ლევან ცაგარელი – ჩემი ცხოვრების წიგნები

ლიტერატურათმცოდნე ლევან ცაგარელი თავისი ცხოვრების წიგნების შესახებ გვიამბობს:

კითხვის პირველი მოგონება

პირველი მოგონება უკავშირდება მაუგლის. მახსოვს, ბებია მიკითხავდა და მომითხრობდა ხოლმე კიპლინგის საოცარ ამბებს. სავარაუდოდ სწორედ ამ წიგნის გავლენით შემიყვარდა ცხოველები. დღემდე მგონია, რომ მესმის მათი, და ხშირად ცხოველები უფრო ადამიანურ არსებებად მიმაჩნია, ვიდრე ადამიანები. და ალბათ ისევ მაუგლის უნდა დავაბრალოთ ის, რომ პოსტჰუმანიზმის იდეები დღეს ასე ახლოსაა ჩემთან.

ბავშვობის საყვარელი წიგნი

დედა დიდ ხანს განიცდიდა, რომ წიგნებს არ ვკითხულობდი. სულ ცდილობდა, „შემოეგდო“ ჩემთვის წიგნები, რომლებიც თავად მოსწონდა, იმ იმედით, რომ რომელიმე მათგანით მოვიხიბლებოდი და მკითხველად ვიქცეოდი. გამოუვიდა კიდეც. პირველი წიგნი, რომელიც ყოველგვარი იძულებისა და ვალდებულების გარეშე წავიკითხე, იყო ურსულა ლეგუინის ზღვამიწეთის ჯადოქარი. მონუსხული ვკითხულობდი რამდენიმე საღამოს განმავლობაში, როგორც კი თავისუფალი დრო გამომიჩნდებოდა. მერე რუკაც დავხატე, რომელზეც მთელი ზღვამიწეთის სამყაროს ასახვა ვცადე. როგორც ჩანს, ეს ტექსტი ჩემი (და ალბათ ბევრი სხვა ბავშვის) სანუკვარ ბავშვურ ოცნებას შეეხო, ვყოფილიყავი ჯადოქარი. გარკვეულწილად ალბათ ავისრულე კიდეც ეს ოცნება იმით, რომ ლიტერატურის ჯადოსნური სამყარო ჩემს ძირითად საქმიანობად ვაქციე.

წიგნი, რომელმაც მოზარდობის წლებში შემცვალა

ზაფხულობით, როდესაც სადმე დასასვენებლად მივდიოდი, უამრავი წიგნი მიმქონდა ხოლმე თან. 90-იანი წლებში ზამთრობითაც ბევრი დრო მრჩებოდა წიგნების წასაკითხად, რადგან გაკვეთილები სკოლაში ძირითადად ცდებოდა ხოლმე. ლიტერატურა გართობისა და ალტერნატიულ, უკეთეს სამყაროებში გაქცევის საუკეთესო საშუალება იყო. სწორედ მოზარდობის წლებში წავიკითხე ბევრი ისეთი ნაწარმოები, რომლებიც ალბათ უფრო გვიან უნდა წამეკითხა: მარკესის მარტოობის ასი წელიწადი, ბულგაკოვის ოსტატი და მარგარიტა, აკუტაგავას ნოველები და ა.შ. თითოეულმა მათგანმა ძალიან დიდი გავლენა მოახდინა ჩემი მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებაზე. მათ შორის რომელიმეს გამორჩევა უსამართლო იქნება. მაგრამ დოსტოევსკის თეთრი ღამეები მაინც ძალიან მძაფრად მახსენდება, რადგან მთავარი მოქმედი პირის განცდები ძალიან ახლობელი გამოდგა ჩემთვის მაშინ. ეს ტექსტი დამეხმარა, გამეცნობიერებინა, რომ სხვა ადამიანებიც გრძნობენ იმავეს, რასაც მე. მგონია, რომ მოზარდისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია იმის ცოდნა, რომ მარტო არ არის. ლიტერატურას კი მართლაც აქვს ეს უნარი, თავი გაგრძნობინოს სხვა ადამიანების ნათესავად, დიდი ერთობის წევრად.   

