თარგმნა მალხაზ ხარბედიამ
ისევ ეს ქალაქი, ვორონეჟი, სადაც ერთხელ მანდელშტამი გადაასახლეს. და ყოველთვის მის ხსენებაზე – არც ვიცი რატომ, რისხვისა თუ სიბრალულის გამო – დაუფიქრებლად, ალალბედზე წერას ვიწყებ. ასე მხოლოდ ბავშვები წერენ ხოლმე ლექსებს. ვორონეჟი – ქალაქი, სადაც პლატონოვი დაიბადა, ანდრეი პლატონოვი, კიდევ ერთი დიდი მწერალი, მანდელშტამისა და ბულგაკოვისნაირი, შესაძლოა მათზე დიდიც. მწერალი, ვისაც სტალინმა არყოფნა მიუსაჯა, როცა მისი ერთ-ერთი მოთხრობის აშიაზე “ნაძირალა” მიაწერა. ეს საბოლოო, დამანგრეველი დარტყმა იყო პლატონოვისთვის, ადამიანისთვის, ვისაც უკვე მრავალი წელი, 1929 წლიდან, ანუ “ჩევენგურის” დაწერიდან მოყოლებული, დუმილი ჰქონდა მისჯილი და ვინც საშინელ გაჭირვებაში ცხოვრობდა რამდენიმე მეგობრის მცირე დახმარების ამარა დარჩენილი. იგი ვახტერად მუშაობდა ბიბლიოთეკაში. მისი შვილი თხუთმეტი წლისა გადაასახლეს ციმბირში და მხოლოდ იმისთვის დაბრუნდა, რათა მომკვდარიყო. არ ვიცი, როგორ და როდის ჩამოირეცხავენ საბჭოთა მწერლები იმ თავსლაფს, რომელიც გულგრილობის გამო დაიმსახურეს – ალბათ არასდროს და ვერანაირი ხერხებით. არადა, ბევრი მათგანი დღეს ნანობს.
როგორ მინდა პლატონოვს ვგავდე, შერისხვის, სიღატაკისა და უბედურებათა უფსკრულის პირას მდგომიც რომ წერდა, აყრილი ჰქონდა შემოქმედებისა და არსებობის უფლება და მაინც წერდა: “დიდი საქმისთვის სულ ცოტა რამაა საკმარისი… ხანმოკლე, ჩვეულებრივი ადამიანური ცხოვრება სრულიად საკმარისია, რათა ყველა ჩანაფიქრი განახორციელო, ან ყველანაირ ვნებას გაუგო გემო. ვინც ამას ვერ ახერხებს, რაც არ უნდა ვადა გაუხანგრძლივო, მაინც ვერაფერს მოასწრებს. ასეთ კაცს უკვდავებაც ვერ უშველის (1)”.
“ჩევენგური” (იტალიურ თარგმანში “ახალი ცხოვრების სოფელი”) ორი ნაწილისგან შედგება. პირველი 79 გვერდს ითვლის და რუსული ლიტერატურის საუკეთესო ნიმუშებს მიეკუთვნება. მეორე – ესაა მთელი დანარჩენი რომანი, თითქოს ერთი ამოსუნთქვით დაწერილი, უზარმაზარი ესკიზი, რომელშიც ავტორმა ცოტა რამ შეცვალა და ამიტომაც მასში შესანიშნავი გვერდები გვხვდება, იგი არაფრით ჩამოუვარდება პირველ ნაწილს, მაგრამ კომპოზიციურად გაცილებით სუსტია, ხშირია ბუნდოვანი ადგილები, გამეორებები და ა.შ. ამ ნაკლს შესაძლოა იმედები გაეცრუებინა რიგითი მკითხველისთვის (მაგრამ არა კრიტიკოს-ფილოლოგისთვის), თუმცა პლატონოვთან ეს “ნაკლი” იმდენად განსაცვიფრებელი და დახვეწილი “სისადავით” გამოისყიდება, რომ წიგნი, ყოველ შემთხვევაში, სიამოვნებით იკითხება.
