ჯერომ სელინჯერი – In Memoriam

ენი პრუ
მწერალი

მისი მოთხრობების უმეტესობა არჩვეულებრივი იყო, მაგრამ რომანმა ,,თამაში ჭვავის ყანაში’’ ყველა მათგანი დაჩრდილა. გარკვეული თვალსაზრისით, მწერალი სიცოცხლის ბოლომდე საკუთარ თავში ჩაბრუნებულ, სულიერად დაუკმაყოფილებელ ჭაბუკად დარჩა. 1960-იანი წლების ბოლოს ნიუ ჰემფშირის შტატში განმარტოებული ცხოვრება არჩია და მასზე უარი აღარ უთქვამს – რელიგიურ მიმართულებებსა და ძიებებში ჩაფლული მარტოკაცი, რომელიც გამუდმებით თავს იცავდა ინტერვიუზე მონადირე ჟურნალისტებისგან, კინოს ხალხისგან, თაყვანისმცემლებისა და მისი განმარტოების დამრღვევი ცნობისმოყვარე თვალისგან.
ახალგაზრდა ქალების მიმართ გულგრილი არასოდეს ყოფილა, და ერთ-ერთმა მათგანმა (ერთმა ნამდვილად) მასთან სასიყვარულო კავშირის წყალობით სახელი (და საკმაო ქონებაც) მოიხვეჭა. მაშინ თავისი საკუთრების დასაცავად სელინჯერს სასამართლოებში ბრძოლა მოუწია.
პირადი ცხოვრება წარუმატებელი ჰქონდა, მაგრამ მის ნაწერებს დიდი აღიარება ხვდა, ამერიკული ლიტერატურისთვის ისინი ერთგვარ ქვაკუთხედად იქცა. ამბობენ, რომ ცხოვრების უკანასკნელი ორმოცდაათი წელი ატანილივით წერდა, და შესაძლოა, ეს ნაწერები აისბერგის წყალში დამალული, უფრო საფუძვლიანი ნაწილიც კი აღმოჩნდეს.

დეივ იგერსი
მწერალი, გამომცემელი

მისი ნამუშევრები ძალიან ბევრს ნიშნავდა ჩემთვის, როცა ახალგაზრდა ვიყავი. მისი ნაწერების ხმოვანება ჯერაც ყურში ჩამესმის, მოძველებულად ოდნავაც არ აღიქმება, ხოლო ისეთი დიალოგებით, სელინჯერს რომ აქვს, ბევრი ვერ დაიკვეხნის.
ჩემს სტუდენტებს მის მოთხრობებზე ვამუშავებდი, რომ მეჩვენებინა, რამდენი რამის გაგება შეიძლება პერსონაჟზე იმის მეშვეობით, რასაც ამბობს, მეტიც, უშუალოდ იმით, რასაც ამბობს. სელინჯერი შეუდარებელი იყო დიალოგებში აქცენტების ზუსტი განთავსების თვალსაზრისით. ბედნიერი ვიქნებოდი, შემეტყო, რა გზით განვითარდა მისი ლიტერატურული ძალმოსილება – რა თქმა უნდა, თუკი აღმოჩნდება, რომ წერას განმარტოების წლებშიც აგრძელებდა.
ნეტავ ამ ადამიანთან შეხვედრა შემძლებოდა. იმედი მაქვს, ბედნიერი იყო. ხანდახან მწუხარებით ვფიქრობ, რომ შესაძლოა თავის განდეგილობაში ბედნიერება ვერ ჰპოვა, მაგრამ მინდა, რომ ვცდებოდე. დიდი ნუგეში იქნებოდა, მცოდნოდა, რომ მოახერხა თავისი სათქმელის ამოთქმა, და მერე ოთხი თუ ხუთი ათეული წელიწადი სულიერ სიმშვიდეში გაატარა.
ასეა თუ ისე, მისი შეხედულებების ძალა და სიმტკიცე ყოველ ჩვენგანს მაგალითად გამოადგება.