აქვე აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ ჩემს სკოლაში (ეს იყო მეექვსე სკოლა პეტრიაშვილის ქუჩაზე) ქართული, რუსული და გერმანული ენისა და ლიტერატურის კურსებს უძღვებოდნენ სრულიად არაჩვეულებრივი მასწავლებლები, რომლებიც გვაძლევდნენ შესაძლებლობას, თავისუფლად გვემსჯელა წაკითხულის შესახებ და ასე გვაჩვევდნენ კრიტიკულ აზროვნებას. სწორედ მათ ვუმადლი ევროპული ლიტერატურის კლასიკოსების გაცნობას და ალბათ იმასაც, რომ მოგვიანებით ლიტერატურათმცოდნეობა ჩემს პროფესიად ავირჩიე.

მწერალი, რომელმაც ჩემი შეხედულებები შეცვლა

ალბათ პირველი კურსის სტუდენტი ვიქნებოდი, როდესაც ალბერ კამიუს უცხო წავიკითხე. ამ წიგნმა მთლიანად დაანგრია ღირებულებათა ის სისტემა, რომელიც მანამდე მქონდა, და რაღაც სრულიად ახალ სამყაროში შემაბიჯებინა. ყველაზე საოცარი ის იყო, რომ ვერ ვხსნიდი, რატომ დატოვა ამ ტექსტმა ჩემზე ასეთი შთაბეჭდილება. მაგრამ ძალიან მკაფიოდ ვგრძნობდი, რომ აღარასდროს აღარ ვიქნებოდი ისეთი, როგორიც ვიყავი მანამდე. თითქოს ყველაფერს თავისი სახელი დაერქვა ამ წიგნის წაკითხვის შემდეგ. ამ წიგნმა დამარწმუნა, რომ ბრძოლა ყოველთვის ღირს, მაშინაც კი, როცა წინასწარ იცი, რომ იგი უშედეგო იქნება. იმ ასაკში ძალიან მჭირდებოდა ეს ერთგვარად ხელოვნური ოპტიმიზმი, რწმენა იმისა, რომ ადამიანს ყოველთვის შეუძლია (და ვალდებულიცაა), თავად შესძინოს არსი თავის ცხოვრებას. ამის დღესაც მწამს.

წიგნი, რომელმაც წერის სურვილი გამიჩინა

რატომღაც მუსიკალური ტექსტები ყოველთვის აღმიძრავდა წერის სურვილს. მაგალითად შემიძლია დავასახელო ჰერმან ჰესეს სიდჰართა, ვლადიმირ ნაბოკოვის მაშენკა, თომას ბერნჰარდის საოცარი რომანები. მათი რითმული ქარგა ძლიერ შთაბეჭდილებას ტოვებდა ჩემზე. მგონია, რომ ერთგვარი მაგიაა ასეთი ტექსტების კეთილხმოვანებაში. მათი ზემოქმედება მკითხველზე განპირობებულია არა იმდენად შინაარსით, რამდენადაც ფორმით, და შედეგად, ხშირად გაუცნობიერებელი რჩება. დარწმუნებული ვარ, რომ ამგვარი ტექსტების აწყობა საკმაოდ რთულია. თუმცა სწორედ ამგვარი ტექსტებია საუკეთესო დასტური იმისა, რომ მწერალი ენის ოსტატია. ლიტერატურა კი სხვა არაფერია, თუ არა ენობრივი ოსტატობა, ხელოვნების დარგი, რომლის მასალაც ენაა. ამგვარი ტექსტების კითხვისას მეც ყოველთვის მომეძალება ხოლმე წერის სურვილი. თუმცა ვიცი, რომ დიდია საფრთხე, ოსტატების გავლენის ქვეშ მოვექცე და ჩემი სტილი ვერასდროს ვერ ვიპოვო.

წიგნი ან ავტორი, რომელსაც ვუბრუნდები

ესაა მილორად პავიჩიც ხაზარული სიტყვის კონა. როდესაც პირველად წავიკითხე, ვერაფერი ვერ გავიგე და ძალიან გავბრაზდი. ლიტერატურათმცოდნისთვის პროფესიული თავმოყვარეობის საკითხია, რომ ინტერპრეტაციული გასაღები უპოვოს ნებისმიერ ლიტერატურულ ნაწარმოებს. ჩვენს დარგში ერთგვარი აქსიომასავითაა იმის დაშვება, რომ ყველა ლიტერატურულ თხზულებას აქვს არამც თუ ერთი, არამედ რამდენიმე თემა, შეტყობინება, საზრისი ან მნიშვნელობა, რომლის ამოცნობაც ძირითადი გამოწვევაა ჩვენს საქმიანობაში. და როდესაც ლიტერატურის მკვლევარს რომელიმე ნაწარმოების თემა გისხლტება ხელიდან და ტექსტში ხელჩასაჭიდს ვერაფერს პოულობ, შეიძლება, პროფესიული იდენტობის კრიზისი დაგეწყოს. სწორედ ამგვარი ტექსტი გამოდგა ჩემთვის ხაზარული სიტყვის კონა. საბედნიეროდ, მიყვარს გამოწვევები. ამ წიგნსაც დავუბრუნდი და მეორე წაკითხვისას გამოიკვეთა ის ძირითადი შინაარსობრივი ფენები, რომლებმაც ძალიან გამიტაცა. ზუსტად ვიცი, ამ წიგნს კიდევ ბევრჯერ დავუბრუნდები და ყოველ ჯერზე არაერთ ახალ რამეს აღმოვაჩენ მასში.  

