური, მით უფრო, როდესაც საქმე საზოგადოების მოაზროვნე ნაწილს ეხება, თავად სოსო ტაბუცაძის, ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტსა და ივანე ჯავახიშვილის უნივერსიტეტს, წიგნების ტრადიციულ კითხვასა და კომპიუტერომანიას, რუსულსა და ინგლისურს შორის გაბმული ლიტერატორის პირადი მაგალითიც ადასტურებს.
“ლიტერატურულ სექტას”, რომლის წევრებიც ლიტერატურის წვდომას, მხატვრული ტექსტის “კოდირება-დეკოდირებას”, მასზე რეფლექსირებას, “წიგნებიდან წიგნის კეთების” ტკბილ-მწარე გამოცდილებათა შეძენას პრაქტიკულად მთელ თავიანთ ცხოვრებას უძღვნიან, ვფიქრობ, სჭირდებოდათ, “უბრალო დამატებით”, როგორც კონტრაბანდული საქონლით, შემოპარებული მაჟორული განწყობილება. ამ წიგნმა ეს უდავოდ შეძლო. თუმცა, როდესაც საჯარო ბიბლიოთეკაში ვაპირებდი მის შეტანას და საამისოდ სათანადო ფურცლის გამოწერა მჭირდებოდა, კარისკაცმა სოსო ტაბუცაძის ოპუსების კრებული რატომღაც საგულდაგულოდ შეათვალიერა. დაინახა თუ არა ცარიელი მაგიდა (გარეკანი გურამ წიბახაშვილის მიერაა გაფორმებული), განსაკუთრებით კი უცნობი კაცის დაძაბულად მომზირალი თვალი, იკითხა: “რისი უბრალო დამატებაა ეს?” ვერაფერს იტყვი, უტყუარი ალღოთი იგრძნო, რომ საქმე საეჭვო კაცის მიერ დაწერილ საეჭვო წიგნთან ჰქონდა.
სიტყვის დეგუსტაცია
სოსო ტაბუცაძის ახალგამოცემულმა წიგნმა (ს. ტაბუცაძე “უბრალო დამატება”, ლიტერატურის ინსტიტუტის გამომცემლობა თბ.: 2009) თავი იმდენად ადვილად წამაკითხა, რომ სერიოზულზე მსუბუქად სასაუბროდ განმაწყო. თუმცა ეს სიმსუბუქე მოჩვენებითი რომ იქნებოდა, იმთავითვე უნდა მეფიქრა, რადგან ჩვენს ავტორს კრიტიკოსის, მხატვრული ინტერპრეტატორის ფუნქცია (თვითონ იტყოდა, რეფლექსია) სიტყვასთან სრულიად განსაკუთრებულ დამოკიდებულებასთან, სიტყვის ალღოიანობასთან აქვს შერწყმული. ეს კი მკითხველ-გამომხმარეურებლისგან, სულ ცოტა, გარკვეულ წინდახედულებას მოითხოვს.
ასედაც გავიცანი ბატონი სოსო არც თუ ისე შორეულ ახალგაზრდობაში: მუდმივად და ენერგიულად (აჯობებდა – დაუცხრომლად) ლიტერატურაზე მოსაუბრედ, აზრთან კარგად მორგებული სიტყვის უმალ აღმომჩენად და შემფასებლად, საუბრის დროს კი იმავე სიტყვის დამგემოვნებლად, ღვინის გამოცდილი დეგუსტატორივით, ძუნწი მიმიკით რომ ანიშნებს კოლეგებს: სწორედ ის არის ეს დალოცვილი, ჩვენ რომ ვიცითო. ცხადია, აქედან ყველაფერი მხატვრულ პროზისკენ უნდა დაძრულიყო და ასეც მოხდა. თუმცა ეს ჩვენზე, მისდამი კეთილად განწყობილ ახლობლებზე, უფრო ადრე მისივე წერილის ერთ-ერთ გმირს, რაჭველ გლეხს, სერგო იობაშვილს, შეუმჩნევია, როდესაც მრავალძლის წმ. გიორგის ეკლესიის ეზოში კალამმომარჯვებული და მხარზე ფოტოაპარატგადაკიდებული ახალგაზრდისათვის უკითხავს: “რას შვრები ბიჭუნა, კიდე იწერ ამბებსო?”