ე.ლ. დოქტოროუ
მწერალი

მახსოვს, როცა გლასების ოჯახის ციკლის მოთხრობები ,,ნიუ იორკერში’’ იბეჭდებოდა, მე და ჩემი თანამოკალმე მეგობრები მათ წყალივით ვეწაფებოდით. გლასების ოჯახი, მათი შვილები – ფრენი, ზუი, სეიმური, ბადი, სხვა პერსონაჟებიც უესტსაიდელები იყვნენ, მათ ცხოვრებასა და ყოველდღიურობაში მთელი ზედა უესტსაიდი, მანჰეტენის მთელი ეს ნაწილი ირეკლებოდა. ბავშვების მშობლები პროფესიონალი პერფორმერები იყვნენ, თავად შვილები – რადიოშოუს მონაწილე, განსაკუთრებული მონაცემების მქონე ბავშვები, მათი სრულყოფილება, მათი სიფაქიზე, ბუდიზმი, ფილოსოფიური წყობის აზროვნება, სასოწარკვეთილება, მათი ოჯახური შეკრულობა – ყველაფერი მიმზიდველი გვეჩვენებოდა. ეს ცივი ომის წლები იყო. საკუთარ არსში ჩაბრუნებული და-ძმა რომანტიკულობისა და გაუცხოების მოდელად წარმოგვიდგებოდა.

საიმონ პროსერი
გამომცემლობა “ჰეიმიშ ჰამილტონი’’-ს დირექტორი

ჩვენი ერთ-ერთი ყველაზე საყვარელი ავტორის და გასული საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი მწერლის გარდაცვალებამ ყველანი ღრმად დაგვამწუხრა. მიუხედავად იმისა, რომ მას პირადად არც ერთი ჩვენთაგანი არ შეხვედრია, მისი ნაწერები კი 1965 წლის შემდეგ აღარ გამოქვეყნებულა, ,,ჰეიმიშ ჰამილტონის’’ გამომცემლობაში მისი თანაყოფნა ყოველთვის იგრძნობოდა. უკანასკნელი რამდენიმე თვე სელინჯერის ჩვენს მიერ გამოცემული ნაწარმოებების ხელახლა გამოცემაზე ვმუშაობდით, ახალი გარეკანები თავად ავტორის თანხმობის შემდეგ დამტკიცდა. განსაკუთრებული სიხარული მოგვგვარა მწერლის სახელით გამოგზავნილმა წერილმა. მისი ბრიტანელი და ამერიკელი აგენტები გვწერდნენ, და სიტყვებმა ,,ჯერომ დ. სელინჯერი თვლის’’ ელექტრონული ფოსტით მიღებულ წერილშიც კი განსაკუთრებული მაგიური ძალით იმოქმედა. სევდას მგვრის იმაზე ფიქრი, რომ დღეიდან ამგვარი კავშირის შეგრძნების საშუალებაც აღარ გვექნება.
დარწმუნებული ვარ, სელინჯერის ამქვეყნიდან წასვლა ძალიან ბევრმა ადამიანმა ასევე მძაფრად განიცადა. ,,თამაში ჭვავის ყანაში’’ მილიონობით მკითხველისთვის საყვარელი წიგნების სიის თავში იყო მოქცეული, ისევე, როგორც მისი სხვა ნაწერები, რომლებიც მუდამ ,ჰეიმიშ ჰამილტონის’’ ბესტსელერებს შორის ირიცხებოდა. ჩვენ მისი დიდად გვმართებს.