წიგნი ან ავტორი, რომელსაც აღარასოდეს დავუბრუნდები

ზოგადად არ მიყვარს რეალისტები. ვიცი, რეალისტურად წერა ძალიან რთულია და საოცარ ოსტატობას მოითხოვს. მაგრამ რეალისტური ესთეტიკა არაა ჩემი. ალბათ ამ მხრივ არც ისაა შემთხვევითი, რომ გერმანისტიკას ვსწავლობდი. გერმანულენოვან ლიტერატურაში ხომ რეალიზმი ბევრად უფრო სუსტადაა წარმოდგენილი, ვიდრე ინგლისურ ან ფრანგულ ლიტერატურაში. რეალიზმი არაა გერმანელებისა და ავსტრიელების ძლიერი მხარე. მეც სტუდენტობის წლებიდან რომანტიზმი და მოდერნიზმი უფრო მაინტერესებდა, ვიდრე რეალიზმი. ალბათ დიდ ხანს არ დავუბრუნდები ბალზაკს, სტენდალს, დიკენსს, თეკერეის… არც მეოცე საუკუნის სოციალური რომანი მიტაცებს. ლონდონი, გოლზუორთი, ფრანსი… — ძალიან რთულად წარმომიდგენია, როდისმე მოვისურვო მათ ნაწარმოებებში ჩაღრმავება.

წიგნი, რომელიც მოგვიანებით აღმოვაჩინე

ჩემი პროფესიიდან გამომდინარე მუდმივად აღმოჩენებში ვარ. ეს აღმოჩენები ზოგჯერ სასიამოვნოა, ზოგჯერ — არც ისე სასიამოვნო. თუმცა რომ არა ეს აღმოჩენები, ჩემი საქმიანობა ყოველგვარ ხიბლს დაკარგავდა. უნდა ვაღიარო, რომ ყოველთვის ძალიან სკეპტიკურად ვუყურებდი ქართულ მწერლობას. ბოლო საუკუნეში ძალიან იშვიათად ისმის მასში ორიგინალური, თვითმყოფადი ხმები. მაგრამ გვხვდება გამონაკლისებიც. და ამ გამონაკლისების აღმოჩენის ალბათობა იმატებს, როდესაც სასკოლო პროგრამით გათვალისწინებული წიგნების ნუსხის მიღმა ვიწყებთ ქართული ლიტერატურის კითხვას. ალბათ დროა, სასკოლო პროგრამაც გადაიხედოს ახალი თაობის ინტერესებისა და თანამედროვეობის საჭიროებების გათვალისწინებით. ამჟამინდელი სახით ჩვენი პროგრამა აშკარად აცდენილია იმას, რაც თანამედროვე ადამიანს სჭირდება. ამის გამოა, რომ ძალიან გვიან მოვიცალე დათა თუთაშხიას წასაკითხად. ამ ნაწარმოების ავკარგიანობაზე მსჯელობა ძალიან შორს წაგვიყვანს. აქ მხოლოდ იმას ვიტყვი, რომ ალბათ არ იქნება ურიგო, თუ ეს რომანი სასკოლო პროგრამაში შევა არაერთი სხვა უკიდურესად მოძველებული და დღევანდელ კონტექსტში არაფრის მთქმელი ნაწარმოების მაგივრად.