მაშ, იყო პროზაც, იყო “პენ-მარათონის” პრემიაც, მაგრამ ლიტერატურული ბაცილის გამავრცელებლად, გნებავთ, გადამტანად, დაბადებულ ადამიანს კიდევ ერთი ვნება აქვს: ქადაგება ესთეტიკური სახეებით, რაც ქართული და მსოფლიო მწერლობის საუკეთესო ნიმუშებზე ფიქრისაკენ მოწოდებას გულისხმობს. ლიტერატურა ხომ, როგორც თვითონ წერს ჩინელი ნობელიანტი მწერლის, გაო სინძიანისადმი მიძღვნილ წერილში, “ერთი ადამიანის ბიბლიაა”. ჰოდა, სადაც ბიბლიაა, იქ სჯულის მეცნიერებისა და ქადაგების გარეშე არაფერი გამოვა.
რაში შეიძლება უპირველესად გამჟღავნდეს დღევანდელი საშუალო თაობის კრიტიკოსის პროფესიონალიზმის ხარისხი? ალბათ, იმაში, რომ ლიტერატურისადმი ყოვლისმომცველი მოწიწების ნაცვლად მისდამი ფხიზელ, შესაძლოა, ფრთხილ დამოკიდებულებას იჩენს; ერთ კულტურულ არეალში მხატვრულ-ესთეტიკური ფორმების ამოწურვას საყოველთაო კრახად არ აღიქვამს; ახალი სააზროვნო სივრცის გარღვევის თუ ათვისების აუცილებლობისა სჯერა, რადგან იცის, რომ მხოლოდ ამგვარი პიროვნული პასუხისმგებლობით, საკუთარ თავთან ერთი-ერთზე დარჩენითაა შესაძლებელი შინაგანი თავისუფლების მიღწევა. გარდა ამისა, იმასაც ხვდება, რომ არჩევანი არა “დეპოში ჩარჩენილ მწერალთა კავშირსა” და “დეპოუნახავ ახალი თაობის ლიტერატორებს შორის” არსებობს (ეს საკმაოდ მარტივი გადასაწყვეტი იქნებოდა), არამედ იდეოლოგიების სამსახურში მდგარ და ამგვარ სამსახურს განრიდებულ მხატვრულ აზროვნებას შორის; თვითონაც რწმუნდება და ჩვენც გვარწმუნებს, რომ “მეტაფიზიკური უღლის” მოშორება ნიცშეანური “ზეკაცის”, ბახტინის “კარნავალის” თუ ჰაიზინგასეული “თამაშის” თეორიების მორჩილებამ არ უნდა ჩაანაცვლოს. და ბოლოს, პრაქტიკულად გვიდასტურებს, და სააზროვნოდაც გვიტოვებს მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ იქნებ სწორედ “თამაშსა” და “სერიოზულობას” შორის გადის ის ოქროს ზღვარი, რომელმაც უნდა შემოაბრუნოს მწერლობისა და, ჩვენს შემთხვევაში, კრიტიკისაგან განზე გამდგარი და ღრმად დაეჭვებული დღევანდელი მკითხველი. ასეა თუ ისე, სოსო ტაბუცაძე ამ პრობლემატიკით “დანაღმულ ველს” ჭოგრიტით (ჭოგრიტი კი, როგორც მოგეხსენებათ, “ოთარაანთ ქვრივის” არჩილისათვის სწავლა-განათლების სიმბოლოა) შეიარაღებული გასცქერის და როგორ იქნება, ყველაზე არსებითი თვალთახედვიდან გამოეპაროს.