სტივენ კინგი
მწერალი

მე სელინჯერის დიდი თაყვანისმცემელი არასდროს ვყოფილვარ, მაგრამ მისი გარდაცვალების ამბავმა ისე დამამწუხრა, როგორც ექსცენტრული, ფიცხი, მაგრამ საყვარელი ბიძის სიკვდილმა შეიძლება გული გატკინოს. შესაძლოა არა ისე, როგორც ბევერლი იენსენის წასვლამ ამ ქვეყნიდან (მისი შესანიშნავი რომანი ,,დები ჰარდსქრაბლ ბეიდან’’ ამ ზაფხულს გამოიცემა), რომელმაც თავისი ერთადერთი რომანი კიბოს დაავადებით გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე დაწერა, ან რეიმონდ ქარვერის სიკვდილმა, რომელიც 50 წელს ძლივს იყო გადაშორებული. სელინჯერი ხომ, ბოლოსდაბოლოს, 90 წელზე მეტისა იყო.
მაგრამ ეს კაცი ჩვენი ქვაკუთხედი გახლდათ, რადგან სელინჯერი მეორე მსოფლიო ომის შემდგომდროინდელებს შორის უკანასკნელი დიდი მწერალი იყო, მისი ჰოლდენ ქოლფილდი კი – ჰეკ ფინის შემდეგ ალბათ უდიდესი ამერიკელი ნარატორი საყმაწვილო ასაკის პერსონაჟებს შორის – თავისი საუკუნის პირუთვნელი ხმა და სათქმელი: სასაცილო, მშფოთვარე, საკუთარ თავთან მოკამათე, გაუცხოებული და დაკარგული.
სელინჯერის გარდაცვალებამ შეიძლება პასუხი გასცეს კითხვას, რომელიც მის მკითხველს, მწერლებს და კრიტიკოსებს დაახლოებით ნახევარი საუკუნეა აწვალებს – როგორი ლიტერატურული ,,ტვირთი’’ დაგვიტოვა მან მემკვიდრეობად? სელინჯერი აღარ არის, მაგრამ თუ იღბალი აღმოგვაჩნდა, შესაძლოა სიკვდილის შემდეგ – დიახ, სწორედ ასე – უფრო მეტიც კი გვითხრას, ვიდრე სიცოცხლეში.