პერსონაჟი, რომელთანაც თავს ვაიგივებ

ავსტრიელი მწერლის, პეტერ ჰანდკეს ტექსტების თავიანთ თავში ჩაკეტილ და გარე სამყაროსგან მოწყვეტილ მთხრობლებთან ვგრძნობ ხოლმე ერთგვარ სულიერ სიახლოვეს. დროდადრო მეუფლება განცდა, რომ ძალიან კარგად ვიცნობ მათ, და ვიცი, რატომ იქცევიან და ფიქრობენ ისე, როგორც იქცევიან და ფიქრობენ. მეთვალყურის პოზიციაში ყოველთვის კომფორტულად ვგრძნობდი თავს და ჰანდკეს მოქმედი პირებიც უმეტესად მეთვალყურეები არიან: გვერდიდან უყურებენ სამყაროს და ადამიანებს; უფრო მეტს ფიქრობენ, ვიდრე მოქმედებენ; თავიანთ შინაგან სამყაროში იძირებიან და სინამდვილის მიმართ გულგრილი რჩებიან. ვერ ვიტყვი, რომ მომწონს მათი ცხოვრება. მაგრამ იგი ჩემთვის გასაგები და ნაცნობია. ყველაზე მეტად კი მხიბლავს თვითირონია, რომლითაც ჰანდკე აშიშვლებს ხოლმე თავის მოქმედ პირთა უკიდურესობებს.

ცნობილი წიგნი ან ავტორი, რომელიც არ მიყვარს

ანტონ ჩეხოვია მწერალი, რომელიც პიროვნულად სრულიად აუტანელი მგონია. რა თქმა უნდა, შეიძლება, ვცდებოდე. მაგრამ თავის დროზე მისი დის მოგონებები წავიკითხე. არ გეგონოთ, რამე ცუდი ეწეროს ამ მოგონებებში! არა! უზომოდ უყვარდა თავისი ძმა და მთელი ცხოვრება მის სამსახურში გალია. თუმცა დადებითი დამოკიდებულების მიუხედავად ამ მოგონებებში ამოვიკითხე ხასიათის ისეთი თვისებები, რომელთა გამოც გამიფუჭდა წარმოდგენა ჩეხოვის შესახებ. მიუხედავად იმისა, რომ ვაფასებ მას როგორც უნიჭიერეს მწერალსა და დაკვირვების საოცარი უნარის მქონე მოაზროვნეს, დრამის განმაახლებელსა და უბადლო სატირიკოსს, მისი სარკასტული და უკიდურესად მატერიალისტური დამოკიდებულება სამყაროსა და ადამიანების მიმართ ჯერაც შეუთავსებელია ჩემს ხედვასთან. ალბათ ამის გამოა, რომ ყოველთვის ვერიდები მწერალთა ბიოგრაფიების გაცნობას. მირჩევნია, არაფერი არ ვიცოდე მათ შესახებ და მხოლოდ მათ თხზულებებს დავჯერდე.

ცნობილი ნაწარმოები, რომლის მიმართაც არავითარი მიმღებლობა არ აღმომაჩნდა, არის უელბეკის ელემენტარული ნაწილაკები. არ მესმის, რა უფლებით შეიძლება ვიღაცამ განაზოგადოს ერთი კონკრეტული ქვეყნის ერთი კონკრეტული თაობის უშინაარსობის დიაგნოზი მთელს ქვეყნიერებაზე. ჩემი აზრით, ესაა უკიდურესად ვიწრო ინტელექტუალური დიაპაზონისა და უკიდურესად დიდი ამბიციების მქონე რომანი, რომელშიც მხოლოდ შესაბამისი თაობის წარმომადგენელი შეძლებს, ამოიკითხოს რაიმე ღირებული.

წიგნები, რომლებიც ვერ დავასრულე

ბევრია ასეთი წიგნი, რადგან არასდროს არ ვაიძულებ ხოლმე თავს, წავიკითხო რაღაც, რაც მოცემულ მომენტში არაფერს ახალს არ მეუბნება, არაფრით არ ეხმიანება არც ჩემს ფიქრებს და არც ჩემს შინაგან მდგომარეობას. ზოგი წიგნის წაკითხვას კი მისი მოცულობისა და სირთულის გამო დიდი დრო და ძალისხმევა სჭირდება. ძილის წინ მათ ვერ წაიკითხავ. ამგვარი წიგნები ცალკე მაქვს გადადებული და ვიცი, რომ ერთ მშვენიერ დღეს აუცილებლად მოვიხელთებ დროს და ვეცდები, ბოლომდე მივიყვანო დაწყებული საქმე.