დიდი მწერლის სტილი
პირველი თავი “ოსტატის წარმოშობა” – ესაა, თუ გნებავთ, თავად პლატონოვის ბავშვობის და მოწიფულობის ამბავი, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ამბავს სხვა პერსონაჟები ჰყვებიან, რომლებიც ძალიან გვანან პლატონოვ-მოზარდს. თუკი წიგნის კითხვას ყველანაირი განმარტების გარეშე შევუდგებით, არავის მოუვა თავში აზრად, რომ ეს წიგნი ავტობიოგრაფიულია. “ჩევენგურში” საერთოდ არ იგრძნობა ბავშვობის მოგონებების ატმოსფერო. “ოსტატის წარმოშობის” წაკითხვამდე მცირე ხნით ადრე, ერთი უცნობი რუსი ყარიბის წიგნი წავიკითხე, სადაც სტეპში მისი მოგზაურობა და გასული საუკუნის რუსული სოფლები იყო აღწერილი. პლატონოვის კითხვას რომ შევუდექი, ასე მეგონა, ისევ იმ უცნობი ყარიბის წიგნის გაგრძელება მეჭირა ხელთ; ოღონდ სტილი, რომელიც თავიდანაც ღარიბი და პრიმიტიული მეჩვენა – ეს ხალხური უმანკოების განსახიერება მთელ სამყაროს ავსებდა თავისი შეზღუდულობით, თუმცა ამით არაფრით აკნინებდა მის უსასრულო, შეუცნობელ თვალუწვდენელობას – უეცრად კარგად დამუშავებული და დახვეწილი გამოჩნდა, რადგანაც პლატონოვი, უპირველეს ყოვლისა, დიდი სტილისტია. დავუშვათ, მას აქვს ამომწურავად გამოხატვის ნიჭი, მისი ნებისმიერი ფრაზა ერთადერთ შესაძლებლად ჩანს მოცემულ შემთხვევაში; დავუშვათ, კარგად ათვისებული “ოციანი წლების მანერით” სახეთა იშვიათ დასრულებულობას აღწევს, ერთ მთელად აქცევს მათ, რომელიც ამაღელვებელიცაა და უბრალოც. მაგრამ ბუნებრივ ნიჭს და ლიტერატურული მიმდინარეობის უდავოდ წარმატებულ არჩევანს პლატონოვთან სტილისტის გულმოდგინება ემატება, რომელიც ყველაფერს ბოლომდე ამბობს და არაფერს ტოვებს ორაზროვნების ნისლში, ყველა ამოცანას ასრულებს და უკიდურეს დახვეწილობამდე მიჰყავს ტექსტი. თუმცა ეს არ უნდა გავიგოთ, როგორც რეალობის (გამომხატველობითი თვალსაზრისით) ზუსტი, გამოკვეთილი და ცხადი არეკვლა, მისი გამეორება. არა, პლატონოვი თავის ოსტატობას არ უქვემდებარებს სიცხადეს, არ ხარჯავს მას იმ მწერლებივით, რომლებსაც აუჩქარებლად დააქვთ საღებავი ტილოზე, დეტალურად ხატავენ ფონს; პირიქით, მას ბუნდოვანება უფრო იზიდავს, იდუმალებით მოსილი გაურკვეველი სიტუაციები, გადარეცხილი, ბაცი ტონები. იგი ჩეხოვის მიმდევარია, მაგრამ არ აღწერს თავის “შთაბეჭდილებებს” პლენერზე, როგორც იმპრესიონისტები, თუმცა კი ჩეხოვი აახლოებს მას იმპრესიონისტებთან. ეს მხატვარი ყოველთვის სახელოსნოში მუშაობს და მისი ხელოვნების უმთავრესი ნიშან-თვისება მტვრის ის თხელი ფენაა, რომელიც საგანთა ზედაპირზეა მოფენილი; ეს მსუბუქი რუხ-ოქროსფერი საფარველი მხოლოდ უდიდეს ოსტატებთან გვხვდება და შეუძლებელია ამოიცნო, რა ტექნიკით მიიღწევა ასეთი საოცრება.
პლატონოვისეული სოფელი მთლიანად ამ იდუმალი მტვრითაა დაფარული და იგი სრულად ფარავს ხილულ სინამდვილეს – სახლებს, სტეპს, მდინარეს, ადამიანებს. ეს სტილი სრულიად საპირისპირო რამაა ხალხურ ლიტერატურასთან შედარებით, თუმცა, ვიმეორებ, “ოციანი წლების მანერა” ზოგჯერ გვაიძულებს ბაბელიც გავიხსენოთ მისი წმინდა, თითქოს მინაზე დატანილი ფერებით. შეგახსენებთ: პლატონოვის სოფელი იგივე სოფელია, რომელიც XIX საუკუნის უცნობმა ყარიბმა აღწერა სწორედ რომ ნაივური, წმინდა, მინაზე დატანილი საღებავებით. პლატონოვისა და იმ ყარიბის გამოცდილება, რომელიც მათ სტეპის სოფელში მიიღეს, იდენტური აღმოჩნდა; მაგრამ ხდება სასწაული – ანდრეი პლატონოვი ამ სოფელს თითქოს ზემოდან უყურებს, კულტურის ყველა უპირატესობითა და უკიდურესად მკაცრი სტილით აღჭურვილი.