ლილიან როსი
ჟურნალისტი

ჩვენი ნახევარსაუკუნიანი მეგობრობის განმავლობაში ერთადერთხელ, სელინჯერმა მითხრა, რომ ასეთი იდეა ჰქონდა: როცა მხატვრული ლიტერატურა ,,თავს ამოწურავს’’, რაღაც ძალიან უშუალო და მარტივს დაწერს, ,,რეალურ ამბებზე დამყარებულ რამეს, რისი მეშვეობითაც გლასების ოჯახის ბიჭებისგან და ჰოლდენ ქოლფილდისგან საკუთარ ხმას მკვეთრად გამოყოფს. ,,საამისოდ პირველ პირში მთხრობელ სრულიად განსხვავებულ პერსონაჟს შევქმნიო.’’ შეიძლება კარგი წასაკითხი, ან სასაცილოც კი გამოვიდესო, თუმცა ჩვეული გაგებით, ავტობიოგრაფიულობისგან შორს იდგებაო’’. მთავარი ის იყო, რომ რაღაც ისეთი ფაქტების მოყოლა სურდა, რომლებიც მძორზე მონადირეებს, ცხედარს გაციებას რომ არ აცლიან და ჭირისუფალს მოსვენებას არ აძლევენ, ცნობისმოყვარეობის გამოჩენის ხალისს დააკარგინებდა.
ფაქტი კი ისაა, რომ სელინჯერი ერთადერთი და განუმეორებელი იყო. მისი ნაწერები მისია და მხოლოდ მისი, სხვა არავისაში აგერევა. საკუთარი ცხოვრებაც იმ გზით წაიყვანა, რომელიც თავად აირჩია. რაც მისი არ იყო, რასაც დროის ,,სუნი’’ (ასე იცოდა თქმა) დაკრავდა, ჩალის ფასად არ უღირდა. ასაკის, და მასთან უცნაურობის მატებასთან ერთად უღრმავდებოდა იმის რწმენა, რომ მწერალი ცხოვრების ბოლოს მხოლოდ პიროვნების დამანგრეველი დიდების, მლიქვნელების, მომაკვდინებელი ყურადღების და აღიარების ამარა რჩება. ხშირად აღნიშნავდა, რა ადვილად ხდებიან მწერალები ამაოების მსხვერპლნი…’’.
როცა შვილები ჯერ პატარები ყავდა, ნიუ ჰემფშირში, კორნიშში ჩვეულებრივი ცხოვრებით ცხოვრობდა. მაგრამ ყოველთვის რაღაც სიფხიზლეს ინარჩუნებდა. ერთხელ კორნიშის ბაზრობის პროგრამა მაჩვენა. ერთი შეხედვით ხომ უწინარი რამეაო, მითხრა, მაგრამ ბაზრობაც კი მეძავობის თავისებურ ფორმად აქციესო. ერთხელ ბავშვები წაუყვანია კარუსელებზე საქანაოდ. ,,სანამ კარუსელი ტრიალებდა, ვიდექი და ამ საძაგელ მშობლებს ვესაუბრეობდიო’’, მწერდა წერილში, ,,სამუშაოში ჩაფლობაა ის ერთადერთი რამე, რასაც ამ საშინლად ბანალურ სამყაროში აზრი აქვს, და მგონი ყველა სკოლა და კოლეჯი მძაგს ამ ქვეყანაზე, განსაკუთრებით და პირველ რიგში – ისეთები, საუკეთესო რეპუტაციის ქონას რომ იჩემებენ’’.
ბავშვები მთელი არსებით უყვარდა, ოღონდ ამ სიყვარულს მათი ,,უმანკოობის’’ მიმართ სენტიმენტალური აღფრთოვანება არ ედო საფუძვლად. ერთხელ საკუთარ ვაჟს, მეთიუს, თამაშის დროს თვალს ადევნებდა და მერე თქვა, თუ გრძნობ, რომ შვილს უყვარხარ, ამ სიყვარულმა შეიძლება გული დაგიფლითოსო. მერე დასძინა, წერაც იმიტომ დავიწყე, რომ საწერი მანქანის გარდა ჩემს გულს ძალიან ცოტა რამ წვდებაო.
როცა ჩემი ბიჭი, ერიკი ვიშვილე, ჯერი ლამის ჩემსავით იყო აღტყინებული. ერთხელ ბავშვის სურათი გავუგზავნე. პასუხად მომწერა: ,, მთელი არსებით იცინის. ნეტავი ასე სიცილის ნიჭი მთელი ცხოვრება გაყვეს.’’
როცა ჩემი მოთხრობა წაიკითხა, რომელშიც სენტრალ პარკში ბავშვები მეიფოლს გარს ხტუნვა-ხტუნვით უვლიან, მომწერა: ,,მარტო ის კი არ გააკეთე, რომ აუტანელი ასატანი გახადე – შენ ყველა და ყველაფერი გამოისყიდე’’.