თავისი ღრმა და სერიოზული ფიქრი ქართული კრიტიკის შესახებ სოსო ტაბუცაძემ გურამ ბენაშვილისადმი მიძღვნილ ესსეში “კრიტიკა, როგორც მედიტაცია” (2003 წ.) გაამჟღავნა. იგი ფაქტიურად დაეთანხმა თავის თანამოკალმეებს (თეიმურაზ დოიაშვილს, ლევან ბრეგაძეს, მანანა კვაჭანტირაძეს), როდესაც განაცხადა: არავითარი ცენზორი, არავითარი შინამოსამსახურე, მით უფრო, “ზედნაშენი პროზისა და პოეზიისა”, როგორც ეს კარგა ხანს გვეგონა – კრიტიკა ლიტერატურული დისკურსის გამოვლენაა, ხოლო გურამ ასათიანის ტერმინოლოგიას თუ გამოვიყენებთ, სულაც თანაშემოქმედებაა; “იგი ლიტერატურის ანარეკლი არის და არც არის”. მართალია, ეს უკანასკნელი აზრი ტაბუცაძისეული “ხელიდან გასხლტომის” ჩვეული ხერხითაა მოწოდებული, სურათი მაინც ნათელია. ჩვენი ავტორი ბატონი გურამისთვის პულსაციური ცნებების “მედიტაციისა” და “არაბესკების” მნიშვნელობათა მოჩხრეკით (სიტყვის ტრფიალს თვალი მუდმივად ათასგვარი ლექსიკონებისაკენ გაურბის) აზრის ლოგიკური მდინარეების სათავეში ექცევა და იქ შემდგარი, გარკვევით გვიხსნის: ის, რასაც ეს კონკრეტული კრიტიკოსი აკეთებს, კრიტიკული პროზაა. მასში “წვნადი მოძრავი მეტაფორები” წაკითხული და სათანადოდ აღქმული სხვისი ტექსტის გამო საკუთარი სიტყვისქმნადობის პროცესშია ჩართული, რაც იმას ნიშნავს, რომ მხატვრული ტექსტის “მეტაფიზიკური სივრცე” არა “სპეკულაციური აზროვნების ხარჯზეა” გაფართოებული, არამედ “იმ ენერგეტიკული ველის აქცენტირებით, რომელსაც თავად ტექსტი ქმნის”… ამ წერილმა მაშინ ყველაზე მკაცრი და შეუვალი ლიტერატორების მოწონება დაიმსახურა.
პრინციპით: რაც გააზრებულია – ის დაძლეულია, წიგნში საკმაოდ ვრცელი კულტურული დიაპაზონია წარმოდგენილი. მაგრამ, მადლობა ღმერთს, იგი არ ეკუთვნის ინტელექტუალის იმ ტიპს, რომელიც “ოცნებობს, განგსტერი იყოს და ძალადობის გზით იბატონოს ადამიანებზე” (ასეთებიც მრავლად გვინახავს). ჩემი აზრით, ერთი შეხედვით ამ საკმაოდ ჭრელ, მრავალფეროვან მასალას, რომელიც სხვადასხვა დროს, სხვადასხვა გარემოებათა გამოა შექმნილი, შემდგომ კონცეპტუალურად თავმოყრილი და ფაქიზი სკურპულოზურობით თავებადაც დანაწილებული, ერთი ნიშანდობლივი რამ აერთიანებს: იწერება კრიტიკული ანალიზი-ხედვა გიორგი ლეონიძის განსაცვიფრებელი “მეცამეტე საუკუნის” თუ პატრიკ ზიუსკინდის ცნობილი “კონტრაბასის” ან ზაზა ბურჭულაძის ურთიერთგამომრიცხავი გრძნობების აღმძვრელი, მკითხველთა დიდი ნაწილის მიერ კი დესტრუქციულად მიჩნეული “წერილი დედას” შესახებ, იმდენად მნიშვნელოვანი არც არის, რადგან უპასუხისმგებლო დითირამბებს ვერსად წააწყდებით, “ძველიც” და “ახალიც” ახლებურად იკითხება ანუ წიგნის ავტორი ინტერპრეტაციის იმდენად განსხვავებულ შესაძლებლობებს წარმოგვიდგენს, რომ, სულო ცოდვილო, ლამისაა ზოგან ამ ინტერპრეტაციის ფორმით უფრო მოიხიბლო, ვიდრე თავად ტექსტით. ასეთ მიდგომას, ვფიქრობ, გარკვეული სითამამე სჭირდება, რომელიც სტეროტიპებისა და კლიშეების მიმართ უკომპრომისო დამოკიდებულებას გულისხმობს და ლიტერატურული ნორმებისა და ფასეულობებისადმი ორიენტირების გაფართოებას ემხრობა. სოსო ტაბუცაძის ლიტერატურულ არეალში მოძრაობის სწორედ ასეთი პრინციპია რეალიზებული.