აი რატომაა, რომ თხრობის მისეულ მანერაში არაფერია ავტობიოგრაფიული: მისი ნამდვილი, ყოფითი გამოცდილება ძირისძირამდე შეძრა და შეცვალა სხვა, უცხო გამოცდილებამ, რომელმაც გაუცხოება მხიარულ ზიარებად აქცია. ამ სოფელს ორი განმსაზღვრელი თვისება აქვს: სტაბილურობა და არამდგრადობა. იგი მარადიულია და უცვლელი, მაგრამ ამავე დროს (როგორც კი ცუდი მოსავალი მოვა, როგორც კი უკიდეგანო სტეპში ხეტიალის სურვილი გაჩნდება), სოფელი შეგიძლია ისე მიატოვო, რომ გულიც კი არ დაგწყდეს, დააგდო როგორც უძლური, ძალაგამოცლილი, დაცემული, ყოველგვარ მნიშვნელობადაკარგული. მშობლიური სოფლის ამ პირობითობას იქამდე მივყავართ, რომ დრო მასში არასაიმედო და თავნება ხდება, ანუ სიზმრად იქცევა. და ყველაზე მშვენიერი, პლატონოვის მიერ მოთხრობილ ამბავში, რომელსაც მე ანსამბლურს ვუწოდებდი, – ესაა დროის არარიტმული და სრულიად ფანტასტიკური თანამიმდევრობა. როცა ერთი პერსონაჟის, შემდეგ კი მეორის შესახებ გვიყვება, იგი უარს ამბობს თხრობით ლოგიკაზე და შესაბამისად დროზეც. მთელი წელი ეტევა ერთადერთ, მოკლე შენიშვნაში, ხოლო ერთი მოკლე “სცენა ცხოვრებიდან” ზოგჯერ ხანგრძლივ, დაწვრილებით აღწერას მოითხოვს, თუმცა ეს აღწერა ყოველთვის მთელი და გამჭვირვალეა ხოლმე. ესაა შემთხვევითი შეუსაბამობა: აქ თავისუფალი თხრობის პრინციპს ვხვდებით მონტაჟის ხერხების გამოყენებით, რომელიც ჩვენ ახალი ხილი გვეგონა, ახალი აღმოჩენა. პლატონოვის თხრობის მანერა ზაფხულის ცაზე ღრუბლების მწკრივს წააგავს – ნელა, მშვიდად რომ მოძრაობენ.
თავგადასავალი დონ კიხოტის ყაიდაზე
პირველი წიგნი უეცრად მეორეში გადაიზრდება, ანუ სატირულ რომანში, თუმცა რჩება – ჩვენდა სამწუხაროდ, როგორც გორკიმ შენიშნა – ლირიულ ამბად, ღრუბელივით რომ მიიწევს ბოლოსკენ. ყველაფერი ეს მას შემდეგ იწყება, რაც საშა, მამობილის სახლიდან დაბრუნებისას, სონიას ხვდება – ეს სცენა თითქოს პუდოვკინის ფილმიდანაა აღებული. აქამდე ჩვენ გულშიჩამწვდომი რეალისტური ამბის ჩარჩოში ვიმყოფებოდით, რომელიც პლატონოვის ცხოვრებისეული გამოცდილებით იყო შობილი. ეს ამბავი უნაზეს, საოცარ, მორუხო მტვერში ჩაფლულიყო და ამ მტვრის გამო თვალებიდან ცრემლი გვდიოდა. მაშ ასე, უეცრად, როცა საშასა და სონიას ურთიერთობას სასიყვარულო ისტორიის ოდინდელი ფორმა უნდა მიეღო, საშამ, თითქოს სიზმარში, როგორც მთვარეულმა, მიატოვა სონია. გოგონა სოფელში დარჩა, სადაც მასწავლებლად მუშაობდა.
ასე იწყება საშას სატირული დონ-კიხოტური მოგზაურობანი.