იმ მწერლების მიმართ, რომლებიც უყვარდა, სელინჯერი ძალზე სულგრძელი იყო, მაგრამ ვისაც ,,შენიღბულებს’’ ეძახდა, მათი დანდობა არ ჩვეოდა. მაგალითად, კენეტ ტაინანის მიმართ ძალზე მკაცრი იყო, ,,რა მნიშვნელობა აქვს, როგორი ენით აბრუებს მკითხველს, თუ სიმართლეს გულში ვერ წვდება’’. ამბობდა, რომ თანამედროვე მკითხველის გემოვნებას მეტისმეტად არის დაყოლილიო, ამნიარების საზოგადოება შიშს და დეპრესიას მგვრისო. მეუბნებოდა, ,,მე თვითონ, სამუშაოდ რომ ვჯდები, ჩემი საკუთარი ნიღბის ჩამოსაშორებლად ერთი-ორსაათიანი მოთელვა მაინც მიჭრდება’’. ტრუმან კეპოტესთან შეხვედრა ნამდვილად არ გამაღიზიანებდაო, ყველა ის გადარეული, რომელიც ყველა წერილს სიტყვებით ,,ტრუმენმა მთხოვა, გულთბილად მოგიკითხოთ’’ ასრულებდა, ამ კაცმა ერთი ხელის დაკვრით მოიშორაო.
ემერსონი მისთვის საფუძველთა საფუძველი იყო, და წერილებში მისი გამონათქვამები ხშირად მოყავდა, მაგალითად, ,,კაცს ბევრი დეიდა და ბიძა უნდა ჰყავდეს, ყოველ დღე სტაფილს და ბოლოკს უნდა ყიდულობდეს, ბაზრად და მჭდელთანაც დადიოდეს, ფეხითაც უნდა ისეირნოს, ეძინოს, მდარედაც უნდა გამოიყურებოდეს და სულელურადაც.’’ მწერლები, რატომღაც, ამ აზრს ვერ ეგეუბიანო, ამბობდა, და სტაფილოს და ბოლოკის ვერმყიდველების მაგალითად ფლობერი და კაფკა მოყავდა.
ჩვენი ურთიერთობის ამდენი წლის განმავლობაში სელინჯერს არაერთხელ მოუყოლია მუშაობის ,,გრძელი და შეშლილი საათების’’ შესახებ, ვიცი, რამდენად შორს ეჭირა თავი იმ ყველაფრისგან, რაც მასზე იწერებოდა და იბეჭდებოდა. თვითონ კრიტკული წერილების არ მეშინიაო, მეუბნებოდა, მათ ,,გვერდით ეფექტებს’’ ვუფრთხიო. ,,არა, მწერლები აღარ არსებობენ,’’ მითხრა ერთხელ, ,,მარტო საკუთარი წიგნების გაყიდვაზე გამწარებულ მდარე ადამიანებს და მოლაყბეებს ვხედავ.’’
ნიუ ჰემფშირში ცხოვრება მოსწონდა, მაგრამ ხანდახან მიუ-იორკში ჩამოსვლა და ჩემთან და ბილ შოუნთან, ამ ჟურნალის (“ნიუ იორკერი” იგულისხმება) რედაქტორთან ერთად სადილობაც ახალისებდა. უკანასკნელი ასეთი სადილის შემდეგ მომწერა: ,,იმდღევანდელი მოგონებები რამდენიმე თვე გამყვება და გამამხნევებს. თავს ისე მშვიდად ვგრძნობდი’’. ერთხელ შვილებთან ერთად ლონდონში გამგზავრების ამბებზე ბევრი მაცინა. ბავშვები ,,რობინზონ კრუზოს’’ სასცენო ვერსიაში ენგელბერტ ჰამპერდინგის სანახავად წაიყვანა: ,,საშინელება იყო, მაგრამ ჩვენ კი რატომღაც კარგად გავერთეთ. მთავარი ის იყო, რომ ,,პალადიუმი’’ ვნახეთ: ,,39 ნაბიჯის’’ უკანასკნელი სცენა ხომ იქ არის გადაღებული’’.
სელინჯერს კინო უყვარდა, ფილმებთან დაკავშირებით მასზე უკეთესი მოკამათე სხვა არავინ მეგულებოდა. იმის გაცნობიერებაც მოსწონდა, რომ უამრავი ფილმი ჰქონდა ნანახი (ენ ბენკროფტი უყვარდა, ოდრი ჰეფბერნი კი – არა; მახსოვს, ამბობდა, ,,დიდი ილუზიები’’ ათჯერ მაქვს ნანახიო). თურმე ბრიჟიტ ბარდოს მის ,,ბანანა თევზის ამინდზე’’ უფლებების შეძენა მოუსურვებია, და მითხრა, ეს ამბავი ძალიან მესიამოვნაო. ,,ძალიან ეშხიანი და ნიჭიერია, დაკარგული ბავშვის განსახირება, მინდა ამ საქმეში ხელი შევუწყოო’’.
იმაშიც ორიგინალური იყო, რაც ახარებდა და სიამოვნებას ანიჭებდა. ერთხელ მომიყვა, როგორ გავიდა სახლიდან ახალი უთოს საყიდლად და მერე მოახლეს პერანგები დააუთოვებინა. ,,ვერ წარმოიდგენ, როგორ გავმხიარულდი’’. მერე სარეცხი მანქანა და საშროები შეიძინა და ასე გაიცნო ელექტრომოწყობილობების გამყიდველი, რომელსაც რასკინის ციტირება უყვარდა. ციტატები რა თქმა უნდა იმ აზრს უკავშირდებოდა, რომ მთავარი ხარისხია, ფასს მნიშვნელობა არ აქვს. არ მოსწონდა, როცა ადამიანები წაკითხულზე ბევრს ლაყბობდნენ. ,,ღმერთო, როგორ მიყვარს ჩუმი და ღრმა მკითხველი, ჩვენც ხომ ასეთები ვიყავით’’.