ბოლო წიგნი, რომელიც შევიძინე

ნამდვილად არ მახსოვს, ბოლოს რომელი წიგნი შევიძინე. დიდი ალბათობით, ეს იქნებოდა ქეთი ნიჟარაძის მზიანი მხარე. ძალიან გამიხარდა, რომ ქეთი ნიჟარაძის ტექსტები, რომელთა მნიშვნელოვნებაზეც ქართული ლიტერატურის ისტორიისთვის ბევრი რამ გამიგია ჩემი კოლეგებისგან, ხელახლა და ცალკე წიგნად გამოიცა. მიმაჩნია, რომ გარიყული და მივიწყებული მწერლების ხელმეორედ აღმოჩენა ძალიან სასარგებლოა ლიტერატურული პროცესისთვის. იმედს ვიტოვებ, რომ ეს გამოცემაც თავის კვალს დატოვებს თანამედროვე ქართულ მწერლობაში.

წიგნი, რომელსაც ახლა ვკითხულობ

ამჟამად ვკითხულობ გერმანელი მწერლის, ერიჰ ლოსტის რომანს ნიკოლოზის ეკლესია. იგი 90-იან წლებში გამოიცა და უმალ იქცა ადგილობრივ ბესტსელერად, რაც იმით აიხსნება, რომ იგი გერმანიის გაერთიანების შედეგად გაშიშვლებულ არაერთ მტკივნეულ ჭრილობას შეეხო. ჩემი დაინტერესება ამ ტექსტით კონკრეტული კვლევითი მიზნებითაა განპირობებული. ბოლო დროს ვაკვირდები იმ კოლექტიურ ტრავმებს, რომლებიც პოსტკომუნისტური ქვეყნების მწერლობაში გამოაშკარავდა. მეჩვენება, რომ გეოგრაფიული და კულტურული დაშორებულობის მიუხედავად, სოციალურ-პოლიტიკური ფორმაციის მსგავსების შედეგად თანამედროვე ლიტერატურაში მსგავსი თემები, პერსონაჟები, სივრცობრივი მიმართებები და სიუჟეტური ელემენტები წარმოიქმნა. ამ მხრივ, ძალიან საინტერესო გამოდგა ნიკოლოზის ეკლესიის შედარება დათო ტურაშვილის ჯინსების თაობასთან. თუმცა დეტალების გამხელისგან ჯერჯერობით თავს შევიკავებ.

წიგნი ან ავტორი, რომლის თარგმნასაც ვისურვებდი

ლიტერატურულ თარგმანს დიდად ვერ ვენდობი, რადგან საუკეთესო თარგმანშიც კი გარდაუვალია ბევრი ისეთი დეტალის დაკარგვა, რომელთა გარეშეც ტექსტის ინტერპრეტაცია იცვლება. ამრიგად, დედნის ენაზე ნაწარმოების წაკითხვას ვერაფერი ვერ შეედრება. თუმცა ვაღიარებ, რომ ლიტერატურული თარგმანი გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა კულტურის ტრანსფერისთვის. ამის გათვალისწინებით, მეც გავბედავ და ვინატრებ ისეთი მწერლის ნაწარმოებების თარგმნას ქართულად, რომლის თარგმნაც მონათესავე (ინდოევროპულ) ენებზეც კი დაუძლეველ ამოცანად რჩება. ვგულისხმობ გერმანელი მწერლის, არნო შმიტის გვიანდელ, ექსპერიმენტულ რომანებს, რომლებიც ტიპოსკრიპტულ წიგნებადაა გამოცემული. ამ რომანების გამო არნო შმიტს გერმანელ ჯოისადაც კი მოიხსენიებენ. ძალიან თავისებური ენობრივი თამაშის გამო ამ ტექსტების განუმეორებელი ორაზროვნებისა და ირონიულობის შენარჩუნება თარგმანში, სამწუხაროდ, შეუძლებელია.

წიგნი, რომლის წაკითხვასაც ამ ინტერვიუს მკითხველს ვურჩევ

ვურჩევდი, წაიკითხონ პოსტმოდერნისტი ავტორების — პოლ ოსტერის, უმბერტო ეკოს, პატრიკ ზიუსკინდის, სალმან რუშდის, ერიკ-ემანუელ შმიტის და სხვათა რომანები. ეს ნაწარმოებები დაეხმარება მკითხველს, გააცნობიეროს, როგორია სამყარო, რომელშიც იგი ცხოვრობს, და როგორია ის გამოწვევები, რომელთა წინაშეც თანამედროვე ადამიანი დგას.

© არილი