დღევანდელ ვითარებაში გასაგებ მიზეზთა გამო განსაკუთრებით სასურველია არსებობდეს დიდი ტოლერანტობა წერის სხვადასხვა ტიპებისა და მოდელებისადმი (მაგ., ასე იქცევა თეიმურაზ დოიაშვილი, რომელმაც სწორედ ეს მიდგომა გაამჟღავნა თავისი “გალაკტიონოლოგიის” შედგენისას, ან როსტომ ჩხეიძე და მალხაზ ხარბედია. ისინიც ამ მეთოდით ცდილობენ კულტურულ-ლიტერატურული პროცესის აღდგენასა და გამთლიანებას). ვიცი, რომ სოსო ტაბუცაძე ამ მოსაზრებას ზოგადად იზიარებს, თუმცა თვითონ ახალი სტილისტიკისაკენ, ფორმის თვალსაზრისით კი მოკლე და ტევადი ტექსტის დინამიკისკენ იხრება. გაზეთ “კალმასობაში” დაწყებული “სვეტებით”, რაც მოგვიანებით “24 საათის” ლიტერატურულ დამატებაში მცირე ფორმის რეცენზიებით გაგრძელდა, ერთი მხრივ, ევროპაში დიდი ხნის წინ აპრობირებული რეცენზირების პრაქტიკას ამკვიდრებს, მეორე მხრივ კი, მეთოდოლოგიურ-თეორიული წაფენით “60-იანელთა უხვსიტყვაობას” (გერმანელი სლავისტის ბირგიტ მენცელის დეფინიციაა) უპირისპირდება. წარმოგვიდგენს რა არაერთ ნიმუშს სხარტი, საქმიანი და ზუსტი წერისა, ჩვენი ავტორი, უნებლიეთ ინტელექტუალური სივრცის “თავისუფალი” ნიშის სოციალიზაციის პროცესსაც უერთდება. “ემოციური გასიტყვება ვანო ამირხანაშვილის წიგნად აკინძულ მხატვრულ-დოკუმენტურ ჩანაწერებთან “თეთრი ჯვრის ხეობა”,” რომელიც 2002 წელს გაზეთ “კალმასობაში” დაიბეჭდა, თვალნათელი ნიმუშია იმისა, თუ რისი მიღწევა შეიძლება კრიტიკის ამ ჟანრში.
რუბრიკით “სუეტნი საგაზეთონი”, წიგნში მოცემულია “ქართული სოციალური კლიმატის კონცეპტუალიზაციის ირონიული” და არც მთლად ირონიული ცდები. პირველ რიგში, ესაა ტონუსისმომცემი “ქრთამწაღებულნი” (2002 წ.), გარდა ამისა, მწარედ დამაფიქრებელი “ინტელიგენტ-ინტელექტუალთა ყოფიერების აუტანელი სიმსუბუქე” (2003 წ.), და ბოლოს, ჩემივე სოხუმური წარმომავლობის გამო პირადად ჩემთვის ძალზე მნიშვნელოვანი “იდეოლოგიური კატაკომბების აჩრდილები” (2005 წ.), რომელიც პირველად ზურაბ კიკნაძის სარედაქციო კრებულში “საქართველო ათასწლეულთა გასაყარზე” დაიბეჭდა. ამ მასალაში სოსო ტაბუცაძე არა მარტო როგორც ლიტერატორი, არამედ ჩვენი მრავალწახნაგოვანი სოციუმის წევრი, ჩვენივე თვითცნობიერების გამოახალგაზრდავების, გათანადროულების ტენდენციის ქომაგად გვევლინება: “…რაღაცა კი ნამდვილად გავიდა, მაგრამ ქართული თვითცნობიერება ისევ ძველ რეჟიმში მუშაობს და კვლავაც მითოლოგიზებით და მითოსის წარმოქმნით არის დაკავებული”. ორიგინალური აზრი ნამდვილად არ არის. იგი ჩვენს “პოტომაკდალეულებს” (ვაშინგტონში ჩამომავალი მდინარეაო – გვიხსნიან) ეკუთვნის. ყველა მათგანი მეტ-ნაკლები ინტენსივობით იღვწის მის პრაქტიკაში განსახორციელებლად, რაც მავანთა გაღიზიანებასაც იწვევს, მაგრამ ასე თუ ვიმსჯელებთ, არც “თერგდალებულების” მოსწონდა რაიმე ჩვენს ბრწყინვალე თავადაზნაურობას, რომელიც თვალსა და ხელს შუა, მიუხედავად საბჭოურ-რუსული ჩანაცვლების ოპერაციებისა, “ჩვენს ძველ და მუდამ ჩვენთანა მყოფელ ინტელიგენციად” იქცა. სწორედ სიტყვის ასეთ ხვეულებში იმალება არც თუ უსაფუძვლო სევდა. ძნელია არ დაეთანხმო წერილის ავტორს. ქართული საზოგადოების “ნარცისისტული ინდივიდუალიზმისა” და “რეპრესიული კოლექტივიზმის” გამოვლინების არსებობაში, რასაც მრავალმხრივ გახლეჩილი (თუ “გაჩეჩილი”) საქართველოს ურთიერთსაპირისპირო მხარეს მდგარი სუბიექტები ავლენენ. ერთი რამ ცხადია: “თუ რამე გადმოჰყვათ ახალ ინტელექტუალებს ძველი ინტელიგენციისაგან, ესაა სამოქალაო სიზარმაცე და “შინაგანი ემიგრაციით” ნეტარება”… დამეთანხმებით, ალბათ, ცოცხალი აზრია, რომელსაც, მჯერა, თანდათან ქვის ლოდს დამიზნებული წყლის წვეთის ძალა მიეცემა.