ჯულიან ბარნსი
მწერალი

თუ ის მშვენიერი წიგნი არ წაგიკითხავთ, ,,ტომ სოიერის თავგადასავალი’’ რომ ჰქვია, ჩათვალეთ, რომ არ მიცნობთ. მარკ ტვენის ,,ჰეკლბერი ფინის თავგადასავლის’’ პირველივე სტრიქონებიდან მწერლის ხმის, ამბის, ავტორის უზომო თავდაჯერების ტყვეობაში ექცევი. წერის მსუბუქი მანერით, მკითხველთან გულგახსნილობის ნიჭით, ამერიკელი რომანისტები ბრიტანელებს ყოველთვის ჯაბნიდნენ. ,,თამაში ჭვავის ყანაშიც’’ ასე იწყება; მისი ცნობილი, პირველივე სტრიქონები (“მართლა თუ გაინტერესებთ ჩემი თავგადასავალი, პირველად, ალბათ, იმას მკითხავთ, სად დავიბადე, რა საძაგელი ბავშვობა მქონდა, მშობლები რას აკეთებდნენ, და ათასგვარ დავით კოფერფილდისებურ აბლაბუდას. მაგრამ მართალი გითხრათ, სულაც არ მეპიტნავება ამეების გახსენება.”), რომელთა ციტირება დაუსრულებლად ხდება, ისეთივე მომნუსხველია, როგორც ტვენი. მკითხველს ისინი თავიდანვე რაღაცას პირდება, და რომანი ამ შეპირებას ნამდვილად ასრულებს.
სელინჯერის სიკვდილმა ყველა სხვა ამბავი გადაფარა: მაკრობიოტური დიეტების გამოცდილების გაზიარება, შეყვარებულთა ჩურჩულით ნათქვამი საყვედურები; კარიერული წინსვლის ვითომ სერიოზული ხიბლი, დამწყები მსახიობების შემოქმედებითი წინსვლის (ან ასეთის არარსებობის) გარჩევა, გამოუქვეყნებელი ხელნაწერების საიდუმლო. ახლა, ამ გარდაცვალების ფონზე, მთავარი ის ჩანს, რომ სელინჯერმა ერთი ნამდვილი შედევრი დაგვიტოვა. სანამ ჩვენს ცივილიზაციას ის შლეგი მდგომარეობა ეხსომება, სიყმაწვილე რომ ქვია, ამ წიგნს დავიწყება არ ემუქრება.

ინგლისურიდან თარგმნა ქეთი ქანთარიამ

© „ლიტერატურა – ცხელი შოკოლადი“