იგი ხვდება რაინდ კოპენკინს, რომელიც ცხენზეა ამხედრებული, სახელად პროლეტარული ძალა. რაინდი სტეპში მოგზაურობს ახალი დონ კიხოტივით, კომუნიზმს ავრცელებს: საშაც მას შეუერთდება, მაგრამ არა როგორც სანჩო პანსა, არამედ როგორც მეგობარი-ინტელიგენტი.
სწორედ აქედან იწყება შეუმდგარი წიგნი, რომელიც ესკიზებისგანაა აგებული და მასში არაფერია ბოლომდე მიყვანილი: არც კოპენკინის დონ-კიხოტური მოღვაწეობა, არც საშას როლი როგორც იდეოლოგი-ლენინელისა და არც სხვა დანარჩენი სიმბოლური პერსონაჟის როლი, რომლებთან შეხვედრებიც ქმნიან თავგადასავალთა ჯაჭვს. საშას სონიასგან გაქცევის ეფექტური სცენა სუსტია და ბუნდოვანი. ყველა დანარჩენი მოვლენა კი ერთმანეთს ლოგიკის მიხედვით მისდევს და ეს ლოგიკა თხრობიდან სწორედ იმ ეპიზოდებს გამორიცხავს, სადაც მიზეზები შედეგებს შობენ. მართალია გრძელდება შენელებული, ერთფეროვანი მონტაჟი, ისევე როგორც პირველ წიგნში, მაგრამ მეორე ნაწილში იგი სატირული და სიმბოლური თხრობისთვის გამოიყენება, რომელსაც უფრო კონტრასტული მონტაჟი მოუხდებოდა მკვეთრი ნახტომებით და არა ისეთი, სიმწყობრით რომ ხასიათდება.
მოქმედება კი კვლავინდებურად ნელა და მშვიდად ვითარდება, ღრუბელივით მიცურავს: მოვლენები მოვლენებს მისდევენ, როგორც ღრუბლის ერთი ფორმა ცვლის მეორეს ქარის ახირების გამო და ნახატი ყოველთვის დაუსრულებელი რჩება. თხრობის ეს მანერა იმით ხასიათდება, რომ ერთმანეთზე აგებს უმნიშვნელო წვრილმანებს, გამოჰყავს უხალისოდ ნაძერწი პერსონაჟები და ყოველ ახალ პერსონაჟს ავტორის აზრების გამომხატველად აქცევს. თანაც ეს ყველაფერი საოცარი ლირიზმით ხასიათდება, რაც “ჩევენგურს” ზოგიერთი ნეორეალისტური შედევრის წინამორბედად აქცევს (მაგალითად, როსელინისთან მასობრივი სცენები პოს დელტაში (2)), ან სულაც უწყინარი და ირონიული სიურეალიზმის წინაპრად შეგვიძლია იგი მივიჩნიოთ (ვთქვათ, “სასწაული მილანში” (3)). წიგნის ორმაგი ფინალი – რომელშიც საშა, თითქოს თავისივე სიზმრებით მართული, უცნაურად და სატირულ ფერებში დახატული კომუნისტური ექსპერიმენტის შემდეგ, სიურეალისტურ ქალაქ ჩევენგურში რომ მოხდა, მშობლიურ სოფელში ბრუნდება და ტბაში ქრება, სადაც ოდესღაც მამამისი დაიხრჩო, – თავისი დასრულებულობითა და მშვენიერებით რომანის პირველ გვერდებს უტოლდება. პლატონოვის მთელი მეორე ნაწილი ჩვენს მეხსიერებაში ლაგდება და არსებითად, ახლიდან იწერება, დიდი კუპიურებით. მაგრამ იქიდან ბევრი რამ მყისვე გამახსოვრდება, რომელთაც პოეტური თვალსაზრისით დაუვიწყარი ეპიზოდები აერთიანებს. არაა ისეთი გვერდი, სადაც მთხრობელის ცოცხალი და ახლობელი ხმა არ ჟღერდეს – მოკლე შენიშვნებში, ასე უხვად რომაა წიგნში გაფანტული – ეს ამ ნაწარმოების საუკეთესო თვისებაა და ეს ხმა განსაცვიფრებელ მწერალს, ანდრეი პლატონოვს ეკუთვნის.
—————————————-
შენიშვნები:
(1) პაზოლინის მოჰყავს ციტატა პლატონოვის სტატიიდან “პუშკინი ჩვენი ამხანაგი”.
(2) იგულისხმება უკანასკნელი ეპიზოდი როსელინის ფილმიდან “პაიზა” (1946).
(3) ვიტორიო დე სიკას ფილმი (1950).
© “არილი”