ამავე წერილში ერთ ძალზე საგულისხმო და ნაადრევად მოძველებული სქემაა წარმოდგენილი, გია ნოდიას თავის წერილში – “ძველი ინტელიგენცია და ახალი ინტელექტუალები საქართველოში: პარადიგმის ცვლა?” – რომ წარმოუდგენია. მასში, “ძველი ინტელიგენციის ტიპურ ინსტიტუტებთან, ტრადიციულ აკადემიურ დაწესებულებებთან, შემოქმედებით კავშირებთან, სახელმწიფო დოტაციაზე მყოფ ჟურნალ-გაზეთებთან, დოტაციურ ხელფასებთან და რუსულ ენასთან” მიჯაჭვულობაა ასახული; მაშინ, როდესაც იქვე “ახლები” თურმე არასამთავრობო ორგანიზაციებსა, ახალ საბაზო პრინციპებზე დამყარებულ მედიასთან და ინგლისურ ენასთან” არიან ასოცირებულნი. იმას, რომ ვერანაირი სქემა ვერ იქნება უნივერსალური, მით უფრო, როდესაც საქმე საზოგადოების მოაზროვნე ნაწილს ეხება, თავად სოსო ტაბუცაძის, ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტსა და ივანე ჯავახიშვილის უნივერსიტეტს, წიგნების ტრადიციულ კითხვასა და კომპიუტერომანიას, რუსულსა და ინგლისურს შორის გაბმული ლიტერატორის პირადი მაგალითიც ადასტურებს.
“ლიტერატურულ სექტას”, რომლის წევრებიც ლიტერატურის წვდომას, მხატვრული ტექსტის “კოდირება-დეკოდირებას”, მასზე რეფლექსირებას, “წიგნებიდან წიგნის კეთების” ტკბილ-მწარე გამოცდილებათა შეძენას პრაქტიკულად მთელ თავიანთ ცხოვრებას უძღვნიან, ვფიქრობ, სჭირდებოდათ, “უბრალო დამატებით”, როგორც კონტრაბანდული საქონლით, შემოპარებული მაჟორული განწყობილება. ამ წიგნმა ეს უდავოდ შეძლო. თუმცა, როდესაც საჯარო ბიბლიოთეკაში ვაპირებდი მის შეტანას და საამისოდ სათანადო ფურცლის გამოწერა მჭირდებოდა, კარისკაცმა სოსო ტაბუცაძის ოპუსების კრებული რატომღაც საგულდაგულოდ შეათვალიერა. დაინახა თუ არა ცარიელი მაგიდა (გარეკანი გურამ წიბახაშვილის მიერაა გაფორმებული), განსაკუთრებით კი უცნობი კაცის დაძაბულად მომზირალი თვალი, იკითხა: “რისი უბრალო დამატებაა ეს?” ვერაფერს იტყვი, უტყუარი ალღოთი იგრძნო, რომ საქმე საეჭვო კაცის მიერ დაწერილ საეჭვო წიგნთან ჰქონდა.
2009 წ. ქობულეთი.
© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“
Facebook Comments Box